Kenes ókimeti kezeninde Qazaqstandy úzaq jyldar basqarghan, qazaqtyng ayauly úly Dinmúhammed Qonaevtyng býgin tughan kýni. Al, biyl Diymekenning tughanyna 99 jyl tolyp otyr. Azamattyghy men adamshylyghymen halqynyng jýreginen oryn alghan Dinmúhammed Qonaevty eli atyn atamay Dimash deydi. Búl - Diymekene degen qúrmetting sheksizdigin, syilastyqtyng mәrtebesin pash etedi. Túlgha ýshin halyqtyng qúrmetinen asqan syy joq ekeni ayan.

«Abay-aqparat»

Kýn ashyq, mezgil sәsketýs. Aghash bit­ken úlpa qar jamylyp, mýlgip túr. Ayazdy ayaz demey Shoqan Uәlihanov eskertkishi manynda Sәbit Hayyrúly Jadanov agha ekeumiz seruendep jýrmiz. Ángime aitushy - ol, tyndaushy - men.

- Moskva ekonomika institutyn bitirdim. «Sýigen qyzym bar, ýilenem. Osynda qyzmette qalam» - dep ýige hat jazyp jiberdim. Ol habar qúlaghyna tiyisimen Oral oblysynyng alys audanynda túratyn әkem Mәskeuge jetip keldi.

- Sen oghan ýilenbeysin. Kimge ýilenu keregin ózim aitam. Elge qayt! - dedi búiyryp.

- Áke, ótinem, jeke isime aralaspanyz. Ol qyzdy men janymday jaqsy kórem.

- Óshir ýnindi! - dep ary qaray sóiletpey qoydy. - Úzynqúlaqtan estuimshe, Qonaev kelip «Moskva» qonaq ýiinde jatqan kórinedi. Men sol kisimen kezdesip, sening bolashaq qyzmeting jóninde sóilesem.

Kenes ókimeti kezeninde Qazaqstandy úzaq jyldar basqarghan, qazaqtyng ayauly úly Dinmúhammed Qonaevtyng býgin tughan kýni. Al, biyl Diymekenning tughanyna 99 jyl tolyp otyr. Azamattyghy men adamshylyghymen halqynyng jýreginen oryn alghan Dinmúhammed Qonaevty eli atyn atamay Dimash deydi. Búl - Diymekene degen qúrmetting sheksizdigin, syilastyqtyng mәrtebesin pash etedi. Túlgha ýshin halyqtyng qúrmetinen asqan syy joq ekeni ayan.

«Abay-aqparat»

Kýn ashyq, mezgil sәsketýs. Aghash bit­ken úlpa qar jamylyp, mýlgip túr. Ayazdy ayaz demey Shoqan Uәlihanov eskertkishi manynda Sәbit Hayyrúly Jadanov agha ekeumiz seruendep jýrmiz. Ángime aitushy - ol, tyndaushy - men.

- Moskva ekonomika institutyn bitirdim. «Sýigen qyzym bar, ýilenem. Osynda qyzmette qalam» - dep ýige hat jazyp jiberdim. Ol habar qúlaghyna tiyisimen Oral oblysynyng alys audanynda túratyn әkem Mәskeuge jetip keldi.

- Sen oghan ýilenbeysin. Kimge ýilenu keregin ózim aitam. Elge qayt! - dedi búiyryp.

- Áke, ótinem, jeke isime aralaspanyz. Ol qyzdy men janymday jaqsy kórem.

- Óshir ýnindi! - dep ary qaray sóiletpey qoydy. - Úzynqúlaqtan estuimshe, Qonaev kelip «Moskva» qonaq ýiinde jatqan kórinedi. Men sol kisimen kezdesip, sening bolashaq qyzmeting jóninde sóilesem.

Ol kezde Dimash Ahmetúly Qazaq SSR-i Ghylym akademiyasynyng preziydenti edi. Bólmesin onay taptyq. Áueli әkem esigin qaghyp, ishke enuge rúqsat súrady.

- Rúqsat, rúqsat, - dep Dimash Ahmetúly bizdi ornynan túryp, óte jyly qabyldady.

- Assalaumaghaleykum! - dep әkem kәdimgi auyldaghy emin-erkin jýrgen әdetinshe dausyn soza sәlem berdi.

- Uaghalikumassalam. Tórleti­niz. Bólmeme qazaqtyng keng dalasy kirip kelgendey boldy ghoy, - dep Dimash Ahmetúly symbatty, súlu jýzi núrlana qúlpyryp, әkemning sozghan qolyn yqylastana aldy. Ózi Tәjikstan Ghylym akademiyasynyng preziydenti Ghafurovpen sóile­sip otyr eken. Bizben amandasyp bolysymen әriptesine búrylyp:

- Siz keshirersiz. Ángimemizdi keyin jalghastyrarmyz. Auyldastarym kep qalypty. Búl kisiler jay jýrmeydi. Rúqsat etseniz, osy tughandarymnyng sharuasyn tyndayyn, - dedi. Ghafurov bizben sypayy qoshtasyp, jaylap basyp, bólmeden shyghyp ketti.

Ákem ózin qysqasha tanystyryp:

- Aynam Dimash, Mynau mening balam. Ekonomika institutyn bitirdi. Múnyng esi-derti - Mәskeude qalu. Múnda qalsa, orys bop kete me dep qorqam. Taghy búl sýigenim bar, soghan ýilenem deydi. Men auylymdaghy bir qyzgha qúda týsip keldim. Ákenning tilin al dep balama aitshy, úrysshy, - dedi beyne Diymekendi búrynnan tanityn adamsha ózimsine sóilep.

Diymekeng jymiya ezu tartyp:

- Aqsaqal, qazir onday zaman joq. Men balanyzdyng ýilenu mәse­lesine aralasyp, kómektese almaspyn. Úlynyzdyng oquy jaqsy bolsa, Almatygha kelsin, aspiranturagha qabyldattyrayyn, - dep uәde berdi.

