- Tәuelsizdik alghaly beri 19 jyl ótipti. Qazaq әdebiyeti osy uaqytta qanday ózgeristerge úshyrady? Ne tapty? Neni joghaltty?
- Mәdina, sen óte auqymdy saual qoyyp otyrsyn. Búl, bәlkim, sening ghana emes, әrbir qalamgerding kókeyindegi saual. Sondyqtan da óz oiymdy aitayyn.

- Tәuelsizdik alghaly beri 19 jyl ótipti. Qazaq әdebiyeti osy uaqytta qanday ózgeristerge úshyrady? Ne tapty? Neni joghaltty?
- Mәdina, sen óte auqymdy saual qoyyp otyrsyn. Búl, bәlkim, sening ghana emes, әrbir qalamgerding kókeyindegi saual. Sondyqtan da óz oiymdy aitayyn.
Alda tәuelsizdigimizding 20 jyldyghy keledi. Belgili bir zerdelemeler jasap, baghyt-baghdardy anyqtaudyng uaqyty keledi. Meninshe, biylghy jyly Qazaqstan Jazushylar odaghynyng ózi me әlde Ádebiyet jәne óner institutymen birigip pe - osy taqyrypta ýlken konferensiya ótkizui tiyis. Jәne búl aldyn ala úiymdastyru júmystaryn qajet etedi. Búl tústa Odaqtyng basylymdary tarapynan da ýlken úiymdastyrushylyq júmystar qajet. Al, múnyng bәri, әriyne, belgili bir qarjylyq shyghyndardy qajet etedi. Búl shyghyndar ne ýshin qajet? Eng aldymen, 20 jyl kólemindegi jaryq kórgen kitaptar, jana tuyndylardyng tizimin alu, bar-joqty týgendeu ýshin qajet bolady. Jәne janrgha bólip pe, onyng ózinde de belgili bir jyldargha, bәlkim, eki onjyldyqqa bólip pe - әdeby shygharmalardy taldau, belgili bir teoriyalyq jinaqtamalar jasatu qajet. Búl júmystardyng qarjylyq jaghyn sheshu kerek. Múny Qazaqstan Jazushylar odaghy  ýkimettik emes úiym retinde tenderge ótinim berip pe nemese aldaghy jylgha bólingen qarjydan, tipti bolmasa óz tarapynan tabatyn tabystarynan qaghystyryp pa sheshui tiyis. Meninshe, әdebiyetting mәselesin entuziazmge sala beruding uaqyty ótti. Layyqty qalamaqy tólep synshylar, әdebiyettanushy ghalymdar, tipti filosoftar, tarihshylardy júmys­qa tartudyng kezi keldi. Qysqasy, býgingi әdebiyet - tәuelsizdik kezenindegi  әdebiyetimiz turaly tolymdy baylaular, kezenaralyq qorytyndylar jasau býgingi asa ózekti ruhani  qajettilik. Búl, meninshe, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng tikeley mindeti.
Endi saualyna óz tarapymnan jalpylama jauap berip kóreyin.
Qogham men әleumetting basyn­daghy ahual, ózgerister, ekonomikada ghana emes, óner, onyng ishinde әdebiyette de anyq kórinedi. Tәuelsizdik alghan 19 jyl ishinde qoghamymyzdaghy ózgerister әr jeke adamnyng basynan ótken, al, onyng ishinde jazushy qauymynyng jan dýniyesine, dýniyetanymyna erekshe әser etken jyldar. Bizding bәrimiz osy uaqyt ishinde ózgerdik, óstik, jan dýniyemiz janghyrdy, ýlken modernizasiyadan óttik - shekteuli erkin, birnúsqaly qoghamnan túlghalyq bastaudy, qareketshildikti qadirlep-baghalaytyn shyn mәnindegi erkin qoghamgha bet aldyq. Búl tústa men mynaday ýsh mәseleni qadap aitar edim:
1. Qazaq әdebiyeti 80-jyl­dardyng ekinshi jartysynan bastalghan, tarihymyzdaghy aqtandaqtardy zerdeleu, qogham sanasyn janghyrtu jolyndaghy enbegin tәuelsizdik jyldarynda quattandyra týsti.
2. Qazaq qoghamy, onyng ishinde jazushy qauymy da  jaqsy maghynasynda iydeolo­giyasyzdanudyng úzaq jolynan ótip keledi. IYdeologiyasyzdanu - óte kýrdeli jol jәne jeke adamnan ýlken jauapkershilikti, túlghalyq ósudi talap etedi. Búl, әriyne, jazushy qauymyna bek qatysty. Búlay deytinim - búghan deyin qazaq әdebiyeti tәuelsizdik ýshin kýresip kelgen әdebiyet, yaghni, bir esepten, qarsylyq әdebiyeti boldy desek qisyndy shyghar. Búghan qazaq әdebiyetining ejelgi, bertindegi, keshegi, tipti tәuelsizdik jyldaryndaghy da kóptegen, tipti asa kórkem degen shygharmalaryn mysalgha keltiruge bolady.
