كەڭەس وكىمەتى كەزەڭىندە قازاقستاندى ۇزاق جىلدار باسقارعان، قازاقتىڭ اياۋلى ۇلى دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ بۇگىن تۋعان كۇنى. ال، بيىل ديمەكەڭنىڭ تۋعانىنا 99 جىل تولىپ وتىر. ازاماتتىعى مەن ادامشىلىعىمەن حالقىنىڭ جۇرەگىنەن ورىن العان دىنمۇحاممەد قوناەۆتى ەلى اتىن اتاماي ديماش دەيدى. بۇل - ديمەكەڭە دەگەن قۇرمەتتىڭ شەكسىزدىگىن، سىيلاستىقتىڭ مارتەبەسىن پاش ەتەدى. تۇلعا ءۇشىن حالىقتىڭ قۇرمەتىنەن اسقان سىي جوق ەكەنى ايان.

«اباي-اقپارات»

كۇن اشىق، مەزگiل ساسكەتۇس. اعاش بiت­كەن ۇلپا قار جامىلىپ، مۇلگiپ تۇر. ايازدى اياز دەمەي شوقان ءۋاليحانوۆ ەسكەرتكiشi ماڭىندا ءسابيت حايىرۇلى جادانوۆ اعا ەكەۋمiز سەرۋەندەپ ءجۇرمiز. اڭگiمە ايتۋشى - ول، تىڭداۋشى - مەن.

- موسكۆا ەكونوميكا ينستيتۋتىن بiتiردiم. «سۇيگەن قىزىم بار، ۇيلەنەم. وسىندا قىزمەتتە قالام» - دەپ ۇيگە حات جازىپ جiبەردiم. ول حابار قۇلاعىنا تيiسiمەن ورال وبلىسىنىڭ الىس اۋدانىندا تۇراتىن اكەم ماسكەۋگە جەتiپ كەلدi.

- سەن وعان ۇيلەنبەيسiڭ. كiمگە ۇيلەنۋ كەرەگiن ءوزiم ايتام. ەلگە قايت! - دەدi بۇيىرىپ.

- اكە، وتiنەم، جەكە iسiمە ارالاسپاڭىز. ول قىزدى مەن جانىمداي جاقسى كورەم.

- ءوشiر ءۇنiڭدi! - دەپ ارى قاراي سويلەتپەي قويدى. - ۇزىنقۇلاقتان ەستۋiمشە، قوناەۆ كەلiپ «موسكۆا» قوناق ۇيiندە جاتقان كورiنەدi. مەن سول كiسiمەن كەزدەسiپ، سەنiڭ بولاشاق قىزمەتiڭ جونiندە سويلەسەم.

كەڭەس وكىمەتى كەزەڭىندە قازاقستاندى ۇزاق جىلدار باسقارعان، قازاقتىڭ اياۋلى ۇلى دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ بۇگىن تۋعان كۇنى. ال، بيىل ديمەكەڭنىڭ تۋعانىنا 99 جىل تولىپ وتىر. ازاماتتىعى مەن ادامشىلىعىمەن حالقىنىڭ جۇرەگىنەن ورىن العان دىنمۇحاممەد قوناەۆتى ەلى اتىن اتاماي ديماش دەيدى. بۇل - ديمەكەڭە دەگەن قۇرمەتتىڭ شەكسىزدىگىن، سىيلاستىقتىڭ مارتەبەسىن پاش ەتەدى. تۇلعا ءۇشىن حالىقتىڭ قۇرمەتىنەن اسقان سىي جوق ەكەنى ايان.

«اباي-اقپارات»

كۇن اشىق، مەزگiل ساسكەتۇس. اعاش بiت­كەن ۇلپا قار جامىلىپ، مۇلگiپ تۇر. ايازدى اياز دەمەي شوقان ءۋاليحانوۆ ەسكەرتكiشi ماڭىندا ءسابيت حايىرۇلى جادانوۆ اعا ەكەۋمiز سەرۋەندەپ ءجۇرمiز. اڭگiمە ايتۋشى - ول، تىڭداۋشى - مەن.

- موسكۆا ەكونوميكا ينستيتۋتىن بiتiردiم. «سۇيگەن قىزىم بار، ۇيلەنەم. وسىندا قىزمەتتە قالام» - دەپ ۇيگە حات جازىپ جiبەردiم. ول حابار قۇلاعىنا تيiسiمەن ورال وبلىسىنىڭ الىس اۋدانىندا تۇراتىن اكەم ماسكەۋگە جەتiپ كەلدi.

- سەن وعان ۇيلەنبەيسiڭ. كiمگە ۇيلەنۋ كەرەگiن ءوزiم ايتام. ەلگە قايت! - دەدi بۇيىرىپ.

- اكە، وتiنەم، جەكە iسiمە ارالاسپاڭىز. ول قىزدى مەن جانىمداي جاقسى كورەم.

- ءوشiر ءۇنiڭدi! - دەپ ارى قاراي سويلەتپەي قويدى. - ۇزىنقۇلاقتان ەستۋiمشە، قوناەۆ كەلiپ «موسكۆا» قوناق ۇيiندە جاتقان كورiنەدi. مەن سول كiسiمەن كەزدەسiپ، سەنiڭ بولاشاق قىزمەتiڭ جونiندە سويلەسەم.

ول كەزدە ديماش احمەتۇلى قازاق سسر-i عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتi ەدi. بولمەسiن وڭاي تاپتىق. اۋەلi اكەم ەسiگiن قاعىپ، iشكە ەنۋگە رۇقسات سۇرادى.

- رۇقسات، رۇقسات، - دەپ ديماش احمەتۇلى بiزدi ورنىنان تۇرىپ، وتە جىلى قابىلدادى.

- اسسالاۋماعالەيكۋم! - دەپ اكەم كادiمگi اۋىلداعى ەمiن-ەركiن جۇرگەن ادەتiنشە داۋسىن سوزا سالەم بەردi.

- ۋاعاليكۋماسسالام. تورلەتi­ڭiز. بولمەمە قازاقتىڭ كەڭ دالاسى كiرiپ كەلگەندەي بولدى عوي، - دەپ ديماش احمەتۇلى سىمباتتى، سۇلۋ ءجۇزi نۇرلانا قۇلپىرىپ، اكەمنiڭ سوزعان قولىن ىقىلاستانا الدى. ءوزi تاجiكستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتi عافۋروۆپەن سويلە­سiپ وتىر ەكەن. بiزبەن امانداسىپ بولىسىمەن ارiپتەسiنە بۇرىلىپ:

- سiز كەشiرەرسiز. اڭگiمەمiزدi كەيiن جالعاستىرارمىز. اۋىلداستارىم كەپ قالىپتى. بۇل كiسiلەر جاي جۇرمەيدi. رۇقسات ەتسەڭiز، وسى تۋعاندارىمنىڭ شارۋاسىن تىڭدايىن، - دەدi. عافۋروۆ بiزبەن سىپايى قوشتاسىپ، جايلاپ باسىپ، بولمەدەن شىعىپ كەتتi.

اكەم ءوزiن قىسقاشا تانىستىرىپ:

- اينام ديماش، مىناۋ مەنiڭ بالام. ەكونوميكا ينستيتۋتىن بiتiردi. مۇنىڭ ەسi-دەرتi - ماسكەۋدە قالۋ. مۇندا قالسا، ورىس بوپ كەتە مە دەپ قورقام. تاعى بۇل سۇيگەنiم بار، سوعان ۇيلەنەم دەيدi. مەن اۋىلىمداعى بiر قىزعا قۇدا ءتۇسiپ كەلدiم. اكەڭنiڭ تiلiن ال دەپ بالاما ايتشى، ۇرىسشى، - دەدi بەينە ديمەكەڭدi بۇرىننان تانيتىن ادامشا وزiمسiنە سويلەپ.

ديمەكەڭ جىميا ەزۋ تارتىپ:

- اقساقال، قازiر ونداي زامان جوق. مەن بالاڭىزدىڭ ۇيلەنۋ ماسە­لەسiنە ارالاسىپ، كومەكتەسە الماسپىن. ۇلىڭىزدىڭ وقۋى جاقسى بولسا، الماتىعا كەلسiن، اسپيرانتۋراعا قابىلداتتىرايىن، - دەپ ۋادە بەردi.