Ákem quanghannan Diymekenning qolyn qysyp, qatty silky qoshtasty. Kóp úzamay: «Moskva ekonomika institutyna hat jazyp, aspiranturadan bir oryn aldyq. Almatygha keliniz» - degen Qazaq SSR-i Ghylym akademiyasynyng viy­sepreziydenti Sokoliskiyden jedelhat keldi.

Poezben 3-4 kýn jol jýrip, Almatygha jetip, institutta birge oqyghan joldasym Kamal Ketebaevtyng ýiine qonyp, ertenine aspiranturanyng jataqhanasynan oryn aldym. Aspirantura emtihanynyng barlyq pәninen emtihandy «beske» tapsyrdym. Kónilsizbin. Sýigen qyzym Sapurany:

- Sen qazaqsha ýiren, - dep kurstasym - qazaq qyzyna qosyp, Aqmola oblysyna jibergem.

Arada biraz uaqyt ótti. Esi-der­tim Mәskeuge, sýigen qyzyma jetu. Jigitter mening jaghdayymdy týsinip, ortadan aqsha jinady. Jolgha je­terlik qarjy qolyma tiyisimen aspiranturany tastap, Moskvagha tayyp túrdym.

Sәbit biraz bógele oilanyp, sózin jalghady.

- Mәskeuge kelisimen Arnauly joghary bilim ministrligine baryp, jaghdayymdy aityp týsindirip:

- Mamandyghym boyynsha meni Kamchatki me, Magadan ba, әiteuir So­vet odaghynyng kez kelgen týkpi­rine jibersenizder de baramyn, - dedim.

Ol kezde institut bitirgenderge jol kiresin, kóshi-qon aqshasyn tóleytin әri barghan jerinde ýsh jyl isteuing kerek. Taghy bir tiyimdiligi - ýy beredi. Tәrtip solay. Minstr­liktegiler:

- Ázirge Magadan, Kamchatkige oryn joq. Myna Orlov oblysynyng Livnyy degen qalasyndaghy «Livjdromash» zavodyna ekonomist bop barasyng ba? - dedi.

- Baramyn. - 1953 jyly 24 jeltoqsan kýni aitqan zavodqa kel­dim. Jataqhanadan bir bólme aldym.

Zavodta abyroy-bedelim jaman bolghan joq. Kileng orystardyng arasynda belsendi jas retinde kózge týs­­sem kerek, bir jylday audandyq komsomol komiytetining hatshysy bop istedim. Sapura oquyn bi­tirip, zavodqa tehnik bop ornalasty.

Ýsh jyl tez-aq óte shyqty. Ákem:

- Qazir Dimash Ahmetúly Qonaev Qazaq SSR-i Ministrler Kenesining tóraghasy. Sen sol kisige hat jaz, - dedi.

- Jazbaymyn.

- Jazasyn! Ózim aityp otyram, - dep meni jelkelep, degenine kóndirdi.

«Aynam Dimash, alystan, Resey jerinen sәlem berushi aghang Hayyr. Ýkimet basyna kelgeninizge qua­nysh­tymyz, tilektespiz. Mening balam orys bop bara jatyr, lajyn tauyp óz qaramaghynyzgha alsanyz qalay bolady?» - degen sózder jazylghan hatty maghan senbey, pochta jәshigine ózi aparyp saldy. Biraz uaqyt ótkennen keyin: «Qonaev josparlau komiytetining bastyghyna tapsyrma berdi. Ol balanyzdy әielimen júmysqa ornalastyrady, biraz uaqyttan keyin ýy beredi» - degen jauap alyp, әkem esi shygha quandy. Mәskeu arqyly poezben bes tәulik jol jýrip Almatygha keldik. Dimash aghanyng sonshalyqty úqyptylyghyna, bergen uәdesine beriktigine taghy kózim jetti. Josparlau komiytetine agha ekonomist bop ornalastym. Ol uaqytta bala baqsha mәselesi tipti qiyn edi. Áyelim bir jasar qyzymdy baghyp, uaqytsha ýide otyrdy...

Josparlau komiytetinde Mәs­keu­den oqyp kelgen kileng jalyndaghan jastarmyz. Aramyzda Sanjar Orazov, mar­qúm Ny bar. Kóp úza­may meni Almaty qa­lalyq par­tiya komiytetining birinshi hatshysy K.P.Tretiyakov ózine shaqyryp alyp:

- Sen Reseyde audandyq kom­somol komiytetining birinshi hatshysy bop istepsin, tәjiriybeng jeter­lik. Almaty qalalyq komsomol komiytetining ekinshi hatshysy bolasyn, - dedi. Men:

- Mamandyghym boyynsha istey ber­gim keledi, - dep qarsylyq bil­dirip edim, kónbedi. Ol kezde partiyanyng aitqany aitqan edi ghoy. Ony jaqsy bilesiz.

- IYә, ol ras.

- Almaty qalalyq komsomol konferensiyasynda men qalalyq komsomol komiytetine ekinshi hatshy bop saylandym. Kishkentayymnan orystardyng arasynda ósip, orys mektebinde oqyghandyqtan qazaq tilin, salt-dәstýrin, әsirese, almatylyq qazaqtardyng jan-dýniyesin jaqsy bilinkiremeytin men kýni-týni izdenip, bar kýsh-jigerimdi, ua­qytymdy qazaq bolugha júmsadym.

- Múnynyz shala qazaqtargha ýlgi eken.

- Júrt «Balyq joqta baqa da - balyq» demesin dep talpyndym. Arada alty ay ótkende, yaghny 1959 jyly Almaty, Taldyqorghan oblystary qosylyp, men Almaty oblystyq komsomol komiytetining birinshi hatshysy bop saylandym. Keyin Ministrler Kenesining tóraghasy Mәsimhan Beysebayúly meni Qazaqstannyng Mәskeudegi túraqty ókilining orynbasarlyghyna úsyndy.

- Ol qyzmetke jibererde Diyme­keng qabyldap, sizben sóilesti me?

