- Baghdat apay, adam balasynyng әr jyldan ghana emes, әr ai, әr kýn, әr minuttan da sәttilik kýtetini aqiqat qoy. Al keshe ghana tórimizge engen Qoyan jylyn qalay qarsy aldynyz?

- Áriyne, әr jyl óz kereme­tin syilap jatady. Degenmen ýmitting jarqyn kýnderi qashan­da qol búlghap túrady emes pe! Ylghy da aldynnan bir shamshy­raq janyp túrady shaqyryp. Jana jyldy Astanada túratyn qyzym Maraldyng ýiin­de erekshe kónilmen qarsy alyp, týngi 3-ter shamasynda bir jaqsy qúrbymnyng ýiinde jalghastyr­dym. Joldastarymmen Kókshe­tau­dyng baurayynda óte jaqsy demalyp qayttym. Almatygha kelgen betim osy.

- Al keybir adamdar: «Jana jyldy toylamaymyn, bizding jana jyl - Nauryz», - deydi...

- Qalay desek te, jyl sanau 31 jeltoqsannan 1 qantargha qa­ra­ghan týnnen bastau alady. Son­da qalay moyyndamaysyn?! Álem júrty shattanyp jatqan­da, búghan qalay nemqúraydy qaraugha bolady? Jylt etken quanyshty da baghalay biluimiz kerek. Al kýn men týnning tene­sip, tirshilikting oyanar sәti - nau­ryz ekenin eshkim de joqqa shyghar­maydy.

- Endeshe, oilanyp kóri­nizshi, Barys jyly Sizge ne berdi?

- Astanada jeke konsertimdi ótkizdim. Sonday-aq Almatyda Qa­zaqkon­sertting 50 jyldyghyn, simfoniyalyq orkestrding sýie­meldeuimen Sh.Qaldayaqovtyng eske alu keshin ótkizdik. Osynyng bәri jauapty kezenderding biri boldy.

- Baghdat apay, adam balasynyng әr jyldan ghana emes, әr ai, әr kýn, әr minuttan da sәttilik kýtetini aqiqat qoy. Al keshe ghana tórimizge engen Qoyan jylyn qalay qarsy aldynyz?

- Áriyne, әr jyl óz kereme­tin syilap jatady. Degenmen ýmitting jarqyn kýnderi qashan­da qol búlghap túrady emes pe! Ylghy da aldynnan bir shamshy­raq janyp túrady shaqyryp. Jana jyldy Astanada túratyn qyzym Maraldyng ýiin­de erekshe kónilmen qarsy alyp, týngi 3-ter shamasynda bir jaqsy qúrbymnyng ýiinde jalghastyr­dym. Joldastarymmen Kókshe­tau­dyng baurayynda óte jaqsy demalyp qayttym. Almatygha kelgen betim osy.

- Al keybir adamdar: «Jana jyldy toylamaymyn, bizding jana jyl - Nauryz», - deydi...

- Qalay desek te, jyl sanau 31 jeltoqsannan 1 qantargha qa­ra­ghan týnnen bastau alady. Son­da qalay moyyndamaysyn?! Álem júrty shattanyp jatqan­da, búghan qalay nemqúraydy qaraugha bolady? Jylt etken quanyshty da baghalay biluimiz kerek. Al kýn men týnning tene­sip, tirshilikting oyanar sәti - nau­ryz ekenin eshkim de joqqa shyghar­maydy.

- Endeshe, oilanyp kóri­nizshi, Barys jyly Sizge ne berdi?

- Astanada jeke konsertimdi ótkizdim. Sonday-aq Almatyda Qa­zaqkon­sertting 50 jyldyghyn, simfoniyalyq orkestrding sýie­meldeuimen Sh.Qaldayaqovtyng eske alu keshin ótkizdik. Osynyng bәri jauapty kezenderding biri boldy.

- «Qazaqkonserttin» mereytoyyn atap  ót­­tiniz­­der. Biraq onda әnshiler jarqyrap túrghanymen, sahnanyng bezenui ense basatynday әser qaldyrdy...