اكەم قۋانعاننان ديمەكەڭنiڭ قولىن قىسىپ، قاتتى سiلكي قوشتاستى. كوپ ۇزاماي: «موسكۆا ەكونوميكا ينستيتۋتىنا حات جازىپ، اسپيرانتۋرادان بiر ورىن الدىق. الماتىعا كەلiڭiز» - دەگەن قازاق سسر-i عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۆي­تسەپرەزيدەنتi سوكولسكيدەن جەدەلحات كەلدi.

پوەزبەن 3-4 كۇن جول ءجۇرiپ، الماتىعا جەتiپ، ينستيتۋتتا بiرگە وقىعان جولداسىم كامال كەتەباەۆتىڭ ۇيiنە قونىپ، ەرتەڭiنە اسپيرانتۋرانىڭ جاتاقحاناسىنان ورىن الدىم. اسپيرانتۋرا ەمتيحانىنىڭ بارلىق پانiنەن ەمتيحاندى «بەسكە» تاپسىردىم. كوڭiلسiزبiن. سۇيگەن قىزىم ساپۋرانى:

- سەن قازاقشا ۇيرەن، - دەپ كۋرستاسىم - قازاق قىزىنا قوسىپ، اقمولا وبلىسىنا جiبەرگەم.

ارادا بiراز ۋاقىت ءوتتi. ەسi-دەر­تiم ماسكەۋگە، سۇيگەن قىزىما جەتۋ. جiگiتتەر مەنiڭ جاعدايىمدى ءتۇسiنiپ، ورتادان اقشا جينادى. جولعا جە­تەرلiك قارجى قولىما تيiسiمەن اسپيرانتۋرانى تاستاپ، موسكۆاعا تايىپ تۇردىم.

ءسابيت بiراز بوگەلە ويلانىپ، ءسوزiن جالعادى.

- ماسكەۋگە كەلiسiمەن ارناۋلى جوعارى بiلiم مينيسترلiگiنە بارىپ، جاعدايىمدى ايتىپ ءتۇسiندiرiپ:

- ماماندىعىم بويىنشا مەنi كامچاتكi مە، ماگادان با، ايتەۋiر سو­ۆەت وداعىنىڭ كەز كەلگەن تۇكپi­رiنە جiبەرسەڭiزدەر دە بارامىن، - دەدiم.

ول كەزدە ينستيتۋت بiتiرگەندەرگە جول كiرەسiن، كوشi-قون اقشاسىن تولەيتiن ءارi بارعان جەرiندە ءۇش جىل iستەۋiڭ كەرەك. تاعى بiر تيiمدiلiگi - ۇي بەرەدi. ءتارتiپ سولاي. مينستر­لiكتەگiلەر:

- ازiرگە ماگادان، كامچاتكiگە ورىن جوق. مىنا ورلوۆ وبلىسىنىڭ ليۆنىي دەگەن قالاسىنداعى «ليۆجدروماش» زاۆودىنا ەكونوميست بوپ باراسىڭ با؟ - دەدi.

- بارامىن. - 1953 جىلى 24 جەلتوقسان كۇنi ايتقان زاۆودقا كەل­دiم. جاتاقحانادان بiر بولمە الدىم.

زاۆودتا ابىروي-بەدەلiم جامان بولعان جوق. كiلەڭ ورىستاردىڭ اراسىندا بەلسەندi جاس رەتiندە كوزگە ءتۇس­­سەم كەرەك، بiر جىلداي اۋداندىق كومسومول كوميتەتiنiڭ حاتشىسى بوپ iستەدiم. ساپۋرا وقۋىن بi­تiرiپ، زاۆودقا تەحنيك بوپ ورنالاستى.

ءۇش جىل تەز-اق وتە شىقتى. اكەم:

- قازiر ديماش احمەتۇلى قوناەۆ قازاق سسر-i مينيسترلەر كەڭەسiنiڭ توراعاسى. سەن سول كiسiگە حات جاز، - دەدi.

- جازبايمىن.

- جازاسىڭ! ءوزiم ايتىپ وتىرام، - دەپ مەنi جەلكەلەپ، دەگەنiنە كوندiردi.

«اينام ديماش، الىستان، رەسەي جەرiنەن سالەم بەرۋشi اعاڭ حايىر. ۇكiمەت باسىنا كەلگەنiڭiزگە قۋا­نىش­تىمىز، تiلەكتەسپiز. مەنiڭ بالام ورىس بوپ بارا جاتىر، لاجىن تاۋىپ ءوز قاراماعىڭىزعا الساڭىز قالاي بولادى؟» - دەگەن سوزدەر جازىلعان حاتتى ماعان سەنبەي، پوچتا جاشiگiنە ءوزi اپارىپ سالدى. بiراز ۋاقىت وتكەننەن كەيiن: «قوناەۆ جوسپارلاۋ كوميتەتiنiڭ باستىعىنا تاپسىرما بەردi. ول بالاڭىزدى ايەلiمەن جۇمىسقا ورنالاستىرادى، بiراز ۋاقىتتان كەيiن ءۇي بەرەدi» - دەگەن جاۋاپ الىپ، اكەم ەسi شىعا قۋاندى. ماسكەۋ ارقىلى پوەزبەن بەس تاۋلiك جول ءجۇرiپ الماتىعا كەلدiك. ديماش اعانىڭ سونشالىقتى ۇقىپتىلىعىنا، بەرگەن ۋادەسiنە بەرiكتiگiنە تاعى كوزiم جەتتi. جوسپارلاۋ كوميتەتiنە اعا ەكونوميست بوپ ورنالاستىم. ول ۋاقىتتا بالا باقشا ماسەلەسi تiپتi قيىن ەدi. ايەلiم بiر جاسار قىزىمدى باعىپ، ۋاقىتشا ۇيدە وتىردى...

جوسپارلاۋ كوميتەتiندە ماس­كەۋ­دەن وقىپ كەلگەن كiلەڭ جالىنداعان جاستارمىز. ارامىزدا سانجار ورازوۆ، مار­قۇم ني بار. كوپ ۇزا­ماي مەنi الماتى قا­لالىق پار­تيا كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى ك.پ.ترەتياكوۆ وزiنە شاقىرىپ الىپ:

- سەن رەسەيدە اۋداندىق كوم­سومول كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى بوپ iستەپسiڭ، تاجiريبەڭ جەتەر­لiك. الماتى قالالىق كومسومول كوميتەتiنiڭ ەكiنشi حاتشىسى بولاسىڭ، - دەدi. مەن:

- ماماندىعىم بويىنشا iستەي بەر­گiم كەلەدi, - دەپ قارسىلىق بiل­دiرiپ ەدiم، كونبەدi. ول كەزدە پارتيانىڭ ايتقانى ايتقان ەدi عوي. ونى جاقسى بiلەسiز.

- ءيا، ول راس.

- الماتى قالالىق كومسومول كونفەرەنتسياسىندا مەن قالالىق كومسومول كوميتەتiنە ەكiنشi حاتشى بوپ سايلاندىم. كiشكەنتايىمنان ورىستاردىڭ اراسىندا ءوسiپ، ورىس مەكتەبiندە وقىعاندىقتان قازاق تiلiن، سالت-ءداستۇرiن، اسiرەسە، الماتىلىق قازاقتاردىڭ جان-دۇنيەسiن جاقسى بiلiڭكiرەمەيتiن مەن كۇنi-ءتۇنi iزدەنiپ، بار كۇش-جiگەرiمدi, ۋا­قىتىمدى قازاق بولۋعا جۇمسادىم.

- مۇنىڭىز شالا قازاقتارعا ۇلگi ەكەن.

- جۇرت «بالىق جوقتا باقا دا - بالىق» دەمەسiن دەپ تالپىندىم. ارادا التى اي وتكەندە، ياعني 1959 جىلى الماتى، تالدىقورعان وبلىستارى قوسىلىپ، مەن الماتى وبلىستىق كومسومول كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى بوپ سايلاندىم. كەيiن مينيسترلەر كەڭەسiنiڭ توراعاسى ءماسiمحان بەيسەبايۇلى مەنi قازاقستاننىڭ ماسكەۋدەگi تۇراقتى وكiلiنiڭ ورىنباسارلىعىنا ۇسىندى.

- ول قىزمەتكە جiبەرەردە ديمە­كەڭ قابىلداپ، سiزبەن سويلەستi مە؟

- سويلەستi. ءسابيت، ۋايىمداما، ەشكiمگە جالتاقتاما. تەك ەكi شارتىم بار. بiرiنشi, كەلiننەن ارىز ءتۇس­پەسiن. ەكiنشi, مىنا زۋحرا شارiپقىزىنان ساق بول. بۇل كiسiنiڭ تالابى قاتال. قالعاندارىنىڭ بارiنەن سەنi قورعايمىن، ەشكiمگە جەم ەتپەيمiن. ماسكەۋ الىستا، مەن كورمەيمiن دەپ ويلاما. بۇگiن بiردەمەنi ءبۇلدiرiپ قويساڭ، ەرتەڭiنە تاڭەرتەڭ ماعان جەتەدi. مى س توبوي پود ستەكلياننىم كولپاكوم رابوتاەم، - دەدi.