- Sóilesti. Sәbiyt, Uayymdama, eshkimge jaltaqtama. Tek eki shartym bar. Birinshi, kelinnen aryz týs­pesin. Ekinshi, myna Zuhra Shәripqyzynan saq bol. Búl kisining talaby qatal. Qalghandarynyng bәrinen seni qorghaymyn, eshkimge jem etpeymin. Mәskeu alysta, men kórmeymin dep oilama. Býgin birdemeni býldirip qoysan, ertenine tanerteng maghan jetedi. My s toboy pod steklyannym kolpakom rabotaem, - dedi.

Búl bir nәrsege úrynyp qalmasyn degen qanday әkelik aqyl desenizshi?! Birer ay óte Mәskeuge Diymekeng keldi. Bastyghym Óteshqaly Atambaev, Diymekeng ýsheumiz as ýide sóilesip otyrmyz. Dimash Ahmetúly:

- Qalay, Sәbitke rizasyng ba? - dep súrady.

- Bylay rizamyn. Sauatty. Tek múnyng joldastary kóp eken. Meyramhanagha jii barady. Qonaqta jii bolady, - dedi Óteshqaly agha.

- Áy, sen qyzyq ekensin. Jap-jas, shashy búira, kórkem jigit. Mәskeude jýr. Astynda «Volga». Sәbit qazir qydyrmaghanda qay kezde qydyrady?

- Oibay, Diymeke, ony aita kór­meniz, qúlaghyn kótermeniz. Bir­dene bolsa, sizge arqa sýieytin bolady.

-  Arqa sýieytin jigit Sәbit emes, ol - sen, - dep Diymekeng әzildey kýldi.

Dimash Ahmetúly óz túsynda lauazymdy oryndargha bir basshyny úly jýzden, ekinshi basshyny kishi, ne orta jýzden qoydy. Sóitip tarazy basyn teng ústady. Diymekendi men әdildikting aq tuy dep tolyq senimmen aita alam. Ázilining ózi qanday әdemi desenizshi!

- Sәbiyt, haling jaqsy ma? Bә­kenning (Bәiken Áshimovtin) kónil kýii qanday? Júmystan keyin bóten tapsyrma bermey me? - dep te әzildeytin. Diymekennen eshteneni jasyrugha bolmaytyn, tynshylary jetip artylatyn. Men:

- Joq, onday joq, Diymeke, bilmeymin, - desem:

- Áy, sen bilseng de, aitpaysyng ghoy, - deytin kýlip.

Dimash Ahmetúly da pende ghoy. Pendeshiligi bolghanmen de úly adam edi. Mәskeude abyroy-bedeli keremet myqty boldy. Ol bedeli Brejnevpen dostyghynan ghana emes (keybireuler solay dep oilasa, qatelesedi), Diymekeng onday ýlken be­delge ózining adam senbestey kir­shiksiz taza adamgershiligimen, jan-jaqty tereng bilimdiligimen, ghúlamalyghymen, iskerligimen, adamdargha degen meyirim-sýiispenshili­gimen jetti desem, qatelespeymin. Dimash Ahmetúly qart ministr­lerding bәrin biletin, bәrimen qúshaqtasqan dos edi.

- Túraqty ókilette sizder nemen shúghyldandynyzdar?

- Túraqty ókilettegi bizding ne­gizgi júmysymyz memlekettik Josparlau komiytetimen tyghyz baylanysty bolatyn. Onyng neshetýrli qyry men syry bar. Men alghash Jos­parlau komiytetine barghanymda, ondaghylar:

- Qonaev búryn bizge ózi keletin edi. Qazir KOKP Ortalyq Komiy­tetining Sayasy buro mýshesi. Endi ol kisini kóru qiyn, - dep qimastyq sezimmen ózderine jaqyn tarta sóilesti. Búl mening mәrtebemdi ósirip, bәrimen ortaq til tabysuyma kómektesti. Osynyng ózinen de Diymekenning abyroy-bedeli angha­rylsa kerek.

Erekshe mәn bere aitatynym, ortalyq ýlken mekemelerde mәsele birden birinshi bastyqpen sheshil­meydi. Ár bólimde sementti, kómirdi, temirdi, astyqty, qarjyny, t.b. bóletin orta buyn­dy mamandar bar. Solarmen til tabysuyng kerek. Til tabysa almasan, jaghday qiyn. Mәselen, biyl Qazaqstangha pәlen million tonna sement bereyik deydi. Ony bólimdegi mamandar belgileydi. Olar әzirlegen qújatqa ministr amalsyz qol qoyady. Týsindiniz be? Mәseleni sheshetinder ministrler emes, orta buyn mamandar. Osyghan baylanysty túraqty ókil qyzmetining manyzy ýlken. Birinshi­den, jauapty kisilermen tanysyp, qoyan-qoltyq aralasa jý­rip, Respublikamyzgha ne kerekting bәrin bilesin. Ekinshiden, Mәskeuge kelgen basshy kadrlarymyzdyng kim ekenin, minezi, iskerligi jaghynan jete tanisyn. Múnyng kýndelikti júmysyna kómegi ólsheusiz kóp.

Ár halyqtyng óz mentaliyteti bar. Biz keremet qonaqjay halyqpyz deymiz. Biraq bireuge birdeme berip, ózimizge birdeme alugha joqpyz. Basqa halyqtar mәsele sheshe­tin kisilerge araq-sharabyn, man­dariynin, alma, jýzimin, qauyn-qarbyzyn alyp barady. Bizde onday eshtene joq.

- Siz Mәskeude Qazaqstannnyng túraqty ókili bop úzaq istediniz. Jinaghan tәjiriybeniz turaly oy bólisseniz?.