- Sahna arzandau dýniyeler­men bezendirildi. Óitkeni ony kónildegidey jasaugha «Qazaq­kon­sert­tin» aqshasy joq. «Ýki­met bólmeydi» degendi estip jata­­myz. Onyng jayyn buhgalter, basshy bolmaghannan keyin biz qaydan bile qoyayyq. Áyteuir neshe jyldan beri kýttirip jýrip әnshilerge bir-bir kostum tikti­rip berdi. Oghan rizamyz. Búryn­dary bizdi jyl on eki ai­dyng 8 aiynda «aqsha tauyp keluge»  quatyn. Balapan kezden kelgen son, búl mekeme ys­tyq. Býgingi tanda basshy­myz­dyng iskerli­gining arqasynda arnayy gas­troli­dik saparlar úiymdas­ty­rylady. Odan ýiip-tógip aq­sha tappasaq ta, jala­qygha qos­qanda janbaghysqa je­tedi.

- Sonda aty әigili «Qazaq­­konsertke» ne jetispeydi?

- Jarnama jetispeydi. Al ony jasau ýshin, ýlken qarajat kerek.

- Memleket tarapynan qamqorlyq jasalyp jatyr ma?

- Eger jasalyp jatsa, kózge tý­ser edi ghoy. Ýkimet Astanagha kóshkeli: «Qazaqkonsertting jayy qalay?» - degen adamdy kór­­gen joqpyn. Bәlkim, men joqta kelgen shyghar. Óz basym estigen emespin. Ýlken konsert­terden týsken qarjy sol jaqqa ketedi. Áyteuir әnshiler­ding óne­rin paydalanyp jatqanday. Ne­gizi, әdi­let­tilik degen bolghan emes jәne ol bolmaydy dep oilaymyn.

- Telearnadaghy bir sózinizde: «Dәstýrli, qazaqy әnderdi aitqan son, bizdi kórermender kóp tynday bermeydi», - dep ediniz. Búl sóziniz әnning qadirin biletin júrttyng kóniline keledi dep oilamaysyz ba?

- Birden-birge jetken halyq әnin Jamal Omarova, Jýsipbek Elebekovterding arqasynda ózi­mizge sinirdik. Sony keler úr­paq­tyng jadyna jetkizer altyn kópirmiz. Múny qazaqy kórer­men jaqsy bilse kerek. Degenmen halyq әnderine kónil bó­lin­beytini ras. Ártýrli keshterge, toy-dumandargha estradalyq ba­ghyttaghy әnshiler shaqyry­lady. Nege? Óitkeni halyqtyng biyleui kerek.

- «Qazaqtyng tiline, salt-dәstý­rine janym ashidy» degeninizge ne týrtki boldy?

- Til degen bir auyz sózding artynda bar qazaqtyng bolmysy jatyr. Meninshe, boyynda qa­zaq­­tyng qany bar naghyz azamattar - Jeltoqsan kóterili­si­ne qatysty. Olar: «Qazaghym esh­kim­­nen kem emes, basqanyng tabanyna taptatpaymyn», - dedi. Osynday otansýigishtik qasiyet qazirgi jastarda bar ma eken? Aramyzda qazaq degen eldi mo­yyndamay jýrgen orystar әli de kóp. Áyteuir ózge últtyng úl-qyzdary qazaq tilin ýirenip alyp, әp-әdemi sóilep te jýr. Oghan da tәuba! Óz ana tilin bil­meytin, salt-dәstýrden maqú­rym qarakózderdi kórgende qa­lay janyng auyrmaydy, qa­lay renjimeysin?!

- Orta buynnyng ókili retinde ónerdegi jas­targha nendey bagha beresiz?

- Býgini bar, erteni joq әn­shi­lerdi qabylday almaymyn. Ánshi bolu ýshin kóptegen óner tarlandarynyng sýzgisinen óte­tin jýie jaqsy edi. Qazir bir jaqsy әn jazdyryp «júldyz» bolyp jýrgender ózindi qaghyp ótetin boldy. Búl mәsele jayly kóp aitylyp-jazylgha­ny­men, odan «may» shyghyp jatyr ma? Bir kezde Altynbaeva degen әnshi shyghyp edi. Kiyimdi de kiydi, sahnany da keremet be­zen­dirip annan da, múnnan da kórindi. Qazir qayda endi? «Ási­reqyzyl tez onar». Jasan­dylyq degen osy. Sahnadaghy adam obraz jasay bilui kerek.