بۇل بiر نارسەگە ۇرىنىپ قالماسىن دەگەن قانداي اكەلiك اقىل دەسەڭiزشi?! بiرەر اي وتە ماسكەۋگە ديمەكەڭ كەلدi. باستىعىم وتەشقالي اتامباەۆ، ديمەكەڭ ۇشەۋمiز اس ۇيدە سويلەسiپ وتىرمىز. ديماش احمەتۇلى:

- قالاي، سابيتكە ريزاسىڭ با؟ - دەپ سۇرادى.

- بىلاي ريزامىن. ساۋاتتى. تەك مۇنىڭ جولداستارى كوپ ەكەن. مەيرامحاناعا جيi بارادى. قوناقتا جيi بولادى، - دەدi وتەشقالي اعا.

- ءاي، سەن قىزىق ەكەنسiڭ. جاپ-جاس، شاشى بۇيرا، كوركەم جiگiت. ماسكەۋدە ءجۇر. استىندا «ۆولگا». ءسابيت قازiر قىدىرماعاندا قاي كەزدە قىدىرادى؟

- ويباي، ديمەكە، ونى ايتا كور­مەڭiز، قۇلاعىن كوتەرمەڭiز. بiر­دەڭە بولسا، سiزگە ارقا سۇيەيتiن بولادى.

-  ارقا سۇيەيتiن جiگiت ءسابيت ەمەس، ول - سەن، - دەپ ديمەكەڭ ازiلدەي كۇلدi.

ديماش احمەتۇلى ءوز تۇسىندا لاۋازىمدى ورىندارعا بiر باسشىنى ۇلى جۇزدەن، ەكiنشi باسشىنى كiشi, نە ورتا جۇزدەن قويدى. ءسويتiپ تارازى باسىن تەڭ ۇستادى. ديمەكەڭدi مەن ادiلدiكتiڭ اق تۋى دەپ تولىق سەنiممەن ايتا الام. ءازiلiنiڭ ءوزi قانداي ادەمi دەسەڭiزشi!

- ءسابيت، حالiڭ جاقسى ما؟ ءبا­كەڭنiڭ (بايكەن ءاشiموۆتiڭ) كوڭiل كۇيi قانداي؟ جۇمىستان كەيiن بوتەن تاپسىرما بەرمەي مە؟ - دەپ تە ازiلدەيتiن. ديمەكەڭنەن ەشتەڭەنi جاسىرۋعا بولمايتىن، تىڭشىلارى جەتiپ ارتىلاتىن. مەن:

- جوق، ونداي جوق، ديمەكە، بiلمەيمiن، - دەسەم:

- ءاي، سەن بiلسەڭ دە، ايتپايسىڭ عوي، - دەيتiن كۇلiپ.

ديماش احمەتۇلى دا پەندە عوي. پەندەشiلiگi بولعانمەن دە ۇلى ادام ەدi. ماسكەۋدە ابىروي-بەدەلi كەرەمەت مىقتى بولدى. ول بەدەلi برەجنەۆپەن دوستىعىنان عانا ەمەس (كەيبiرەۋلەر سولاي دەپ ويلاسا، قاتەلەسەدi), ديمەكەڭ ونداي ۇلكەن بە­دەلگە ءوزiنiڭ ادام سەنبەستەي كiر­شiكسiز تازا ادامگەرشiلiگiمەن، جان-جاقتى تەرەڭ بiلiمدiلiگiمەن، عۇلامالىعىمەن، iسكەرلiگiمەن، ادامدارعا دەگەن مەيiرiم-سۇيiسپەنشiلi­گiمەن جەتتi دەسەم، قاتەلەسپەيمiن. ديماش احمەتۇلى قارت مينيستر­لەردiڭ ءبارiن بiلەتiن، بارiمەن قۇشاقتاسقان دوس ەدi.

- تۇراقتى وكiلەتتە سiزدەر نەمەن شۇعىلداندىڭىزدار؟

- تۇراقتى وكiلەتتەگi بiزدiڭ نە­گiزگi جۇمىسىمىز مەملەكەتتiك جوسپارلاۋ كوميتەتiمەن تىعىز بايلانىستى بولاتىن. ونىڭ نەشەتۇرلi قىرى مەن سىرى بار. مەن العاش جوس­پارلاۋ كوميتەتiنە بارعانىمدا، ونداعىلار:

- قوناەۆ بۇرىن بiزگە ءوزi كەلەتiن ەدi. قازiر كوكپ ورتالىق كومي­تەتiنiڭ ساياسي بيۋرو مۇشەسi. ەندi ول كiسiنi كورۋ قيىن، - دەپ قيماستىق سەزiممەن وزدەرiنە جاقىن تارتا سويلەستi. بۇل مەنiڭ مارتەبەمدi ءوسiرiپ، بارiمەن ورتاق تiل تابىسۋىما كومەكتەستi. وسىنىڭ وزiنەن دە ديمەكەڭنiڭ ابىروي-بەدەلi اڭعا­رىلسا كەرەك.

ەرەكشە ءمان بەرە ايتاتىنىم، ورتالىق ۇلكەن مەكەمەلەردە ماسەلە بiردەن بiرiنشi باستىقپەن شەشiل­مەيدi. ءار بولiمدە تسەمەنتتi, كومiردi, تەمiردi, استىقتى، قارجىنى، ت.ب. بولەتiن ورتا بۋىن­دى ماماندار بار. سولارمەن تiل تابىسۋىڭ كەرەك. تiل تابىسا الماساڭ، جاعداي قيىن. ماسەلەن، بيىل قازاقستانعا پالەن ميلليون توننا تسەمەنت بەرەيiك دەيدi. ونى بولiمدەگi ماماندار بەلگiلەيدi. ولار ازiرلەگەن قۇجاتقا مينيستر امالسىز قول قويادى. ءتۇسiندiڭiز بە؟ ماسەلەنi شەشەتiندەر مينيسترلەر ەمەس، ورتا بۋىن ماماندار. وسىعان بايلانىستى تۇراقتى وكiل قىزمەتiنiڭ ماڭىزى ۇلكەن. بiرiنشi­دەن، جاۋاپتى كiسiلەرمەن تانىسىپ، قويان-قولتىق ارالاسا ءجۇ­رiپ، رەسپۋبليكامىزعا نە كەرەكتiڭ ءبارiن بiلەسiڭ. ەكiنشiدەن، ماسكەۋگە كەلگەن باسشى كادرلارىمىزدىڭ كiم ەكەنiن، مiنەزi, iسكەرلiگi جاعىنان جەتە تانيسىڭ. مۇنىڭ كۇندەلiكتi جۇمىسىڭا كومەگi ولشەۋسiز كوپ.

ءار حالىقتىڭ ءوز مەنتاليتەتi بار. بiز كەرەمەت قوناقجاي حالىقپىز دەيمiز. بiراق بiرەۋگە بiردەمە بەرiپ، وزiمiزگە بiردەمە الۋعا جوقپىز. باسقا حالىقتار ماسەلە شەشە­تiن كiسiلەرگە اراق-شارابىن، مان­دارينiن، الما، ءجۇزiمiن، قاۋىن-قاربىزىن الىپ بارادى. بiزدە ونداي ەشتەڭە جوق.

- سiز ماسكەۋدە قازاقستانننىڭ تۇراقتى وكiلi بوپ ۇزاق iستەدiڭiز. جيناعان تاجiريبەڭiز تۋرالى وي بولiسسەڭiز؟.