3. Ata-babalarymyz ejelden ansaghan tәuelsizdikke qol jetkizip, ózge órkeniyetti eldermen terezesi teng el bolugha bet aldyq. Árbir qogham әlem men jeke adam ómirining әrtýrli ýlgisin, múratyn algha shygharatynyn eske alsaq, endigi jerde tәuelsiz de ózine ózi sәikes últtyng erkin әdebiyeti dýniyege keleri anyq.  Myna kýrdeli de shym-shytyryq әlemde dýniyetanymnyng kópnúsqalyghy bar. Qazaq әdebiyeti de pәlsapalyq irgetasy myqty,  kópnúsqaly  әdebiyetke ainalady degen senim bar.
Joghaltqandaryna kelsek, tәuelsizdik tany atar qarsanda, tәuelsizdik jyldarynda kóptegen ýlken túlghalarymyz ómirden ótti. Búl - ómirding zany dey túrsaq ta - ýlken ókinish.
- Teoriyalyq túrghydan kelgende, solay bolar. Qazirgi әdebiyettegi jaghdaygha kóz salyp otyryp, búrynghy kenes kezindegi modelidi ózgertpey qayta paydalanugha talpynysty sezbey qalmaysyn. Tipti bedireygen qalpy sony jýzege asyryp otyrghandary da jetedi. Men múny sana sonshalyqty ózgeristerge úshyray qoymady degenge keltirip aityp otyrmyn.
- Saualynnyng tórkinin týsindim. Biraq sen aityp otyrghan modeli uaqyt óte kele ózgeretini anyq.
- Degenmen de әdebiyet qazany ashyq-shashyq, qarausyz qalghan sekildi әser beredi. Aqyn-jazushylar da baghdarynan aiyrylghanday, iyesiz qalghanday. Qazirgi zaman talaptary tolyq eskerile otyrylyp jasalghan jana qúrylym joq. Sondyqtan barlyq júmys amalsyz bar biletini, Kenes kezinen qalghan jýie boyynsha atqarylyp jatqan tәrizdi. Al ol býgingi kýnmen týk ýndespeydi. Sondyqtan әdebi, mәdeny orta basqa salalarmen salystyrghanda, ótken ghasyrda qalyp qoydy. Álde búlay emes pe?
- Búl - alghashqy saualyna ýndes eken. Jauapty da sol jaqtan izdeu kerek shyghar. Qazir talay bar-joghymyzdy týgendeuge kiriskenimiz anyq. Búl tústa, әsirese esesi ketken ótken kýndi, tarihymyzdy tanugha, sol arqyly ózimizdi tany týsuge, myna almaghayyp әlemde óz ornymyzdy aiqyn­daugha úmtylys qatty. Al, «әdebiyet qazany ashyq-shashyq, qarausyz qalghanday» degeninde, búrynghy bәri aiqyn, týsinikti jýie, jón-josyqty izdeu bar siyaqty.  Álde býgingi tanda «ne bar, ne joq?» saualyna jauap berushi synnyng joqtyghyn menzeu me... Aqyn-jazushylardyng qay buyny da jazuyn eshqashan toqtatqan emes, soqtaly tuyndylar da barshylyq. Qazirgi tanda jazushy qauymynyng bizding dәuirimizding qúndylyqtary men qayshylyqtarynyng filosofiyalyq negizderin tabu jolynda abdyraghanday kýy keshude siyaqty. Osy retten alghanda, baghdarynan aiyryldy dep emes, baghdaryn aiqyndau mәselesi bar dep aitugha bolady.  
- «Syn bar, syn joq» degen polemika әbden mezi etip bitti. Oghan ýzildi-kesildi jauap alyp, taqyrypty jabu ýshin aldymen «Syn degenimiz ne?» degen súraqqa jauap tabu kerek sekildi kórinedi...
- Syn degeninizding anyqtamasy kóp. Al, tap býgingi kýnge búra aitqanda, meninshe, syn degeniniz  - kýndelikti әdeby prosesting zerdelenip otyryluy. Múnymen, әriyne, negizinen әdeby basylymdar ainalysuy mindet. Al,  Odaqtyng әdeby basylymdary bar, ózgeleri bar - búl sharuamen, yaghny býgingi әdeby prosesti qadaghalap, zerdelemeler jasau, jalpy әdebiyettegi jәne ónerdegi jaghdaydy qúrylymdandyru, yaghny әdebiyet pen ónerdi aktualizasiyalau júmystarymen  jýieli týrde ainalysyp otyr dey almaymyn.  Syn salasy, әriyne, ýlken úiymdastyru júmystaryn, intellektualdy qajyrdy qajet etedi. Ózgeni aitpaghanda, qazaq baspasózinin, onyng ishinde әdebi, mәdeny basylymdarynyng betinde «Mәdeny múramen» jaryq kórgen asa baghaly seriyalardyng ózin ózektendiru, yaghny halyqqa jetkizu óz dengeyinde jasalghan joq («Mәdeny múra» komissiyasynyng otyrystarynan aqparattar, esepter, birer súhbat qana jaryq kórdi).  Dәl sanyn bilmedim, meninshe, onnan asatyn әdeby basylymy bar Qazaqstanda әdeby prosesting qarausyz qaluy - eshbir aqylgha syimaydy!!!