Mәselen, әlem júrty Alla Pugachevagha nege tan­danady? Óitkeni onyng әr әni - bir qoyy­lym. Jan-tәnimen ob­raz­­gha enip, әr sózine mәn beredi. Al bizde ol biyleytin әn be, biy­le­­meytin әn be, bayybyna barmaydy. Maghynasyna qay­­shy qiy­myl­daydy. Toqeteri - ne aityp túr­ghanyn týsinbeytin әnshi­ler kóp. Sonday-aq qazaqtyng nebir asyl qasiyetin qor etip, «janym, sýi­dim, armanymdy» qayta­lay­dy. Qazaqta ózge te­neu joq pa? Qazaq tilin ayayyq ta.

- Keybir әnshilerding sanagha singen halyq әnderine, Shәmshi әnde­rine ózgeris engizip, janasha týrlendiruin qanshalyqty maqúlday­syz?

- Halyq әnderin ózge iyirim­dermen týrlendirip, janalyq engizip jatqandar bar. Biraq tý­bin búzugha eshkimning qaqysy joq. Al Shәmshining әnderin dauysyna kelsin-kelmesin aityp jýrgen­der­di kórip jýrmiz. Onyng әnin ózgertuge «ózi ólse de, kó­zin kór­­gender» jol ber­meydi dep oilaymyn.

- Qoghamdaghy qanday jaghdaygha alandap, nendey nәrsege kóniliniz tolmaydy?

- Alandaytyn mәsele kóp. Jastardyng tәrbiyesi óte qiyn. Bayaghyda bizdi «qyzgha qyryq ýiden tyiym» dep tәrbiyeleushi edi. Qazir keybir jap-jas qyz­dar bir-bir shaldyng «ashynasyna» ainalghan. Osyghan qarap túryp «bolashaq qalay bolady» dep nalimyn. Sain kóshesindegi qyzdardy ary qudy, beri qudy. Sodan jezókshelik tyiyldy ma? Olar ony kәdimgidey kәsip­ke ainaldyryp, «qyzmetterin» әli de jalghastyryp jýr.

- Olardy tizgindeu ýshin...

- Ýlkenimizge qanaghat ber­sin. Aqsaqaldarymyz adasyp jatqanda, jastardan ne súra­maq­pyz? Al ata-analar qalay­sha balasyn betimen jiberedi? Bәlkim, úyaty oyanar... Jaqynda Qyzylordada túratyn Aygýl degen qyzben kezdeysoq tanys­tym. Ángimelesu barysynda ol IIB-de qyzmet isteytin ýlken kisimen uaqyt ótkizip jýrgenin aitty. Úqqanym - onyng bar maqsa­ty ýlde men býldege oranu eken. Sonda ol qyz «on ekide bir gýli bir ashylmay» jatyp, nege múnday jenil jýriske yn­tyq? Nege qalaghan dýniyesine óz enbegimen talpynbaydy? Ol óz tenimen jarasymdy emes pe?

Biluimshe, janaghy erkekting әr qalada bir-birden әieli, jeti-segiz balasy bar eken. Aqyl toqtatqan janaghy er­kek jas­tar­gha jón siltep, janyn­daghy adasyp jýr­gen qa­rynda­syna nege dúrys jol kór­set­peydi? Sol «myqtynyn» ýlde men býl­dege orap jýrgen kónil­desi óz qyzymen, qarynda­sy­men, tipti nemere qyzymen qa­tar­las bolmasyna kim kepil? Son­da ar qay­da, últtyq namys qayda?

- Jaqynda «Kelin» filim­i­ning rejisseri Ermek Túrsynov «Altyn adam» jýldesine ie boldy. Al aqyn Sara Toqtamys­qyzy «qa­zaq kelinin jalan­ashtaghan rejisser búl ataq­qa layyq emes» degendi aitys barysynda tiline tiyek etti...