- مەن ماسكەۋدە ناعىز كەمە­لiمە كەلiپ، تولىسقان كەزiمدە ءباي­كەن ءاشiم­ۇلى اشiموۆپەن 14, نۇرسۇلتان ءابiشۇلى نازارباەۆپەن 4 جىل تۇراقتى وكiل بوپ جۇمىس iستەدiم. سونداعى بايقاعانىم، ول جەردە دۇرىستاپ جۇمىس iستەگەن ادام­عا رەسپۋبليكاعا كوپ پايدا كەلتiرۋگە بولادى. بiزدiڭ قوجايىنىمىز - وداقتاعى مينيسترلەر. الپاۋىت زاۆود-فابريكالاردىڭ، شارۋاشىلىقتاردىڭ قوجا­يىنى سولار. بiزدiڭ ۇلەسiمiزدە تەك شاعىن وندiرiستەر، باسقا ەشتەڭە جوق.. مينيستر­لەرمەن شيپاجايلاردا، جينالىستاردا تانىسىپ، كوپ جۇمىس iستەۋگە تيiس­سiڭ. بiر بايقاعانىم، ديمەكەڭە دەيiنگi بiرiنشi حاتشىلار بiرەۋدەن قۇتىلعىسى كەلسە، ونى رەسپۋبليكادان ماسكەۋگە بiر-ەكi جىلعا تۇراقتى وكiل ەتiپ جiبەرە­دi ەكەن. مۇنىڭ قاتە تاجiريبە ەكەنiن، iسكەر تۇراقتى وكiل رەسپۋبليكاعا كوپ پايدا اكەلەتiنiن ديماش احمەتۇلى ءتۇسiندi. ولاي دەيتiنiم، مەنiڭ كوزiمشە بايكەن ءاشiمۇلىنا:

- بايكەن، سەن مىنا سابيتكە تيمە. وسى ورىندا 1968 جىلدان iستەپ كەلەدi. بارiمەن تانىس، جاقسى، ماسەلەلەر شەشiلiپ جاتىر، - دەدi. وبالى نە كەرەك، بايكەن ءاشiمۇلى ماعان تيگەن جوق.

- ديمەكەڭە رەنجiگەن كەزiڭiز بولدى ما؟

- بiر رەت تە رەنجiگەن كەزiم بولعان جوق. ديمەكەڭ جاس كەزiنەن-اق حالىق سۇيiسپەنشiلiگiنە بولەنگەن وتە كەرەمەت كiسi عوي. كەي اڭگiمەنi ايتقاندا كوزiنە جاس الىپ، بار شىن­دىعىن العا جاياتىن.   ونىسى - ماعان سەنگەنi ەدi.

- ديمەكەڭ ءماسiمحان بەيسەبايۇلىن زەينەتكەر جاسىنا جەتەر-جەتپەستە ورنىنان الدى. ونىڭ سەبەپ-سىرىن بiلمەيسiز بە؟

- بiردە وڭاشا سويلەسiپ وتىر­عاندا: «ديماش احمەتۇلى، ءماسiم­حان اعانى نەگە ورنىنان الدىڭىز؟» - دەپ سۇرادىم.

- وعان تاعار كiنام جوق. ول - تازا اۋىل شارۋاشىلىعى مامانى. قاراعاندىعا بارعاندا بولات بالقىتاتىن پەشتiڭ جالىنىنان جاسقانىپ، بىلاي تەرiس اينالادى ەكەن، - دەپ باسىن الىپ قاشىپ كورسەتتi.

- ءماسiمحان اعانىڭ ورنىنا كەلگەن بايكەن ءاشiمۇلى دا قاراعاندىدا iستەگەنi بولماسا، اۋىل شارۋاشىلىق مامانى ەمەس پە؟ - دەپ ەدiم، ديمەكەڭ جاۋاپ قاتقان جوق.

- 1964 جىلى ديماش احمەتۇلى قايتادان قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى بوپ سايلاندى عوي. سول كەزدەگi ەڭ باستى وزگەرiستەر ەسiڭiزدە مە؟ - دەگەن مەنiڭ سۇراعىما:

- ەسiمدە، - دەپ ءسابيت حايىرۇلى بوگەلمەي جاۋاپ بەردi. - ەڭ ۇلكەن وزگەرiس - ديماش احمەتۇلى بۇرىن بەلگiسiز پارiمبەتوۆ، كەتەباەۆ، يبراگيموۆ، تاكەجانوۆ ءتارiزدi 17 جاس جiگiتتi بiردەن مينيستر ەتiپ ءوسiردi. بۇل تاڭعالارلىق، جان سۇيسiنەرلiك باتىل شەشiم ەدi. تاعى اسا قۋانارلىق جاعداي - الگi جاس مينيسترلەر جۇمىستى جاقسى الىپ كەتتi. ءبارi شەتiنەن «سەن تۇر، مەن اتا­يىن» دەگەن سايدىڭ تاسىنداي ساڭلاقتار ەدi. نەگە ولار ساڭلاقتار دەپ كەيدە ويلانام. ولاردىڭ تۇرمىستىق جاعدايلارى ونشا ءماز ەمەس تە بولاتىن. الدە ال­عان ءتار­بيە­لەرi ەرەكشە مە؟

- مەنiڭشە، شىققان تەگi مىقتى-اۋ. تەگi مىقتى بولماسا، قۇر تاربيەمەن ايتارلىقتاي ناتيجەگە جەتۋ قيىن ءتارiزدi.

- شامامدا سولاي-اۋ. ولار ەلگە بەلگiلi, كەزiندە كوپ جىلدار ءار سالانى باسقارعان قارت مينيسترلەر­دiڭ ورنىنا كەلدi. كەيiن ولاردىڭ كوبi زەينەتكەر­لiككە شىققان سوڭ، جوسپارلاۋ كوميتەتiنە قىزمەتكە اۋىستى. جوسپارلاۋ كوميتە­تiنiڭ توراعاسى، ماسكەۋ ەكونوميكا ينستيتۋتىندا بiرگە وقىعان دوسىم كامال كەتەباەۆ ەدi. قىزىلوردادا اكە-شەشەسiز وسكەن، ستۋدەنت كەزiندە ماركستi شۇق­شيىپ وقىعان، تiك مiنەزدi, تارتiپكە قاتال، وتە مىقتى ەكونوميست بولاتىن.

- بازبiر بiلگiشتەر ارالدىڭ تارتىلۋىنا ديماش احمەتۇلى كiنالi دەيدi. بۇعان سiز نە ايتار ەدiڭiز؟

- ول - جالا. جاقسىلىقتى دا، جاماندىقتى دا بiرiنشi باستىققا اۋداراتىن اۋرۋىمىز بار عوي. ارالدىڭ قۇلدىراۋىنا بiرiنشi ءامۋداريا مەن سىرداريانىڭ جوعارعى ارناسىندا تۇرعان وزبەكستان، تۇرiك­مەنستان، تاجiكستان، قىرعىزستان ايىپتى. ويتكەنi ارالعا قۇياتىن سۋدىڭ كوپ مولشەرiن ماقتاعا، كۇرiشكە، ۇلكەن حيميا، ءتۇستi مەتالدار زاۆودتارىنا بۇرىپ الدى. ارال سۋىنىڭ تارتىلىپ، كوپ بايلىقتان ايىرىلىپ، كۇيزەلگەن، بiرiنشi دابىل كوتەرگەن - قازاقستان، ونىڭ باسشىسى دiنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆ. جوعارىداعى ەلدەر بiزگە جوسپار بويىنشا بەرiلەتiن سۋ مولشەرiن جiبەرمەي قويعاندىقتان ماسكەۋدەگi ۇلكەن مينيسترلەر كەڭەسiنiڭ توراعاسى كوسىگيننiڭ ورىنباسارى زيا نۇرۇلى نۇريەۆ باسقاراتىن ساراپشى توپ جىل سايىن وسى بەس ەلدiڭ سۋ شارۋاشىلىعى مينيسترلەرiن جيناپ، جازدىڭ كۇنi ءار رەسپۋبليكاعا تاۋلiگiنە قانشا ليتر سۋ كەرەك ەكەنiن ەسەپتەپ، مولشەرiن بەكiتەتiن. سونىڭ وزiندە دە كورشiلەر تۇندە وزدەرiنە كەرەك سۋدى ارتىق مولشەردە بۇرىپ الا بەرەتiن فاكتiلەر انىقتالعان. وسىعان بايلانىس­تى بiزدiڭ جاعدايىمىز وتە مۇشكiل بولدى. سوندىقتان ارالدىڭ تارتىلۋى جونiندە ديمەكەڭ اتىنا ايتىلعان سىن دۇرىس ەمەس.

- بەكەجانوۆتى، ستاتەنيندi, لىسىيدى قامادى. ديمەكەڭنiڭ ساقشىسى گورياينوۆتى قۋدالادى. بۇلار شىنىمەن قىلمىسكەر جاندار ما ەدi?