- Men Mәskeude naghyz keme­lime kelip, tolysqan kezimde Bәi­ken Áshim­úly Áshimovpen 14, Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevpen 4 jyl túraqty ókil bop júmys istedim. Sondaghy bayqaghanym, ol jerde dúrystap júmys istegen adam­gha Respublikagha kóp payda keltiruge bolady. Bizding qojayynymyz - odaqtaghy ministrler. Alpauyt zavod-fabrikalardyn, sharuashylyqtardyng qoja­yyny solar. Bizding ýlesimizde tek shaghyn óndirister, basqa eshtene joq.. Ministr­lermen shipajaylarda, jinalystarda tanysyp, kóp júmys isteuge tiyis­sin. Bir bayqaghanym, Diymekene deyingi birinshi hatshylar bireuden qútylghysy kelse, ony respublikadan Mәskeuge bir-eki jylgha túraqty ókil etip jibere­di eken. Múnyng qate tәjiriybe ekenin, isker túraqty ókil Respublikagha kóp payda әkeletinin Dimash Ahmetúly týsindi. Olay deytinim, mening kózimshe Bәiken Áshimúlyna:

- Bәiken, sen myna Sәbitke tiyme. Osy orynda 1968 jyldan istep keledi. Bәrimen tanys, jaqsy, mәseleler sheshilip jatyr, - dedi. Obaly ne kerek, Bәiken Áshimúly maghan tiygen joq.

- Diymekene renjigen keziniz boldy ma?

- Bir ret te renjigen kezim bolghan joq. Diymekeng jas kezinen-aq halyq sýiispenshiligine bólengen óte keremet kisi ghoy. Key әngimeni aitqanda kózine jas alyp, bar shyn­dyghyn algha jayatyn.   Onysy - maghan sengeni edi.

- Diymekeng Mәsimhan Beysebayúlyn zeynetker jasyna jeter-jetpeste ornynan aldy. Onyng sebep-syryn bilmeysiz be?

- Birde onasha sóilesip otyr­ghanda: «Dimash Ahmetúly, Mәsim­han aghany nege ornynan aldynyz?» - dep súradym.

- Oghan taghar kinәm joq. Ol - taza auyl sharuashylyghy mamany. Qaraghandygha barghanda bolat balqytatyn peshting jalynynan jasqanyp, bylay teris ainalady eken, - dep basyn alyp qashyp kórsetti.

- Mәsimhan aghanyng ornyna kelgen Bәiken Áshimúly da Qaraghandyda istegeni bolmasa, auyl sharuashylyq mamany emes pe? - dep edim, Diymekeng jauap qatqan joq.

- 1964 jyly Dimash Ahmetúly qaytadan Qazaqstan Kompartiyasy ortalyq komiytetining birinshi hatshysy bop saylandy ghoy. Sol kezdegi eng basty ózgerister esinizde me? - degen mening súraghyma:

- Esimde, - dep Sәbit Hayyrúly bógelmey jauap berdi. - Eng ýlken ózgeris - Dimash Ahmetúly búryn belgisiz Pәrimbetov, Ketebaev, Ibragimov, Tәkejanov tәrizdi 17 jas jigitti birden ministr etip ósirdi. Búl tanghalarlyq, jan sýisinerlik batyl sheshim edi. Taghy asa quanarlyq jaghday - әlgi jas ministrler júmysty jaqsy alyp ketti. Bәri shetinen «sen túr, men ata­yyn» degen saydyng tasynday sanlaqtar edi. Nege olar sanlaqtar dep keyde oilanam. Olardyng túrmystyq jaghdaylary onsha mәz emes te bolatyn. Álde al­ghan tәr­biye­leri erekshe me?

- Meninshe, shyqqan tegi myqty-au. Tegi myqty bolmasa, qúr tәrbiyemen aitarlyqtay nәtiyjege jetu qiyn tәrizdi.

- Shamamda solay-au. Olar elge belgili, kezinde kóp jyldar әr salany basqarghan qart ministrler­ding ornyna keldi. Keyin olardyng kóbi zeynetker­likke shyqqan son, Josparlau komiytetine qyzmetke auysty. Josparlau komiyte­tining tóraghasy, Mәskeu ekonomika institutynda birge oqyghan dosym Kamal Ketebaev edi. Qyzylordada әke-sheshesiz ósken, student kezinde Marksti shúq­shiyp oqyghan, tik minezdi, tәrtipke qatal, óte myqty ekonomist bolatyn.

- Bazbir bilgishter Araldyng tartyluyna Dimash Ahmetúly kinәli deydi. Búghan siz ne aitar ediniz?

- Ol - jala. Jaqsylyqty da, jamandyqty da birinshi bastyqqa audaratyn auruymyz bar ghoy. Araldyng qúldyrauyna birinshi Ámudariya men Syrdariyanyng jogharghy arnasynda túrghan Ózbekstan, Týrik­menstan, Tәjikstan, Qyrghyzstan aiypty. Óitkeni Aralgha qúyatyn sudyng kóp mólsherin maqtagha, kýrishke, ýlken himiya, týsti metaldar zavodtaryna búryp aldy. Aral suynyng tartylyp, kóp baylyqtan aiyrylyp, kýizelgen, birinshi dabyl kótergen - Qazaqstan, onyng basshysy Dinmúhamed Ahmetúly Qonaev. Jogharydaghy elder bizge jospar boyynsha beriletin su mólsherin jibermey qoyghandyqtan Mәskeudegi ýlken Ministrler Kenesining tóraghasy Kosyginning orynbasary Ziya Núrúly Núriyev basqaratyn sarapshy top jyl sayyn osy bes elding su sharuashylyghy ministrlerin jinap, jazdyng kýni әr Respublikagha tәuligine qansha litr su kerek ekenin eseptep, mólsherin bekitetin. Sonyng ózinde de kórshiler týnde ózderine kerek sudy artyq mólsherde búryp ala beretin faktiler anyqtalghan. Osyghan baylanys­ty bizding jaghdayymyz óte mýshkil boldy. Sondyqtan Araldyng tartyluy jóninde Diymekeng atyna aitylghan syn dúrys emes.

- Bekejanovty, Statenindi, Lysyidy qamady. Diymekenning saqshysy Goryaynovty qudalady. Búlar shynymen qylmysker jandar ma edi?

- Qaydaghy qylmysker? Kol­biyn­ning maqsaty - Qonaevtyng ýstinen jauapqa tartatyn dәlelder jinau bolatyn. Mysaly, Lysyy sharuashylyq basqarmasynyng bastyghy, beynelep aitqanda, ýlken dayashy. Jasy 45-ke jetpegen ony týr­mege otyrghyzghanda әdiletsizdikke shyday almay, ólip ketti.