- Qazirgi zamanda kimning ta­nys-tamyry, aqshasy bar bolsa, «marapatty» solar alady. Tipti sah­nadan eshbir enbegin kórme­gen adamdar ataqqa ie bolyp jatyr. Al atalmysh filim býkil elding kónilinen shyqqannan ataq aldy dey almaymyn. Onday filim­di qazaqy orta kór­meydi. Eshkim erteng izdemeydi de. Qazirgi mamandar aqsha tabu ýshin filim týsirip, sol әreket­ke maqtau izdeytin­dey. Al onyng tәrbiyelik mәnine boylaytyn adam kemde-kem. Mәselen, «Kelin­di» syzylyp túr­ghan «Qyz Jibek» filimimen salystyrugha kele me?! Onda bay­lyq ta, namys ta, әdep te, nәzik sezim de bar. Arada 30 jyl ótse de, sol «Qyz Jibek» óz qalpynda.

- Mәdeniyet salasynyng olqy tústary óz aldyna, qoghamdaghy taghy nendey tús kónilinizdi alanda­tady?

- Din salasy. Qazir әrtýrli baghytty ústanghandar eldi adas­tyruda. Osy jaghdayda din basynda otyrghandar nege bir jýiege keltirmeydi. Bayqauym­sha, bizde ishtey kereghar dýniye­ler astasyp jatqanday. Bireu sheshesine: «Sen namaz oqymay­syn, demek qolyng - haram, da­yyndaghan asyndy ishpeymin», -depti. Búl qanday әdep­tilik? Oghan ómir syilaghan anadan artyq jan bar ma? Búl dege­niniz qarsy tәrbie ghoy. Biz keshegi ateizmdi de bastan keshirdik. Sol kezderde aq kiymeshek kiygen әjelerimiz eshkim­ge jarnama jasamay-aq bes uaqyt namazyn oqydy. Bizdi eshkimning ala jibin attamaugha, ótirik aityp, jaman­dyqqa barmaugha ýiretti. Osynday qazaqy izgi qasiyetterdi imandylyq dep týsindirdi. Eger nening dúrys-búrysty­ghyn asqan sheberlikpen uaghyz­day bilse, kim qúlaq týr­mey­di. Biz bilmeytin tereng syrlary kóp qoy. Al hidjab kii - belgili bir halyqtyng kiyim ýlgisi. Qazaq­tyng jappay hidjab kiii­ne qarsy­myn. Ol qansha jerden betin býrkep, bes namazyn eselep óte­ge­nimen, jany taza bolmasa, ne ýmit? Din belgili bireuler­ding maq­satyna ainalyp, basqa nәrsemen shataspasa eken.

- Qazir telearnalar jas júldyzdardyng jarnama alanyna ainalghanday. Al ónerdegi orny sal­maqtanghan saliqaly tolqynnan ýlgi alarlyq baghdarlama neken-sayaq. Negizi, telearna da tәr­bie beruding bir salasy emes pe?

- Biz biletin Reseyding tele­baghdarlamalarynda ýlken-kishi dep bólmeydi. Bar ghúmyryn óner­ge arnaghan son, kimning әn aitqysy kelmeydi? Keybir telearna jastardan aqyl-kenes sú­raytyn baghdarlamalar úi­ym­das­tyrady. Olar nesin aitady. Kózin ashyp, kompiutermen jaz­­ghan eki әnimen toydan-toygha «shapqylap» jýr. Qay jerden ol úlaghatty sóz estip, qanday bir kitap oqyp tauysty deysin. Qa­zirgi jastardyng deni kitap emes, gazet oqy ma eken? Proza, poeziya degenge kóz sala ma eken?

- Elimiz ensesin tiktedi, últ ruhy kóterildi dey alasyz ba?

- Tәuelsizdik alghaly beri keybiri key­in ketse, endi birining namysy oyandy. Al adamgha eng keregi - namys. Halyqtyng asyl qasiyetin qúnttamaghan adamda onday qasiyet bola qoymas. Últ­tyng ruhy kóterilu ýshin, әr adam ózin-ózi tәrbiyeleui kerek. Qazir ata-analar «jastar ózi biledi» dep jatady. Al jastar ony qay­dan bilip tuady? Ony tәrbiyeleu kerek. Boyyna tәrbie siniretin jastan ótken jas ózimbilermen­dikke salynyp, erteng baghynbay ketedi. Bizding әlem elderinen keyin qalugha esh haqymyz joq.