- قايداعى قىلمىسكەر؟ كول­بين­نiڭ ماقساتى - قوناەۆتىڭ ۇستiنەن جاۋاپقا تارتاتىن دالەلدەر جيناۋ بولاتىن. مىسالى، لىسىي شارۋاشىلىق باسقارماسىنىڭ باستىعى، بەينەلەپ ايتقاندا، ۇلكەن داياشى. جاسى 45-كە جەتپەگەن ونى ءتۇر­مەگە وتىرعىزعاندا ادiلەتسiزدiككە شىداي الماي، ءولiپ كەتتi.

ستاتەنيندi سوتتاعاندا كۇيەۋi­نiڭ اقتىعىنا سەنگەن، iرi تەراپەۆت-دارiگەر ايەلi و دۇنيەلiك بولدى. سوندا ايەلiمەن قوشتاسۋعا تۇرمەدەن ستاتەنيندi 1-2 ساعاتقا جiبەر­مەدi. پولكوۆنيك ساقشى گورياينوۆتى شاڭىراعىنان قۋىپ، پارتيادان شىعاردى. اسانباي اسقاروۆ جالعىز بولماسىن دەپ وبلىستىق، اۋداندىق پارتيا كوميتەتتەرiنiڭ 3-4 حاتشىسىن، ءبولiم مەڭگەرۋشiلەرiن قامادى.

- وڭتۇستiك قازاقستان وبلىستىق پارتيا كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى مىرزاشەۆ تا ءولiپ كەتتi عوي.

- ءيا، مەن مىرزاشەۆتى بۇرىننان بiلەتiن ەدiم. ول قوستاناي وبلىسى ەسiل اۋداندىق پارتيا كومي­تەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى بوپ جۇرگەندە مول استىق وسiرگەنi ءۇشiن ەڭبەك ەرi اتاندى. وزiمەن ماسكەۋگە، سەسسياعا كەلگەندە تانىسقام. كەيiن ۇلكەن كۇيەۋ بالامنىڭ اكەسi, قۇدالار اۋىلىنا شاقىرىپ، ەكi­باس­تۇزعا بار­عانىمدا مىرزاشەۆ جۇبايىم ساپۋرا ەكەۋمiزدi قارسى الىپ، 2-3 كۇن قاسىمىزدا بولعان. ول كەزدە پاۆلودار وبلىستىق پارتيا كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى ەرپيلوۆ، پاۆلودار وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسى مىرزاشەۆ ەدi. كەيiن وڭتۇستiك قازاقستان وبلىستىق پارتيا كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىلىعىنا اۋىستى. كولبين كسرو جوعارعى كەڭەسiنە دەپۋتات بوپ سايلاناتىندىقتان ونى مىرزاشەۆ سوزاق اۋدانىندا قارسى الىپ، انا اۋىلعا، مىنا اۋىلعا اپا­رىپ، سايلاۋشىلارمەن كەزدەس­تiرەدi.

ارادا ەكi-ءۇش كۇن وتكەندە كولبين ماسكەۋگە كەلدi. اۋە جايدان مەن ونى جالعىز قارسى الدىم. ماشيناعا وتىرار وتىرماستان:

- جولداس جادانوۆ (كولبين ەسكi بولشەۆيكتەرشە جولداس دەپ سويلەي­تiن), سiزدiڭ بiلگەنiڭiز دۇرىس. مەن شىندىقتى، مىرزاشەۆتىڭ قالاي ولگەنiن ءوز اۋزىمنان ايتايىن. بۇگiن «پراۆدا» گازەتiندە «مىرزاشەۆ جۇرەك تالماسىنان ءولiپ كەتتi» دەگەن كوڭiل ايتۋ شىقتى عوي. ونى سولاي دەپ جازدىرعان مەن.

ۇيiندە بولعانىمدا ول وتە جابىرقاپ، كوڭiلسiز ءجۇردi.

- سەن نەگە بۇلاي كوڭiلسiزسiڭ؟ شارشاساڭ، بiرەر جۇماعا دەمالىس ال، - دەپ ەدiم:

- ەشتەڭە ەمەس، شارشاعانىم ءالi-اق ۇمىتىلادى دەپ قالعان. مەن كەتكەن سوڭ، بەلدiگiمەن اسىلىپتى. ماعان جەتكەن حابار وسى.

وتباسىنا جاعداي تۋعىزۋ، جەرلەۋiنە كومەك كورسەتۋ كەرەك. سول ماعان جەڭiل بولسىن دەگەن ويمەن گازەتكە جۇرەك تالماسىنان قايتىس بولدى دەپ جازعىزدىم، - دەدi.

- تازا جiگiت ەدi, وڭتۇستiككە باۋىر باسىپ تا ۇلگەرگەن جوق ەدi, - دەدiم مەن. گەننادي ۆاسيلەۆيچ:

- بiر دوسى كوپ اقشا بەرگەن ءتارiزدi. ولiمiنە سول سەبەپ بولعان. ۇياتى بار ادام ەكەن، - دەدi قاباعىن ءتۇيiپ.

- كولبين وتiرiك ايتۋى دا ءمۇم­كiن عوي.

- مۇمكiن. ويتكەنi مەن رەسمي اداممىن، قازاقستاننىڭ وكiلiمiن. ماعان جۇرتتىڭ سەنەتiنiن جاقسى بiلەتiن ول الدىن الا ايتىپ، باسىن اراشالاعىسى دا كەلۋi ىقتيمال.

- بiزدiڭ ەستۋiمiزشە، ونى كولبين: «قوناەۆتى پلەنۋمدا جامانداپ سويلەمەسەڭ، تۇرمەدە شiرiتەم» - دەپ قورقىت­قان دەيدi.

- ول جاعىن بiلمەيمiن. ماعان ايت­قان ءسوزi الگi.

- جەرلەگەندە جاڭا كوستيۋمi دە بولماپتى. ونى ماگازيننەن ساتىپ الىپتى.

- مۇمكiن. ول ۋاقىتتا سولاي ەدi عوي. جالپى، مەن بiلەتiن مىرزاشەۆ iسكەر، ادال، جاقسى ازامات ەدi. ايەلi قازiر الماتىدا تۇرادى. كورگەن سايىن ساكە دەپ جىلىۇشىراي امانداسادى.

- مينيسترلەر كەڭەسiنiڭ توراعاسى بايكەن ءاشiمۇلىنىڭ قىزمەتiنە قانداي باعا بەرەسiز؟

- بايكەن ءاشiمۇلى iسكەر كiسi ەدi. رەسپۋبليكامىزدىڭ شارۋاشىلىق سالالارى جۇمىسىن دۇرىس جولعا قويىپ، ديماش احمەتۇلىنىڭ كوكپ ورتالىق كوميتەتi­نiڭ ساياسي بيۋرو مۇشەسi رەتiندە وزiنە جۇكتەلگەن جۇمىستارمەن الاڭسىز اينالىسار ۋاقىتىن كوبەيتتi. ديمەكەڭ كەيدە ماسكەۋگە ون كۇنگە، نە ەكi جۇ­ماعا كە­تiپ قالاتىن. مۇنداي ءمۇم­كiن­دiك ول كiسiدە بۇرىن بولعان ەمەس.

حرۋششەۆ، برەجنەۆ، كوسىگين باستاعان دەلەگاتسيا قۇرامىندا شەتەلدەرگە شىعىپ تۇردى، كەيiن جوعارعى كەڭەس پرەزيديۋمى، كەڭەس ۇكiمەتi اتىنان دەلەگاتسيانى ءوزi باسقارىپ، جاپونياعا، كورەياعا، ەگيپەتكە، اراب ەلدەرiنە باردى.

ول كەزدە كەڭەس ۇكiمەتi مەن جاپونيانىڭ اراقاتىناسى ونشا ەمەس ەدi. ديمەكەڭ جاپونيا ۇكiمەتi باسشىلارىمەن ورتاق تiل تابا بiلدi. وزبەك اكرام مۇحيتدينوۆ ەكەۋi اراب ەلدەرiن كەڭەس وداعىنا باۋىر باستىرۋىنا كوپ ىقپال جاسادى. ناتيجەسiندە ارابتار بiزدiڭ سوتسيا­ليستiك باعىتقا كوشكiلەرi كەلدi.

ديمەكەڭدi مۇسىلمان ەلدەرi جاقسى كوردi. ولارمەن ورتاق تiل تابىسۋىنا ول كiسiنiڭ اكەسiنiڭ مولدالىعى، قۇراندى بiلەتiندiگi كومەك­تەستi.

حرۋششەۆ ماو-تسزەدۋنمەن شاتاسىپ قالعان ۋاقىتتا ديمەكەڭ شىڭجاڭ ولكەسi جەرگiلiكتi باسشىلارىمەن كەلiسiپ، الماتىدا ۇيعىر راديو حابارى ارناسىن اشتى.