Statenindi sottaghanda kýieui­ning aqtyghyna sengen, iri terapevt-dәriger әieli o dýniyelik boldy. Sonda әielimen qoshtasugha týrmeden Statenindi 1-2 saghatqa jiber­medi. Polkovnik saqshy Goryaynovty shanyraghynan quyp, partiyadan shyghardy. Asanbay Asqarov jalghyz bolmasyn dep oblystyq, audandyq partiya komiytetterining 3-4 hatshysyn, bólim mengerushilerin qamady.

- Ontýstik Qazaqstan oblystyq partiya komiytetining birinshi hatshysy Myrzashev ta ólip ketti ghoy.

- IYә, men Myrzashevty búrynnan biletin edim. Ol Qostanay oblysy Esil audandyq partiya komiy­tetining birinshi hatshysy bop jýrgende mol astyq ósirgeni ýshin Enbek Eri atandy. Ózimen Mәskeuge, sessiyagha kelgende tanysqam. Keyin ýlken kýieu balamnyng әkesi, qúdalar auylyna shaqyryp, Eki­bas­túzgha bar­ghanymda Myrzashev júbayym Sapura ekeumizdi qarsy alyp, 2-3 kýn qasymyzda bolghan. Ol kezde Pavlodar oblystyq partiya komiytetining birinshi hatshysy Erpilov, Pavlodar oblystyq atqaru komiytetining tóraghasy Myrzashev edi. Keyin Ontýstik Qazaqstan oblystyq partiya komiytetining birinshi hatshylyghyna auysty. Kolbin KSRO Jogharghy Kenesine deputat bop saylanatyndyqtan ony Myrzashev Sozaq audanynda qarsy alyp, ana auylgha, myna auylgha apa­ryp, saylaushylarmen kezdes­tiredi.

Arada eki-ýsh kýn ótkende Kolbin Mәskeuge keldi. Áue jaydan men ony jalghyz qarsy aldym. Mashinagha otyrar otyrmastan:

- Joldas Jadanov (Kolbin eski bolisheviktershe joldas dep sóiley­tin), sizding bilgeniniz dúrys. Men shyndyqty, Myrzashevtyng qalay ólgenin óz auzymnan aitayyn. Býgin «Pravda» gazetinde «Myrzashev jýrek talmasynan ólip ketti» degen kónil aitu shyqty ghoy. Ony solay dep jazdyrghan men.

Ýiinde bolghanymda ol óte jabyrqap, kónilsiz jýrdi.

- Sen nege búlay kónilsizsin? Sharshasan, birer júmagha demalys al, - dep edim:

- Eshtene emes, sharshaghanym әli-aq úmytylady dep qalghan. Men ketken son, beldigimen asylypty. Maghan jetken habar osy.

Otbasyna jaghday tughyzu, jerleuine kómek kórsetu kerek. Sol maghan jenil bolsyn degen oimen gazetke jýrek talmasynan qaytys boldy dep jazghyzdym, - dedi.

- Taza jigit edi, Ontýstikke bauyr basyp ta ýlgergen joq edi, - dedim men. Gennadiy Vasilievich:

- Bir dosy kóp aqsha bergen tәrizdi. Ólimine sol sebep bolghan. Úyaty bar adam eken, - dedi qabaghyn týiip.

- Kolbin ótirik aituy da mým­kin ghoy.

- Mýmkin. Óitkeni men resmy adammyn, Qazaqstannyng ókilimin. Maghan júrttyng senetinin jaqsy biletin ol aldyn ala aityp, basyn arashalaghysy da kelui yqtimal.

- Bizding estuimizshe, ony Kolbiyn: «Qonaevty plenumda jamandap sóilemesen, týrmede shiritem» - dep qorqyt­qan deydi.

- Ol jaghyn bilmeymin. Maghan ait­qan sózi әlgi.

- Jerlegende jana kostumi de bolmapty. Ony magazinnen satyp alypty.

- Mýmkin. Ol uaqytta solay edi ghoy. Jalpy, men biletin Myrzashev isker, adal, jaqsy azamat edi. Áyeli qazir Almatyda túrady. Kórgen sayyn Sәke dep jylyúshyray amandasady.

- Ministrler kenesining tóraghasy Bәiken Áshimúlynyng qyzmetine qanday bagha beresiz?

- Bәiken Áshimúly isker kisi edi. Respublikamyzdyng sharuashylyq salalary júmysyn dúrys jolgha qoyyp, Dimash Ahmetúlynyng KOKP Ortalyq komiyteti­ning sayasy buro mýshesi retinde ózine jýktelgen júmystarmen alansyz ainalysar uaqytyn kóbeytti. Diymekeng keyde Mәskeuge on kýnge, ne eki jú­magha ke­tip qalatyn. Múnday mým­kin­dik ol kiside búryn bolghan emes.

Hrushev, Brejnev, Kosygin bastaghan delegasiya qúramynda shetelderge shyghyp túrdy, keyin Jogharghy Kenes Prezidiumy, Kenes ýkimeti atynan delegasiyany ózi basqaryp, Japoniyagha, Koreyagha, Egiypetke, Arab elderine bardy.

Ol kezde Kenes ýkimeti men Japoniyanyng araqatynasy onsha emes edi. Diymekeng Japoniya ýkimeti basshylarymen ortaq til taba bildi. Ózbek Akram Múhitdinov ekeui Arab elderin Kenes odaghyna bauyr bastyruyna kóp yqpal jasady. Nәtiyjesinde arabtar bizding sosia­listik baghytqa kóshkileri keldi.

Diymekendi músylman elderi jaqsy kórdi. Olarmen ortaq til tabysuyna ol kisining әkesining moldalyghy, Qúrandy biletindigi kómek­testi.

Hrushev Mao-szedunmen shatasyp qalghan uaqytta Diymeken Shynjang ólkesi jergilikti basshylarymen kelisip, Almatyda úighyr radio habary arnasyn ashty.

- Búl ýlken júmys qoy.

