Beysenbi, 19 Qyrkýiek 2024
4917 4 pikir 15 Aqpan, 2018 saghat 13:41

Basty qaupimiz- qytaylyq «jiyender» men «aughandyq qúdalar»

Yadrolyq qauipsizdik ýshin jahandyq birlik qajettiligi turaly ýnemi aityluda. Elbasy juyrda BÚÚ Qauipsizdik Kenesinde de búl mәselege basa mәn berdi. Keneske tóraghalyq etu, antiyadrolyq qozghalys, adam qúqyghy, migranttar mәselesi, ózge de ózekti taqyryptar turasynda ghalym, L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetining professory Ghazizat Imaqovamen súhbattasudyng reti kelgen edi.

Juyrda ótken Qazaqstan preziydenti Núrsúltan Nazarbaev pen Aq ýy basshysy Donalid Tramptyng kezdesui AQSh pen Ortalyq Aziya elderi arasyndaghy yntymaqtastyqqa jana dem berdi. Taraptar ortaq mәselelerdi « S5+1» aimaqtyq alanynda birlesip sheshuge uaghdalasty. Ángimemizdi sol kezdesuden bastasaq...

- IYә, AQSh-qa Orta Aziyada dәrejesi joghary tirek memleket qajet ekeni turaly búl elding kóptegen strategiyalyq ashyq qújattarynda jazylghan. Osy tirekti Qazaqstannan alghysy keletini turaly da sarapshylar jan-jaqty jazdy. Búl birinshi sebep bolsa, ekinshi sebep EKSPO ótkizuimiz, basqa halyqaralyq sharalargha atsalysu belsendigimiz óte joghary. Ýshinshiden jәne eng bastysy, N.Nazarbaevtyng jeke preziydenttik reformalary men Qazaqstannyng antiyadrolyq bastamasy әlemde qyzu talqylandy. Al, Qazaqstan basqa eldermen qatynasta eshqashan sayasy mýddeni birinshi qoymaytyny, pragmatikalyq túrghydan ekonomikalyq mýdde basymdyqta bolatyny turaly tújyrymdy ústanyp keledi. Múnday jaghdayda, shekaralas QHR, RF qaraylamay, óz mýddesimen, әlemdi konstruktivtik ózgertuge baghyttaytyn tyng iydeyalarymen kelgen memleket, búl, әriyne, derjavalyq mәrtebening jauapkershiligin moyyndaytyn elge únaydy.

- Qazaqstan biyligi tәuelsizdigin jariyalaghaly beri  ýlken jetistikterge qol jetkizdi. Alayda, adam qúqyghy mәselesine kelgende halyqaralyq qúqyq qorghau úiymdary resmy Astanany elde ózge pikirdegilerdi qudalap, qúqyqtar men bostandyqtardy shekteytinin aityp, syngha alady.      

Óte ózekti súraq. Qazirgi kezde ghalamadanu sharttarynyng aqparattanu baghytynyng barynsha keng taraluymen әr memeleketting ishki sayasatyna әlemdik dәrejedegi bagha beru ortalyqtary óz qyzmetterin jandandyryp, salystyrmaly zertteu nәtiyjelerin taratudan abyroy jinap otyr. Biraq bizding este ústaytyn mәsele, reyting ortalyqtary taratatyn salystyrmaly sayasy bagha sol memleketing absolutti kórsetkishi emes.

Jogharyda súraqty qouyma negiz bolyp otyrghan jaghdaydy tolyqtyra ketsem. Mysaly, Konstitusiyamyzda adam qúqyqtary aiqyn kórsetilgen. Azamattardyng jiyn ótkizuine, sheruge qatysuyna ózge de bostandyqtaryna kepildik berilgen. Soghan qaramastan osy qúqyghyn iyelengenderdi «әleumettik arazdyqty qozdyrdy» dep sottap jatqany qalay? 

Qazirgi kezde biylikke ashyq qarsy shyghyp, Mәjiliste jer zannamasyn baqylap jýrgen M.Tayjan, apta sayyn óz pikirin ashyq bildirip, biylikti sheksiz synaytyn D. Ashimbaev, ýnemi ashyq bildiretin ózindik pikiri biylikting pikirimen kelispeytin S.Aydos bostandyqta, olardy eshkim qudalap jatqan joq. Sebebi olar bekitilgen zannamalyq normadan asyp, qúqyq búzushylyqqa barmaydy, әlemdegi aldynghy qatarly damyghan demokratiyalyq elderde de zansyz miting, kóterilis, t.s.s. shaqyratyn «oppozisiya» ókilderi mindetti týrde zang aldynda jauap beredi. Bizding monitoringimiz týrmege qamady dep esepteytin «sayasy tútqyndardyn» sharasyzdyq pen zangha jýginuding ara jigin eseptey almay qalghanyn kórsetedi. Halyqtyng basym bóliginde óz mýddesin zang jýzinde sot arqyly sheshuge qúlyq joq. Oghan sebep sot jýiesining burokratiyalyq basymdyqtary da boluy mýmkin. Qazir sot jýiesinde reformalar jasalyp jatyr, sol reformalardy úghynyp, ayaghyna deyin óz mýddesi ýshin qadaghalap, óz isin esh býliksiz sheshuge ýirenuge mindettimiz.