- بۇل ۇلكەن جۇمىس قوي.

- ارينە، ۇلكەن جۇمىس. توقەتە­رiن ايت­قاندا ديماش احمەتۇلى حالىقارالىق قارىم-قاتىناس ماسە­لەسiندە ايتارلىقتاي جەمiستi جۇمىس iستەدi. تەك ونى ارنايى زەرتتەۋ كەرەك. .

- مانساپ ادامدى بۇزادى دەگەن ءسوز بار عوي.

- ول سوزگە مەن سەنiڭكiرەمەيمiن. ولاي دەيتiنiم، ديمەكەڭ بiر وزگەرمەي كەتتi عوي. باسىنا قاتەر ءتون­گەندە دە ءوزiن ءوزi ۇستاي بiلدi. ول كiسi مەملەكەتتiڭ ارتىق بiر تيىنىن پايدالانعان جوق. شiركiن، قانداي تازالىق دەسەڭiزشi?! ادالدىقتى ءبارi­نەن جوعارى قويدى. تازا ەكەنiمدi سەزiپ، ول كiسi مەنi قۇلاي جاقسى كوردi.

- شىنىمەن مەملەكەت مۇلكiن پايدالانعان جوقسىز با؟

- پايدالانعان ەمەسپiن. ديمەكەڭمەن قارىم-قاتىناسىمنىڭ جاقسى ەكەنiن بiلەتiندەر اۋىلداعى باۋىرلارىما، قارىنداستارىما وزدەرi ءۇي بەردi. شىنىمدى ايتايىن، بiزدiڭ سونداي جاعىمپازدىعىمىز بار. ءوز بەتiمشە ەشكiمنەن ەشتەڭە سۇراعان دا، دامەتكەن دە ەمەس­پiن. بالالارىمنىڭ ماسەلەسi وزiنەن-ءوزi شەشiلiپ جاتتى. قىزمەتiمدi ادال ات­قاردىم. سوندىقتان ديمەكەڭ مەنi ۇزاق ۇستادى، ماعان وزiنە سەنگەندەي سەندi. قاجەت دەگەن كەزدە، قولداپ، قورعادى.

- ديمەكەڭ سونى بايقاعان شىعار؟

- ارينە، بايقادى. ول كiسi وتە سەزiمتال ەدi.

- ءماسiمحان بەيسەباەۆ تۋرالى نە ايتاسىز؟

-  ول كiسi دە ادام تانيتىن، «مى­ناۋ مەنiكi, اناۋ وزگەنiكi» دەگەن وي اتىمەن جوق ەدi. ادامي، پار­تيالىق جولدى زاڭ رەتiندە ۇستان­عان، بايسالدى دا سالماقتى، پرينتسيپ­شiل، وتە تازا ادام بولاتىن.

- ەندi جۇمابەك تاشەنوۆ تۋرالى پiكiرiڭiزدi بiلگiم كەلەدi.

- 2004 جىلى ساعىندىق كەنجە­باەۆ (مەنiڭ كومسومولداعى باستىعىم), كارiشال، ءبارiمiز تاشەنوۆتiڭ 90 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ ءۇشiن قاراعاندىعا باردىق. وعان قارجى بولگەن - بولات ابiلەۆ. قاراعاندىدا، شىمكەنتتە بولدىق. سوندا كارiشال تاشەنوۆتi ماقتاپ، قوناەۆتى جالتاق دەپ تومەندەتiپ سويلەدi. كەزiندە كارiشالدىڭ بiر كiتابىنىڭ ماسكەۋ­دە جارىق كورۋiنە كومەكتەسكەم.

- سiز بالانىڭ ءسوزiن سويلەيدi ەكەنسiز، ءالi ەسەيمەپسiز، - دەدiم رەنجiپ. - مەن سiزگە شىندىقتى ايتايىن، تاشەنوۆتiڭ «تەنتەكتiگiندەي» تەنتەكتiكتiڭ كەرەگi جوق. ول باسشى ادامعا جاراسپايدى. ال ديمەكەڭدi باتىل ەمەس، جالتاق دەيسiز. ورىس حالقىندا « لاسكوۆىي تەلەنوك دۆۋح ماتوك سوسەت» دەگەن ماقال بار. ديمەكەڭ ءوزiنiڭ مiنەزi, بiلiمi, ماملە­گەرلiگi, كەڭ­­دiگi, اقىلدىلىعى ارقىلى ۇلكەن ۇكi­مەتتەن دە كەرەگiن الا بiلiپ، وزiنiڭ سايا­ساتىن جۇرگiزدi.

ديماش احمەتۇلى وزبەكستانعا وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىن، تۇرiك­مەنستانعا ماڭعىستاۋدى بەرۋگە تiكەلەي قارسى بولعانى ءۇشiن ورنىنان الىندى. بۇل ەرلiك پە؟

- ەرلiك! - دەدi بولات ابiلەۆ.

- ارينە، ەرلiك! - دەدiم مەن دە. - مەنiڭ پايىمداۋىمشا، تاشەنوۆ مي­نيسترلەر كەڭەسi توراعالىعىنا لايىقتى ادام ەمەس ەدi. سەبەبi, ول كiسi ماملەگەر ەمەس.

- سالكەن داۋلەنۇلى داۋلەنوۆ تۋرالى قانداي ويداسىز؟

- ول كiسi قازاق سسر-i مينيسترلەر كەڭەسi توراعاسىنان بوساتىلىپ، جوسپارلاۋ كوميتەتiنە ءبولiم مەڭگەرۋشi بولىپ كەلدi. مەن iس باسقارۋشى ەدiم. سوندا تانىستىم. ايەلi ورىس.

Iلياس وماروۆ اعامىز جوسپارلاۋ كوميتەتi توراعاسىنىڭ ورىنباسارى. كوبiنە سالكەن، Iلياس اعا ۇشەۋمiز بiرگە جۇردiك، بiرگە قىدىردىق. سالكەن اعا ماعان كەڭ، تەرەڭ، جۇمساق ادام بوپ كورiندi. كۋيبىشەۆ ەكونوميكا ينستيتۋتىن بiتiر­گەن. سابيتجان دەپ مەنi قاتتى سىيلادى.

- مينيسترلەر كەڭەسi توراعالىعىنان قالاي ءتۇسiپ قالدىڭىز؟ - دەپ سۇراعانىمدا:

- وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىنا iسساپارمەن بارعانىمدا ءوڭتۇس­تiك قازاقستان وبلىستىق پارتيا كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى يسمايل يۋسۋپوۆ قوناق ەتتi. ويىمدا تۇك جوق. سويتسەم، ول iشكiلiكتi ادەيi ۇيىمداستىرعان ەكەن. ەرتەڭiنە بiردەن موسكۆاعا حابارلاعان. ول ماعان وبال جاسادى، - دەدi.

بايقاۋىمشا، داۋلەنوۆ وتە دۇرىس ادام ەدi. مiنەزi جۇمساق، كiشiپەيiل. ارتىق ءسوزi جوق، بiرەۋدi جامانداۋ دەگەندi بiلمەيتiن. سوڭعى كەزدە كوپ iشتi. سەبەبi, بالاسى تiلiن المايتىن. ماعان سالكەن اعا باقىتسىزداۋ بوپ كورiندi.

- ديمەكەڭنiڭ اكەسiمەن كەزدەس­تiڭiز بە؟

- كەزدەسپەدiم. ول كiسi قايتىس بول­عاندا، جۇبايىم ەكەۋمiز الماتىدا ءجۇر ەدiك. بايكەن ءاشiمۇلى­نىڭ جارى باقىت جەڭگەي، ايەلiم سونيا، مەن ۇيiندە وڭاشا وتىرعاندا، زۋحرا شارiپقىزى:

- ديماش احمەتۇلى اكەسiنiڭ ايتقانىن ەكi ەتپەيتiن. سوزiنە قۇلاق اساتىن. مەنi بiردە تىڭداپ، بiردە تىڭدامايتىن. ەندi مەن قورقام. بۇدان بىلاي ديماش­قا كiم قانداي اقىل بەرەدi? - دەپ جىلاپ، قايعىردى.