- Áriyne, ýlken júmys. Toqete­rin ait­qanda Dimash Ahmetúly halyqaralyq qarym-qatynas mәse­lesinde aitarlyqtay jemisti júmys istedi. Tek ony arnayy zertteu kerek. .

- Mansap adamdy búzady degen sóz bar ghoy.

- Ol sózge men seninkiremeymin. Olay deytinim, Diymekeng bir ózgermey ketti ghoy. Basyna qater tón­gende de ózin ózi ústay bildi. Ol kisi memleketting artyq bir tiynyn paydalanghan joq. Shirkin, qanday tazalyq desenizshi?! Adaldyqty bәri­nen joghary qoydy. Taza ekenimdi sezip, ol kisi meni qúlay jaqsy kórdi.

- Shynymen memleket mýlkin paydalanghan joqsyz ba?

- Paydalanghan emespin. Diymekenmen qarym-qatynasymnyng jaqsy ekenin biletinder auyldaghy bauyrlaryma, qaryndastaryma ózderi ýy berdi. Shynymdy aitayyn, bizding sonday jaghympazdyghymyz bar. Óz betimshe eshkimnen eshtene súraghan da, dәmetken de emes­pin. Balalarymnyng mәselesi ózinen-ózi sheshilip jatty. Qyzmetimdi adal at­qardym. Sondyqtan Diymekeng meni úzaq ústady, maghan ózine sengendey sendi. Qajet degen kezde, qoldap, qorghady.

- Diymekeng sony bayqaghan shyghar?

- Áriyne, bayqady. Ol kisi óte sezimtal edi.

- Mәsimhan Beysebaev turaly ne aitasyz?

-  Ol kisi de adam tanityn, «my­nau meniki, anau ózgeniki» degen oy atymen joq edi. Adami, par­tiyalyq joldy zang retinde ústan­ghan, baysaldy da salmaqty, prinsiyp­shil, óte taza adam bolatyn.

- Endi Júmabek Tәshenov turaly pikirinizdi bilgim keledi.

- 2004 jyly Saghyndyq Kenje­baev (mening komsomoldaghy bastyghym), Kәrishal, bәrimiz Tәshenovting 90 jyldyghyn atap ótu ýshin Qaraghandygha bardyq. Oghan qarjy bólgen - Bolat Ábilev. Qaraghandyda, Shymkentte boldyq. Sonda Kәrishal Tәshenovti maqtap, Qonaevty jaltaq dep tómendetip sóiledi. Kezinde Kәrishaldyng bir kitabynyng Mәskeu­de jaryq kóruine kómekteskem.

- Siz balanyng sózin sóileydi ekensiz, әli eseymepsiz, - dedim renjip. - Men sizge shyndyqty aitayyn, Tәshenovting «tentektigindey» tentektikting keregi joq. Ol basshy adamgha jaraspaydy. Al Diymekendi batyl emes, jaltaq deysiz. Orys halqynda « Laskovyy telenok dvuh matok soset» degen maqal bar. Diymekeng ózining minezi, bilimi, mәmle­gerligi, ken­­digi, aqyldylyghy arqyly ýlken ýki­metten de keregin ala bilip, ózining saya­satyn jýrgizdi.

Dimash Ahmetúly Ózbekstangha Ontýstik Qazaqstan oblysyn, Týrik­menstangha Manghystaudy beruge tikeley qarsy bolghany ýshin ornynan alyndy. Búl erlik pe?

- Erlik! - dedi Bolat Ábilev.

- Áriyne, erlik! - dedim men de. - Mening payymdauymsha, Tәshenov Miy­nistrler Kenesi tóraghalyghyna layyqty adam emes edi. Sebebi, ol kisi mәmleger emes.

- Sәlken Dәulenúly Dәulenov turaly qanday oidasyz?

- Ol kisi Qazaq SSR-i Ministrler Kenesi tóraghasynan bosatylyp, Josparlau komiytetine bólim mengerushi bolyp keldi. Men is basqarushy edim. Sonda tanystym. Áyeli orys.

Iliyas Omarov aghamyz Josparlau komiyteti tóraghasynyng orynbasary. Kóbine Sәlken, Iliyas agha ýsheumiz birge jýrdik, birge qydyrdyq. Sәlken agha maghan ken, teren, júmsaq adam bop kórindi. Kuybyshev ekonomika institutyn bitir­gen. Sәbitjan dep meni qatty syilady.

- Ministrler Kenesi tóraghalyghynan qalay týsip qaldynyz? - dep súraghanymda:

- Ontýstik Qazaqstan oblysyna issaparmen barghanymda Ontýs­tik Qazaqstan oblystyq partiya komiytetining birinshi hatshysy Ismaiyl iysupov qonaq etti. Oiymda týk joq. Sóitsem, ol ishkilikti әdeyi úiymdastyrghan eken. Ertenine birden Moskvagha habarlaghan. Ol maghan obal jasady, - dedi.

Bayqauymsha, Dәulenov óte dúrys adam edi. Minezi júmsaq, kishipeyil. Artyq sózi joq, bireudi jamandau degendi bilmeytin. Songhy kezde kóp ishti. Sebebi, balasy tilin almaytyn. Maghan Sәlken agha baqytsyzdau bop kórindi.

- Diymekenning әkesimen kezdes­tiniz be?

- Kezdespedim. Ol kisi qaytys bol­ghanda, júbayym ekeumiz Almatyda jýr edik. Bәiken Áshimúly­nyng jary Baqyt jengey, әielim Sonya, men ýiinde onasha otyrghanda, Zuhra Shәripqyzy:

- Dimash Ahmetúly әkesining aitqanyn eki etpeytin. Sózine qúlaq asatyn. Meni birde tyndap, birde tyndamaytyn. Endi men qorqam. Búdan bylay Dimash­qa kim qanday aqyl beredi? - dep jylap, qayghyrdy.

- Oi, jaryqtyq-ay, Ahmet aqsaqal tegi esi býtin ketken eken-au, ә? Diymekendey kisige aqyl aitudyng ózi de onay emes-au, - dep men tanghaldym. - Siz Núrtas Dәndibayúly Ondasynovtyng ómirimen tanyssyz ba?