- Ánshilerding gastrolidik saparlarmen iri qala­lardy aralap jýretinin jii estiymiz. Jalpy, siz­der auylda ónersýier el baryn úmytyp ketken joqsyzdar ma?

- Nesin jasyrayyn, auyldaghy halyq әnshilerdi telearnadan kórudi jón sanaydy. Óitkeni ondaghy túrmys әli de tómen den­geyde. Mәselen, bizding 500 dol­largha jetpeytin ailyghymyz bar. Al auyldyng qarttary, ary ketse, 10-20 myng tenge zeynetaqy alady. Múghalimderding jalaqysy da osydan asa kóp emes. Endeshe, olar qalay keledi konsertke? Bala-shaghasyna júmsaytyn aq­sha­syn syrtqa shasha ma? Degenmen auyldargha tegin konsert beru sharasy úiymdastyrylsa men keliser edim.

- «Eki júldyzgha» qatys­tynyz. Júbynyz Melis Eleusizov boldy. Sayys­tan erterek shyghyp qalghanda, qatysqany­nyzgha ókingen joqsyz ba?

- Ókindim. Búl - daryndy da ýilesimdi júptardy súryptaytyn joba emes, tek bizneske qú­ryl­ghan joba. Yaghny belgili bi­reuler - aqshaly, endi bireuleri masqara bolyp qaldy. Men sonyng ekinshi tobyndamyn.

- Jaqynda bir tanymal akter: «Maghan ataq ma­­­n­yz­dy emes. Sol ataqtyng ornyna qarajat ber­se dúrys bolar  edi», - degen edi.

- Eger sol akterge aqsha berilgen bolsa, ataq beril­megenine renjir edi. Men de aqsha tapqandy jaqsy kóremin. Ol - mening býgingi túrmys-tir­shiligim, bolmysym, barym. Qar­jym bolmasa, men qalay ómir sýremin? Aqshasyz men ónerimdi kórsete alamyn ba? Sonyng ar­qasynda ýy alyp, túrmysymdy týzedim. Al ataqqa ie bolu - sin­irgen enbeginning baghasy. Son­dyqtan adamgha ataq ta, aqsha da kerek.

- Óziniz qanday da bir ataqtan ýmittisiz be?

- Ataq berse, әriyne, ónerim baghalandy dep quanar edim. Eger ataq alugha әli say emessing dese, oghan da maqúl. Biraq keyde ónerge enbegi sinbey ataq alyp jatqandardy kórgende, kýiin­beske sharang qalmaydy eken. Býgingi tanda onday dәrejege ie bolu ýshin de tanys kerek siyaqty. Al mening tamyr-tanysym joq. Kezinde keybir ýlken kisilerding jolyma tosqauyl bolghandary da kez­desti. Ne ózi aita almay, ne bas­qagha jol bermey: «Ol kim sonsha?» - degenderin estidik.

- «Óner adamynda ózim­­­shildik qasiyet bolmasa, biyikke kóterile almaydy» degenge kózqa­ra­synyz?

- Bizding jaratylysymyzdyng ózi sol ózimshildikten túrady. Sebebi, bizdi: «Menen ótken әnshi joq», «Men әdemimin, bәrine únay­myn» degen pikirge ýiretti. Óner adamynda ózimshildik bolmasa, ózin-ózi dәleldeui qiyn.

- Jaqynda Qysqy Azia­dagha arnap keybir sazgerler әn jazsa, keybir óner iyeleri konserttik bagh­darlamagha ilinbegenine renjuli. Sizde qanday janalyq bar?

- Aziadagha әn arnamadym, barmadym dep renjimey-aq qoyayyn. Ol qay produ­serlikke jýkteldi, solar óz aina­lasyn­daghylardy ghana jinauda. Sha­qyrsa, barar edim. Degenmen qúralaqan da emespin. Taraz qa­la­syna baryp Aziada alauyn jaqqaly otyrmyz. Tegin konsert beremiz. Úiymdas­tyrushy­lar biz­­di baptap, aqysyn tólep qoyghanday, keyde renish bildirip jatady.