- وي، جارىقتىق-اي، احمەت اقساقال تەگi ەسi ءبۇتiن كەتكەن ەكەن-اۋ، ءا؟ ديمەكەڭدەي كiسiگە اقىل ايتۋدىڭ ءوزi دە وڭاي ەمەس-اۋ، - دەپ مەن تاڭعالدىم. - سiز نۇرتاس ءداندiبايۇلى وڭداسىنوۆتىڭ ومiرiمەن تانىسسىز با؟

- ازداپ تانىسپىن. سiز شە؟

-  بiردە باستىعىم وتەكەڭ، وتەشقالي اتامباەۆ كابينەتiنە شاقىردى. Iشكە ەنسەم، قارسى الدىندا سىمباتتى قارت كiسi وتىر.

- بۇل كiسi نۇرتاس ءداندiباي­ۇلى وڭداسىنوۆ دەگەن اعاڭ بولادى. ەستۋiڭ بار ما؟ - دەدi وتەكەڭ.

- ەستۋiم بار. 13 جىل قازاق سسر-i مينيسترلەر كەڭەسiنiڭ توراعاسى بولعانىن بiلەم، - دەپ مەن ورنىمنان تۇرىپ، كۇلiمسiرەي باسىمدى يiپ، قولىن قايتا الدىم. ول كiسiنi بiرiنشi رەت كورۋiم.

- نۇرتاس اعاڭ بiزدiڭ باستاۋىش پارتيا ۇيىمىندا ەسەپكە تۇرعىسى كەلەدi. قازاقستاننان قول ۇزگiسi جوق. سەن باۋمان اۋداندىق پارتيا كوميتەتiنە بارىپ، سويلەس.

سويلەسiپ، ەشنارسە شىعارا المادىم. سودان ول كiسi ءوزi بارىپ، بiرiنشi حاتشىعا كiرiپ، كەلiسiپ، نۇرتاس ءداندiبايۇلىن بiزدiڭ باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنا ەسەپكە الدى.

وتەكەڭنiڭ ورنىنا مەن توراعا بول­عان سوڭ، پارتيا جينالىسىندا نۇرتاس اعانى ىلعي تورگە وتىرعىزاتىنمىن. ول كiسi پارسى - قازاقشا، قازاقشا - ارابشا سوزدiك جاساپ كوپ ەڭبەكتەندi. جاز­عاندارىن تاسقا باستىرۋعا كومەكتەس­كەنiم دە بار. بiزگە جيi كەلiپ تۇراتىن.

- ديمەكەڭ زەينەتكەرلiككە شىعاتىنى تۋرالى ايتۋشى ما ەدi?

- ايتاتىن. 1986 جىلعى 16-سەزدەن كەيiن بiزگە بiر كەلگەنiندە قو­لىن سەرمەپ (ديمەكەڭنiڭ قولى ەرەكشە ۇزىن ەدi عوي) قويىپ:

- مىنا بەلسەندiلەر، ويپىرماي، جاندى قوياتىن ءتۇرi جوق. مەنi ەڭسە­رiپ بارا جاتىر، - دەدi. - ءوزiم دە زەينەتكەرلiككە كەتسەم دەپ ءجۇرمiن. كەتەم، 75 جاس تا جاقىنداپ قالدى عوي.

- ديمەكەڭ ءوزiنiڭ جاعدايىنىڭ السiرەي باستاعانىن قاي كەزدەن سەزدi?

- گورباچەۆ قالاي كوكپ ورتالىق كوميتەتiنiڭ باس حاتشىسى بولدى، سولاي ديمەكەڭنiڭ حال-احۋالى ناشارلاي باستادى.

- ديماش احمەتۇلىنان كەيiنگi قازاقستان كوممۋنيستiك پارتياسى ورتالىق كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى گ.ۆ.كولبينمەن اراقاتىناسىڭىز قالاي بولدى؟

- ديمەكەڭدi سىيلاماعانى ءۇشiن كولبيننەن بويىمدى مۇلدە اۋلاق ۇستادىم.

- ديمەكەڭ قىزمەتكەرلەردiڭ بارiنە تالاپتى بiردەي قويۋشى ما ەدi?

- بiردەي قوياتىن، جۇرتتىڭ ءبا­رiن بiردەي كورەتiن.

- تۇراقتى وكiل بوپ جۇرگەن كەزi­ڭiزدە ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەرگە بار­عاندار بولدى ما؟

- تالاي بولدى. قالاي جانباي، كۇيمەي امان قالدىم دەپ كەيدە ويعا باتام. امان قالعانىم - دي­مە­كەڭنiڭ كەڭدiگi, ادiلدiگi. ەكiنشi ماعان قورعان بول­عان - نۇرسۇلتان ءابiشۇلى.

- ديماش احمەتۇلى بiرەۋگە قيانات جاساپتى دەگەن ءسوزدi ەستi­دiڭiز بە؟

- ەستiگەن دە، سەزگەن دە ەمەسپiن.

- مەنiڭ تۇسiنبەيتiنiم، گەولوگيا مينيسترi شاحماردان ەسەنوۆ ديمەكەڭنiڭ ۇستiنەن بiر قۇشاق ارىز جازعان دەيدi. ول كiسiنi ونداي جاعدايعا نە يتەرمەلەدi?

- شاحمارداننىڭ ارىز جازعانى - شىندىق. وعان مەن دە تۇسiنە المادىم. ماعان قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتiنiڭ حاتشىسى، بيۋرو مۇشەسi شاپەت قوسپانۇلى قوسپانوۆ:

- ديمەكەڭ ەسەنوۆتi قاتتى كوتەردi, قاتتى قولدادى. ونىڭ جازعان ارىزدارىن قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتiنiڭ بيۋروسىندا قارادىق. ديمەكەڭنiڭ ەشقانداي كiناسi جوق. ەسەنوۆ شاتاستى، - دەدi.

سويتكەن شاحماردانعا ديماش اح­مەت­ۇلى ينەنiڭ جاسۋىنداي جامانشىلىق جاساعان جوق. ونىڭ بiلمەستiگiن كەشiردi.

ديمەكەڭنiڭ كەڭدiگi - قاستىق ويلاعان ادامداردىڭ وزiنە دە كەڭ­پەيiلدiك تانىتتى. يسمايل يۋسۋ­پوۆتi ورال وبلىس­تىق اتقارۋ كومي­تەتiنiڭ توراعاسى ەتتi. ناعىز قۋدالاۋعا لايىقتى ادام سول ەدi. ول ءۇش اۋداندى وزبەكستانعا بەرiپ جiبەر­گەندە، ديمەكەڭ قاتتى رەنجiدi. تiپتi تۇنەرiپ، ۇنجىرعاسى ءتۇسiپ كەتتi. سول ساتتەگi ءتۇرiن كورiپ، قاتتى ايادىم. كوپكە دەيiن قاباعى اشىلماي، ەشكiممەن سويلەسپەي قويدى.

ءۇش اۋداندى قايتارىپ الاردا نياز­بەكوۆتi كوميسسيا باستىعى ەتiپ جiبەردi.

- زۋحرا شارiپقىزى ءوزiن قالاي ۇستاۋ­شى ەدi?

- ءور ۇستايتىن. نامىسقوي ەدi. زۋحرا جەڭگەي بايكەن ءاشiمۇلىنىڭ بايبiشەسi باقىت اسەتقىزىمەن جاقسى دوس ەدi. بiر جاعى كورشi. باقىت، تاعى بiراز ايەل ديمەكەڭنiڭ ارنايى ۆاگونىمەن لەنينگرادقا، ستالينگرادقا، تاعى باسقا قالالارعا قىدىرىپ بارادى. ەڭ سوڭىندا بالتىق تەڭiزi جاعالاۋىن ارالاپ، ماسكەۋگە قايتىپ كەلەدi. ەندi ديمەكەڭ ۆاگونىن ريگا ۆوكزالىنان قازان ۆوكزالىنا اكەپ، قازاقستان پوەزىنا تiركەۋ كەرەك. ول جاي ماسەلە ەمەس.

زۋحرا شارiپقىزى ماسكەۋدi بi­راز ارالاپ، تۇراقتى وكiل وتەشقاليعا:

- ەرتەڭ بiزدiڭ ۆاگوندى سەگiزiنشi پوەزعا قوس، - دەيدi.

- جارايدى.

وتەشقالي وكiلدiكتiڭ شارۋاشىلىق جاعىن باسقاراتىن ۆاحيتوۆكە ريگا ۆوكزالىندا تۇرعان ۆاگوندى قازان ۆوكزالىنا جەتكiزۋدi تاپسىرادى. ول ارەكەتتەنiپ، ەشتەڭە شىعارا المايدى.

وتەكەڭ كابينەتiنە مەنi شاقىردى.