- Azdap tanyspyn. Siz she?

-  Birde bastyghym Óteken, Óteshqaly Atambaev kabiynetine shaqyrdy. Ishke ensem, qarsy aldynda symbatty qart kisi otyr.

- Búl kisi Núrtas Dәndibay­úly Ondasynov degen aghang bolady. Estuing bar ma? - dedi Óteken.

- Estuim bar. 13 jyl Qazaq SSR-i Ministrler Kenesining tóraghasy bolghanyn bilem, - dep men ornymnan túryp, kýlimsirey basymdy iyip, qolyn qayta aldym. Ol kisini birinshi ret kóruim.

- Núrtas aghang bizding bastauysh partiya úiymynda esepke túrghysy keledi. Qazaqstannan qol ýzgisi joq. Sen Bauman audandyq partiya komiytetine baryp, sóiles.

Sóilesip, eshnәrse shyghara almadym. Sodan ol kisi ózi baryp, birinshi hatshygha kirip, kelisip, Núrtas Dәndibayúlyn bizding bastauysh partiya úiymyna esepke aldy.

Ótekenning ornyna men tóragha bol­ghan son, partiya jinalysynda Núrtas aghany ylghy tórge otyrghyzatynmyn. Ol kisi parsy - qazaqsha, qazaqsha - arabsha sózdik jasap kóp enbektendi. Jaz­ghandaryn tasqa bastyrugha kómektes­kenim de bar. Bizge jii kelip túratyn.

- Diymekeng zeynetkerlikke shyghatyny turaly aytushy ma edi?

- Aytatyn. 1986 jylghy 16-sezden keyin bizge bir kelgeninde qo­lyn sermep (Diymekenning qoly erekshe úzyn edi ghoy) qoyyp:

- Myna belsendiler, oipyrmay, jandy qoyatyn týri joq. Meni ense­rip bara jatyr, - dedi. - Ózim de zeynetkerlikke ketsem dep jýrmin. Ketem, 75 jas ta jaqyndap qaldy ghoy.

- Diymekeng ózining jaghdayynyng әlsirey bastaghanyn qay kezden sezdi?

- Gorbachev qalay KOKP Ortalyq Komiytetining bas hatshysy boldy, solay Diymekenning hal-ahualy nasharlay bastady.

- Dimash Ahmetúlynan keyingi Qazaqstan Kommunistik partiyasy ortalyq komiytetining birinshi hatshysy G.V.Kolbinmen araqatynasynyz qalay boldy?

- Diymekendi syilamaghany ýshin Kolbinnen boyymdy mýlde aulaq ústadym.

- Diymeken qyzmetkerlerding bәrine talapty birdey qoyshy ma edi?

- Birdey qoyatyn, júrttyng bә­rin birdey kóretin.

- Túraqty ókil bop jýrgen kezi­nizde arandatushylyq әreketterge bar­ghandar boldy ma?

- Talay boldy. Qalay janbay, kýimey aman qaldym dep keyde oigha batam. Aman qalghanym - Diy­me­kenning kendigi, әdildigi. Ekinshi maghan qorghan bol­ghan - Núrsúltan Ábishúly.

- Dimash Ahmetúly bireuge qiyanat jasapty degen sózdi esti­diniz be?

- Estigen de, sezgen de emespin.

- Mening týsinbeytinim, Geologiya ministri Shahmardan Esenov Diymekenning ýstinen bir qúshaq aryz jazghan deydi. Ol kisini onday jaghdaygha ne iytermeledi?

- Shahmardannyng aryz jazghany - shyndyq. Oghan men de týsine almadym. Maghan Qazaqstan Kompartiyasy ortalyq komiytetining hatshysy, buro mýshesi Shәpet Qospanúly Qospanov:

- Diymekeng Esenovti qatty kóterdi, qatty qoldady. Onyng jazghan aryzdaryn Qazaqstan Kompartiyasy ortalyq komiytetining burosynda qaradyq. Diymekenning eshqanday kinәsi joq. Esenov shatasty, - dedi.

Sóitken Shahmardangha Dimash Ah­met­úly iynening jasuynday jamanshylyq jasaghan joq. Onyng bilmestigin keshirdi.

Diymekenning kendigi - qastyq oilaghan adamdardyng ózine de ken­peyildik tanytty. Ismail Yusu­povti Oral oblys­tyq atqaru komiy­tetining tóraghasy etti. Naghyz qudalaugha layyqty adam sol edi. Ol ýsh audandy Ózbekstangha berip jiber­gende, Diymekeng qatty renjidi. Tipti týnerip, únjyrghasy týsip ketti. Sol sәttegi týrin kórip, qatty ayadym. Kópke deyin qabaghy ashylmay, eshkimmen sóilespey qoydy.

Ýsh audandy qaytaryp alarda Niyaz­bekovti komissiya bastyghy etip jiberdi.

- Zuhra Shәripqyzy ózin qalay ústau­shy edi?

- Ór ústaytyn. Namysqoy edi. Zuhra jengey Bәiken Áshimúlynyng bәibishesi Baqyt Ásetqyzymen jaqsy dos edi. Bir jaghy kórshi. Baqyt, taghy biraz әiel Diymekenning arnayy vagonymen Leningradqa, Stalingradqa, taghy basqa qalalargha qydyryp barady. Eng sonynda Baltyq tenizi jaghalauyn aralap, Mәskeuge qaytyp keledi. Endi Diymekeng vagonyn Riga vokzalynan Qazan vokzalyna әkep, Qazaqstan poezyna tirkeu kerek. Ol jay mәsele emes.

Zuhra Shәripqyzy Mәskeudi bi­raz aralap, túraqty ókil Óteshqaligha:

- Erteng bizding vagondy segizinshi poezgha qos, - deydi.

- Jaraydy.

Óteshqaly ókildikting sharuashylyq jaghyn basqaratyn Vahitovke Riga vokzalynda túrghan vagondy Qazan vokzalyna jetkizudi tapsyrady. Ol әrekettenip, eshtene shyghara almaydy.

Ótekeng kabiynetine meni shaqyrdy.