- Ol kýnder naghyz patriottyq әnderding shyrqalatyn shaghy denizshi.

- Jaqynda maghan habarlas­qan úiymdastyrushy qanday әn aitatynymdy súrap, «Sen ókpe­leme», «Appaq gýlder» degen әnderdi tizbelep jatyr. Sonda men: «Oybau-au, mahabbatqa әb­den batar boldyq qoy. Aziadagha ruhty kóteretin, jalyndy әnder kerek emes pe? Men bir patriot­tyq әn, bir halyq әnin aita-    myn», - dep kesip aittym. Sonda gha­na: «Onynyz da dúrys eken», - dep jatyr. Negizinde, solay bolugha tiyis emes pe?

- Bos uaqytynyzda nemen ainalysasyz?

- Kóbine kitap oqimyn. Áriyne, kitap atauly keremet dey almaymyn. Elding bәri Abay men Mú­qaghaly emes qoy. Bir ghana qúndy sózdi tabu ýshin, býtindey bir tuyndyny oqugha barmyn. Poeziyany sýiemin. Aqyndardyng ólenderin kóp oqimyn. Odan ruhany azyq alyp, kerek jerin ózime týrtip alu qashanghy әdetime ainalghan. Jaq­sy kóretin aqynda­rymnyng biri - Qadyr Myrza­liyevting 20 tomdyq kitaby shyq­qaly jatyr. Aldyn ala tapsyrys berip qoydym. Qolyma tiyse, sauatymdy ashar dýnie tabam-au degen oidamyn.

- Qos qanatynyz - qyzda­rynyzdy qiyagha úshyryp­syz. Kezinde «Hit TV» telearnasynyng jýrgizu­shisi bolghan Maral Bay­­ghara «әnshi boluym mýmkin» dep súhbat bergen edi. Ol arnadan nege ket­ti?

- Men balalarymdy «atana ­nә­let» degen masqara sózge qalyp jýrmender dep tәrbiye­ledim. Kezinde Maral atalmysh arnada qyzmet istep jýrgende, onyng qazaqy tәrbiyesine qayshy ashyq-shashyq kiyinuin talap etti. Ondaygha namysy jibermegen son, óz erkimen qyzmetin tastady. Qazir Astanada túrady, balamen ýide. Al Meruert Almatyda Qa­zaq radiosynda diktorlyq qyz­mette jýr. «Ónerdi ýiren de jiyren» degen ghoy. Óner joly onay emes. Ánshi bolam degen­derin men qalamadym.

- Baghdat apay, sizding kózqarasynyzdaghy er-azamat qanday boluy kerek? Jeke ómirinizde ne janalyq?

- Negizi, qazaq jigitterining «segiz qyrly, bir syrly» bol­ghanyn qa­lay­myn. Qazaqtyng barsha azamaty solay bolsa dep armandaymyn. Bayaghyda er aitsa boldy, ol oryndalatyn sharua bo­latyn. Qazirde sózinde túr­maytyn azamattar kóp. Azamattyq borysh, er­lik mindet kemip bara jatqan­day.

- Gazet oqyrmandary men kónilding hoshyn keltirer әninizge qúmar tyndar­man­darynyzgha aitary­nyz.

- Jaqsy men jamannyng qadi­rin ajyratu ýshin, gazet-jurnal­dardan qol ýzbeyik. Óitkeni jaq­sylyq janyndy sýisindiredi, nem­qúraydylyq janynnan ótedi de ketedi.

Demek, jan sýisinter janalyqtar bola bersin. Men ónerge halyq әnderimen keldim. Al bar óner halyq әnderinen bas­tau alady. Endeshe, asyl qazy­namyzdy sýiip, halyq әnin, salt-dәstýrin, mәdeniyetin bagha­lay bi­leyik, aghayyn...

Ángimelesken -

Ardaq Imanbekqyzy,

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 01 (84) 12 qantar  2011 jyl.