- Memleket әdebiyetke, ónerge qamqorlyq jasaugha tiyis pe? Ol qamqorlyq qanday formada boluy kerek?
- Ádebiyet pen óner kenistigindegi mәselelerdi keshendi týrde qamtityn  saliqaly zandar qabyldanuy tiyis. Sonda býgingi óner, әsirese әdebiyet kenistigindegi kózboyau mәseleler óz-ózinen joyylar edi. Mysaly, ne bar emes, ne joq emes kitap shygharu sayasaty, merzimdi basylymdar mәselesi, mәdeniyet qyzmetkerlerining býgingi enbekaqy dengeyi, ansaghan tәuelsizdik kelgeli  tәueldi jaghdaygha úshyraghan, nebir biyik minberlerden sóz bolghanymen sheshimin tappay otyrghan qalamaqy mәselesi. Qysqasy, intellektualdy qanaugha tosqauyl qoyyluy shart. Ózin ózi syilaytyn memleket búl mәseleni sheshui tiyis.
- Ádebiyetke qamqorlyghymen el esinde qalghan kenestik kezde de Múqaghali, Asqar Sýleymenov, Tәken Álimqúlov sekildi, shyn mәnindegi, suret­kerlerding býiiri eshqashan shyqpaghanyn eskersek, búl tabighattyng qay zanyna jatatyn qúbylys? Álde shynymen «Shyn talantty óltiruding anyq joly - oghan barlyq jaghday jasau ma?». Olar, bәlkim, osyny әldebir týisikpen sezinip, materialdyq dәuletten boylaryn alshaq ústady ma eken? Siz qalay oilaysyz?
- Men búghan kýni keshe ghana dýnie salghan ýlken jazushy Ivan Shegolihinning myna bir sózin keltirsem deymin: «...Horoshemu pisatelu nichto ne mojet pomeshati: ny vremya, ny mesto, ny okrujeniye. Trudnye dny prohodyat, silinye ludy ostaytsya...».
- Asqar Sýleymenov turaly estelik kitap, monografiyalyq enbekti bir adam jazsa, ol Siz bolugha tiyis sekildi kórinedi. Búl - moralidyq jaghynan da, kәsibiylik túrghysynan da zandy bolar edi. Osy maqsatta ýstel basyna otyru josparynyzda joq pa?
- Asqar Sýleymenovting ruha­niyatymyzdaghy orny erekshe ekeni talassyz. Asekeng qay úrpaqpen de zamandastay, sonshalyqty ruhany plastikaly túlgha. Ózin kәsiby synshymyn, әdebiyettanushy, mәdeniyettanushymyn deytin әrbir jan Asqar Sýleymenov múrasyna soqpay kete almaydy. Óitkeni, A.Sýleymenov shygharmashylyghy - qazaq kórkem oiynyng biyik shyny. Ol tastay auyr da, auaday jenil shygharmashylyq... Asekeng turaly monografiya jazu - taza ghalymdardyng sharuasy, al, esse sipatty kitap jazugha bolar edi. Múnyng bir qiyndyghy bar, al, ony tap osy jerde taratyp aitudyng esh qajeti joq. Uaqyty kelse, mýmkin jazarmyn.  Qazirgi mindet - suretker shygharmalarynyng tolyq akademiyalyq basylymyn shygharu.
- Qazir osy sәtte siz ózinizdi shygharmashylyq jaghynan tolyqqandy qalyptastym, toldym, óstim dep esepteysiz be? Olay bolmasa, oghan ne sebep? Qanday armandarynyz bar? /shygharmashylyq túrghysynan/.
- «Shygharmashylyq әleuetimdi tolyqqandy jýzege asyrdym» deu, meninshe,  toqyradym, tausyldym degenmen birdey. Kýni býginge deyin óz shygharmashylyghymda, Asekeng múrasyna baylanysty edәuir sharua jasadym degen oidamyn. Sonymen qatar jýzege asyrsam degen oi-iydeyalarym barshylyq. Onyng nendey iydeyalar ekeni jýzege asqan kezde kóriner.
- Bir sәtke sizdi utopist dep elestetsek, sizding utopiyalyq qiyalynyzdaghy nemese iydealdaghy deymiz be, elimizdegi әdeby ahual qanday bolugha tiyis?
- Jazushy qauymy men óner qauymy ruhany modernizasiyadan tezirek ótse, sóitip, shyn mәninde, elimizding zamangha say elitasyna  ainalsa deymin. Al, órkeniyetke bet alghan, әlemge integrasiyalana bastaghan memleketimiz әdebiyeti men ónerin, elding zor ruhany әleueti - әdebiyeti men ónerining adamdaryn shyn mәnisinde, baghalay bilui tiyis.

Súhbattasqan Mәdina Omarova

«Jas qazaq» gazeti