- Sәbiyt, jana maghan Diymekeng telefon soqty.

- Ey, Ómeke, ana Zuhra eki-ýsh kýnnen beri ýige qayta almay jatyrmyn. Vagonymdy poezgha qosar emes deydi ghoy. Ne ana MPS (Ministerstvo putey soobsheniye) saghan jaqyn ba, maghan jaqyn ba dep renjip, tútqany úyasyna qondyra saldy. Ol kisining menimen búlay sóileskeni birinshi ret. Sharuam bitti, - dedi múnayyp.

- Sharuam bitti dedi me?

- IYә, solay dedi. Endi myna ispen ózing ainalysshy?

Kóp jyl Temirjol ministri bol­ghan Beshevting birinshi orynbasary, Enbek Eri Nikolay Alekseevich Gundovinmen jaqsy qatynasta edim.

Nikolay Alekseevichke telefon soghyp:

- Sizge jolyqsam dep edim, - dedim.

- Sәbiyt, kelem desen, kel. - Baryp, jaghdaydy aittym.

- O, men Dimash Ahmetúlyn erekshe syilaymyn, barlyq kezde qúrmet­teymin, - dep tapsyrma berip, sol kýni Riga vokzalyndaghy vagondy Qazan vokzalyna jetkizip, segizinshi poezgha tirkedi.

Zuhra Shәripqyzyna Atambaev ekeumiz bardyq. Men jaspyn. Orys mektebinde oqyghandyqtan ba, sózding astary bolady, ony kim qalay qabyldaydy degennen habarym joq.

- Zuhra Shәripqyzy, Diymekene telefon soghyp, nege sonsha aiqay-shu shyghardynyz? Mine, mәsele sheshildi ghoy, - dedim. Ol kisi maghan jaqtyrmay, qadalyp qarady da, ýndegen joq.

Keyin Almatygha jolym týskende әielim ekeumiz ýiine kirip, sәlem berdik. Shay iship otyrghanda Zuhra Shәripqyzy:

- Sәbiyt, sondaghy «Diymekene telefon soghyp, nege sonsha aiqay-shu shyghardynyz?» dep aytqan sózing kónilime qatty tiydi. Ózimdi ústap, Atambaevtyng aldynda betindi qaytara almadym. Menimen eshkim búlay sóilespeydi, sóilesken emes, - dedi. Sonda Zuhra Shәripqyzynyng minezining bir qyryn tanyghan edim. Ol kisi Diyme­kenning meni jaqsy kórip, shyn niyetimen qamqorlyq jasaghanyn bilgendikten kónilimdi jyqpaghan tәrizdi.

Bizding qasymyzda Diymekenning reziydensiyasy bolatyn. Zuhra jengey Mәskeuge joly týskende sol reziydensiyada jatatyn. Men Dimash Ahmetúly joqta rúqsat súrap baryp, jaghdayyn bilip túratynmyn. Bir joly barsam, Diymekeng atyna kelgen Sayasy buronyng syrtynda «mýlde qúpiya», «erekshe qúpiya» degen jazuy bar qyzyl konvertterdi ashyp, oqyp otyr eken. Búl   jengemiz­ding Kenes ýkimetindegi ne bolyp, ne qoyyp jatqan jaghdaydyng bәrin bes sau­saghynday biledi degen sóz.

Mәskeude ylghy kórip jýrdim, Dimash Ahmetúly jinalysqa keterde, Zuhra jengey Diymekenning omyrauyndaghy júldyzdary dúrys túr ma, ýstinde qyl-qybyr joq pa dep aghamyzdy balasha mәpelep, sylap-sipaytyn. Ol kisining Diyme­kendi qúrmetteuinen bir min taba almaysyz. Ekeuining bir-birine ghashyqtyghyn tilmen aityp jetkizu mýmkin emestey.

- Kisi qyzygharlyqtay desenizshi?

- IYә, kisi qyzygharlyqtay. Zuhra jengeyding qolynan kitap týspeytin.

- Diymekenning kenesshisin bilesiz be?

- Bilem. Ol - Atymtay Qisanov. Atymtay aghanyng jasy Diymekennen ýlken edi. Ekeui bir-birimen shynayy, ashyq aralasatyn. Diymekeng zeynetkerlikke shyqqanda da Atekeng ylghy qasynan tabyldy.

- Zuhra Shәripqyzy qaytys bol­ghanda siz qayda ediniz?

- Zuhra jengey kelmes sapargha attanghanda men Mәskeude edim. Bir jyl ótkende әielim ekeumiz Diymekene kónil aitqaly ýiine bardyq. Esikti Atymtay agha ashty. Diymekeng meni qúshaqtap, amandasty.

- Áy, Dimash, sen nege Sәbitti qúshaqtap, jaqsy qarsy alyp jatyrsyn? Búl seni satyp ketti ghoy, - dedi.

- Jo-joq, Ateke, Sәbit meni sat­qan joq. Búl jigit óte jaqsy jigit. Hosh keldin, ainalayyn, tórlet. Bizding qoyymyz ana qyrdyng astynda. Aldyrtayyn ba? - dep Diymekeng әzildep kýldi. Ýiinde biraz sóilesip otyrdyq.

Men ýshin Diymekeng - úly túlgha. Ol kisining júmystan basqa júmysy joq edi. Oilaytyny - tek jú­mys, tughan halqynyng qamy bolatyn.

- Diymekeng jay kýnderi kimder­men aralasty?

- Ol kisi ózining qanattas buro mýshelerimen ghana aralasty.

Qoshtasar sәtte Sәbit Hayyrúlynyn:

- Maghan qaysybir kolbinshil­der: «Sәke, bizding kýnimiz tudy. Qay jaqqa shyghasyn, tez ózindi anyqta» - degende, men olargha: «Aynalayyn, bauyrlarym, maghan ókpelemender, men Diyme­kendi satyp kete almaymyn, Diymekendi satqanym - әkemdi satqanym» - degeni oi-sanamdy dýr silkindirdi...

 

Týpnúsqadaghy taqyryp: «Túraqty ókil»

«Jas Alash» gazeti