- ءسابيت، جاڭا ماعان ديمەكەڭ تەلەفون سوقتى.

- ەي، ومەكە، انا زۋحرا ەكi-ءۇش كۇننەن بەرi ۇيگە قايتا الماي جاتىرمىن. ۆاگونىمدى پوەزعا قوسار ەمەس دەيدi عوي. نە انا مپس (مينيستەرستۆو پۋتەي سووبششەنيە) ساعان جاقىن با، ماعان جاقىن با دەپ رەنجiپ، تۇتقانى ۇياسىنا قوندىرا سالدى. ول كiسiنiڭ مەنiمەن بۇلاي سويلەسكەنi بiرiنشi رەت. شارۋام بiتتi, - دەدi مۇڭايىپ.

- شارۋام بiتتi دەدi مە؟

- ءيا، سولاي دەدi. ەندi مىنا iسپەن ءوزiڭ اينالىسشى؟

كوپ جىل تەمiرجول مينيسترi بول­عان بەششەۆتiڭ بiرiنشi ورىنباسارى، ەڭبەك ەرi نيكولاي الەكسەەۆيچ گۋندوۆينمەن جاقسى قاتىناستا ەدiم.

نيكولاي الەكسەەۆيچكە تەلەفون سوعىپ:

- سiزگە جولىقسام دەپ ەدiم، - دەدiم.

- ءسابيت، كەلەم دەسەڭ، كەل. - بارىپ، جاعدايدى ايتتىم.

- و، مەن ديماش احمەتۇلىن ەرەكشە سىيلايمىن، بارلىق كەزدە قۇرمەت­تەيمiن، - دەپ تاپسىرما بەرiپ، سول كۇنi ريگا ۆوكزالىنداعى ۆاگوندى قازان ۆوكزالىنا جەتكiزiپ، سەگiزiنشi پوەزعا تiركەدi.

زۋحرا شارiپقىزىنا اتامباەۆ ەكەۋمiز باردىق. مەن جاسپىن. ورىس مەكتەبiندە وقىعاندىقتان با، ءسوزدiڭ استارى بولادى، ونى كiم قالاي قابىلدايدى دەگەننەن حابارىم جوق.

- زۋحرا شارiپقىزى، ديمەكەڭە تەلەفون سوعىپ، نەگە سونشا ايقاي-شۋ شىعاردىڭىز؟ مiنە، ماسەلە شەشiلدi عوي، - دەدiم. ول كiسi ماعان جاقتىرماي، قادالىپ قارادى دا، ۇندەگەن جوق.

كەيiن الماتىعا جولىم تۇسكەندە ايەلiم ەكەۋمiز ۇيiنە كiرiپ، سالەم بەردiك. شاي iشiپ وتىرعاندا زۋحرا شارiپقىزى:

- ءسابيت، سونداعى «ديمەكەڭە تەلەفون سوعىپ، نەگە سونشا ايقاي-شۋ شىعاردىڭىز؟» دەپ ايتقان ءسوزiڭ كوڭiلiمە قاتتى تيدi. ءوزiمدi ۇستاپ، اتامباەۆتىڭ الدىندا بەتiڭدi قايتارا المادىم. مەنiمەن ەشكiم بۇلاي سويلەسپەيدi, سويلەسكەن ەمەس، - دەدi. سوندا زۋحرا شارiپقىزىنىڭ مiنەزiنiڭ بiر قىرىن تانىعان ەدiم. ول كiسi ديمە­كەڭنiڭ مەنi جاقسى كورiپ، شىن نيەتiمەن قامقورلىق جاساعانىن بiلگەندiكتەن كوڭiلiمدi جىقپاعان ءتارiزدi.

بiزدiڭ قاسىمىزدا ديمەكەڭنiڭ رەزيدەنتسياسى بولاتىن. زۋحرا جەڭگەي ماسكەۋگە جولى تۇسكەندە سول رەزيدەنتسيادا جاتاتىن. مەن ديماش احمەتۇلى جوقتا رۇقسات سۇراپ بارىپ، جاعدايىن بiلiپ تۇراتىنمىن. بiر جولى بارسام، ديمەكەڭ اتىنا كەلگەن ساياسي بيۋرونىڭ سىرتىندا «مۇلدە قۇپيا»، «ەرەكشە قۇپيا» دەگەن جازۋى بار قىزىل كونۆەرتتەردi اشىپ، وقىپ وتىر ەكەن. بۇل   جەڭگەمiز­دiڭ كەڭەس ۇكiمەتiندەگi نە بولىپ، نە قويىپ جاتقان جاعدايدىڭ ءبارiن بەس ساۋ­ساعىنداي بiلەدi دەگەن ءسوز.

ماسكەۋدە ىلعي كورiپ ءجۇردiم، ديماش احمەتۇلى جينالىسقا كەتەردە، زۋحرا جەڭگەي ديمەكەڭنiڭ ومىراۋىنداعى جۇلدىزدارى دۇرىس تۇر ما، ۇستiندە قىل-قىبىر جوق پا دەپ اعامىزدى بالاشا ماپەلەپ، سىلاپ-سيپايتىن. ول كiسiنiڭ ديمە­كەڭدi قۇرمەتتەۋiنەن بiر مiن تابا المايسىز. ەكەۋiنiڭ بiر-بiرiنە عاشىقتىعىن تiلمەن ايتىپ جەتكiزۋ مۇمكiن ەمەستەي.

- كiسi قىزىعارلىقتاي دەسەڭiزشi?

- ءيا، كiسi قىزىعارلىقتاي. زۋحرا جەڭگەيدiڭ قولىنان كiتاپ تۇسپەيتiن.

- ديمەكەڭنiڭ كەڭەسشiسiن بiلەسiز بە؟

- بiلەم. ول - اتىمتاي قيسانوۆ. اتىمتاي اعانىڭ جاسى ديمەكەڭنەن ۇلكەن ەدi. ەكەۋi بiر-بiرiمەن شىنايى، اشىق ارالاساتىن. ديمەكەڭ زەينەتكەرلiككە شىققاندا دا اتەكەڭ ىلعي قاسىنان تابىلدى.

- زۋحرا شارiپقىزى قايتىس بول­عاندا سiز قايدا ەدiڭiز؟

- زۋحرا جەڭگەي كەلمەس ساپارعا اتتانعاندا مەن ماسكەۋدە ەدiم. بiر جىل وتكەندە ايەلiم ەكەۋمiز ديمەكەڭە كوڭiل ايتقالى ۇيiنە باردىق. ەسiكتi اتىمتاي اعا اشتى. ديمەكەڭ مەنi قۇشاقتاپ، امانداستى.

- ءاي، ديماش، سەن نەگە ءسابيتتi قۇشاقتاپ، جاقسى قارسى الىپ جاتىرسىڭ؟ بۇل سەنi ساتىپ كەتتi عوي، - دەدi.

- جو-جوق، اتەكە، ءسابيت مەنi سات­قان جوق. بۇل جiگiت وتە جاقسى جiگiت. حوش كەلدiڭ، اينالايىن، تورلەت. بiزدiڭ قويىمىز انا قىردىڭ استىندا. الدىرتايىن با؟ - دەپ ديمەكەڭ ازiلدەپ كۇلدi. ۇيiندە بiراز سويلەسiپ وتىردىق.

مەن ءۇشiن ديمەكەڭ - ۇلى تۇلعا. ول كiسiنiڭ جۇمىستان باسقا جۇمىسى جوق ەدi. ويلايتىنى - تەك جۇ­مىس، تۋعان حالقىنىڭ قامى بولاتىن.

- ديمەكەڭ جاي كۇندەرi كiمدەر­مەن ارالاستى؟

- ول كiسi ءوزiنiڭ قاناتتاس بيۋرو مۇشەلەرiمەن عانا ارالاستى.

قوشتاسار ساتتە ءسابيت حايىرۇلىنىڭ:

- ماعان قايسىبiر كولبينشiل­دەر: «ساكە، بiزدiڭ كۇنiمiز تۋدى. قاي جاققا شىعاسىڭ، تەز ءوزiڭدi انىقتا» - دەگەندە، مەن ولارعا: «اينالايىن، باۋىرلارىم، ماعان وكپەلەمەڭدەر، مەن ديمە­كەڭدi ساتىپ كەتە المايمىن، ديمەكەڭدi ساتقانىم - اكەمدi ساتقانىم» - دەگەنi وي-سانامدى ءدۇر سiلكiندiردi...

 

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: «تۇراقتى وكىل»

«جاس الاش» گازەتى