- Ózekti mәselelerding biri retinde bosqyndar jayyna toqtalsaq. Sarapshylar 2100 jylgha qaray Europagha aghylatyn migranttar sany birneshe ese artyp, әr jyl sayyn bir million adamgha jetip otyratynyn aitady. Jalpy bosqyn mәselesining úshyghuyna ne sebep?

- Múnda da negizgi sebep, әlemdegi shiyelenisterding adam egosentrizmining asqyndauymen baylanysty soghysqa әkelip soghuynda. Bizding ghasyrymyz adam egoistik kózqarastaryn túraqtylyq pen beybitshilikten joghary qoyatyn sayasy mәdeniyeti tómendeu uaqyt bolyp túr. Ekinshiden adam ózine jaghymdy eldi izdeydi. Elimizge kelip jatqan sheteldik mamandar men júmysshylar eldegi tynyshtyq pen jetilgen enbek qatynastaryn aityp túraqtap qalghysy keledi.

- Bosqyndargha qatysty syrtqy sayasattyng mehanizimderi, búl prosesti retteu joldary, erejeleri, pozisiyalary, tb. týsinikti. Alayda, onyng Qazaqstannyng ishki sayasatyna qanday әseri boluy mýmkin?

- Qazaqstannyng jeri ken, halqy az. Basty qaupimiz elimizdegi basty túrghyndar qytaylyq «jiyenderimiz» ben «aughandyq qúdalar» bolyp ketuinde. Al, ishki sayasatty investisiyalyq tartymdyqty qamtamasyz etu ýshin halyqaralyq kóshi-qon sayasatymen sәikestendiruge mindettimiz. Búl - basqa da halyqaralyq, Qazaqstan mýshe bolyp tabylatyn úiymdardyng talaby. Sondyqtan bizde eshqanday tandau joq, múny azamatatyq qogham men oppozisiyalyq belsendiler qalyptastyratyn ishki ústanymdar retteui tiyis.

- Batys zertteushileri Qazaqstan enbek migranttary kóp on elge kiretinin jazady. Enbek migranttary turaly el ishindegi pikirler de san aluan. Bireuler olardy qabyldau kerek, olar ekonomikamyzdyng ósuine óz ýlesterin qosady dese, endi bireuler óz júmyssyzdarymyzdy qaryq qylmay jatyp, shetel azamattaryn ne qajeti bar desedi. Áriyne, júmys berushiler ýshin arzan júmys kýshi. Alayda, mәselening basqa qyrlary da bar ghoy...

- Mәselening basty sheshimi «ózine ózing berik bol, qonysyndy úry tútpa» degen» qazaqtyng maqalymen qorytylady. Sebebi Qazaqstan óz betinshe aidalada otyrghan joq, ol aldynghy qatarly memleketter qatarynda bolugha ambisiyaly memleket. Búl jolda tynymsyz sharalar úiymdastyrylyp, iske asyryluda. Qazaqstan әleumettik sayasatty halyqtyng baqylauyna yntaly: halyqtyng túrmysyn kóterude, jastardyng shetelde oquyna, sheteldik medisinagha jýginuge mýmkindik jasaugha jәne ózine únaytyn elge shyghyn tәjiriybe jinaqtap qaytugha,t.s.s. mýmkindikter el azamattaryna birjaqty berilmeydi. Múnday qajettilikter eki jaqty nemese kópjaqty kelisimderde kórsetiledi. Qazir bizding investorlarymyz asa manyzdy auqymdy oryndaugha óz júmysshylarymen keludi әdetke ainaldyrdy. Sebebi, olar óz tilinde nemese aghylshyn tilinde sóileydi: óndiriste (qúrylysta)  olargha ózderin tez týsinetin jәne mýltiksiz oryndaytyn mamandar qajet. Al, enbek shiyelenisi turaly baghytta kórip jatqanymyz - etnosaralyq sipatqa ainalghan tartystar. Múny sheshetin әr aimaqtyng enbek turaly basqarmasy. Búl basqarma tekserip, qarap, qansha sheteldik maman dúrys, ornyqty, qanshasyn júmys berushi artyq kirgizdi. Tipti qajet sheteldik mamandy ózi shaqyryp, bolashaqta óz mamandaryn oqytyp, ýiretip alugha mindetti.

Jalghasy bar

 

Abai.kz

 

4 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2370