- Тәуелсіздік алғалы бері 19 жыл өтіпті. Қазақ әдебиеті осы уақытта қандай өзгерістерге ұшырады? Не тапты? Нені жоғалтты?
- Мәдина, сен өте ауқымды сауал қойып отырсың. Бұл, бәлкім, сенің ғана емес, әрбір қаламгердің көкейіндегі сауал. Сондықтан да өз ойымды айтайын.

- Тәуелсіздік алғалы бері 19 жыл өтіпті. Қазақ әдебиеті осы уақытта қандай өзгерістерге ұшырады? Не тапты? Нені жоғалтты?
- Мәдина, сен өте ауқымды сауал қойып отырсың. Бұл, бәлкім, сенің ғана емес, әрбір қаламгердің көкейіндегі сауал. Сондықтан да өз ойымды айтайын.
Алда тәуелсіздігіміздің 20 жылдығы келеді. Белгілі бір зерделемелер жасап, бағыт-бағдарды анықтаудың уақыты келеді. Меніңше, биылғы жылы Қазақстан Жазушылар одағының өзі ме әлде Әдебиет және өнер институтымен бірігіп пе - осы тақырыпта үлкен конференция өткізуі тиіс. Және бұл алдын ала ұйымдастыру жұмыстарын қажет етеді. Бұл тұста Одақтың басылымдары тарапынан да үлкен ұйымдастырушылық жұмыстар қажет. Ал, мұның бәрі, әрине, белгілі бір қаржылық шығындарды қажет етеді. Бұл шығындар не үшін қажет? Ең алдымен, 20 жыл көлеміндегі жарық көрген кітаптар, жаңа туындылардың тізімін алу, бар-жоқты түгендеу үшін қажет болады. Және жанрға бөліп пе, оның өзінде де белгілі бір жылдарға, бәлкім, екі онжылдыққа бөліп пе - әдеби шығармаларды талдау, белгілі бір теориялық жинақтамалар жасату қажет. Бұл жұмыстардың қаржылық жағын шешу керек. Мұны Қазақстан Жазушылар одағы  үкіметтік емес ұйым ретінде тендерге өтінім беріп пе немесе алдағы жылға бөлінген қаржыдан, тіпті болмаса өз тарапынан табатын табыстарынан қағыстырып па шешуі тиіс. Меніңше, әдебиеттің мәселесін энтузиазмге сала берудің уақыты өтті. Лайықты қаламақы төлеп сыншылар, әдебиеттанушы ғалымдар, тіпті философтар, тарихшыларды жұмыс­қа тартудың кезі келді. Қысқасы, бүгінгі әдебиет - тәуелсіздік кезеңіндегі  әдебиетіміз туралы толымды байлаулар, кезеңаралық қорытындылар жасау бүгінгі аса өзекті рухани  қажеттілік. Бұл, меніңше, Қазақстан Жазушылар одағының тікелей міндеті.
Енді сауалыңа өз тарапымнан жалпылама жауап беріп көрейін.
Қоғам мен әлеуметтің басын­дағы ахуал, өзгерістер, экономикада ғана емес, өнер, оның ішінде әдебиетте де анық көрінеді. Тәуелсіздік алған 19 жыл ішінде қоғамымыздағы өзгерістер әр жеке адамның басынан өткен, ал, оның ішінде жазушы қауымының жан дүниесіне, дүниетанымына ерекше әсер еткен жылдар. Біздің бәріміз осы уақыт ішінде өзгердік, өстік, жан дүниеміз жаңғырды, үлкен модернизациядан өттік - шектеулі еркін, бірнұсқалы қоғамнан тұлғалық бастауды, қарекетшілдікті қадірлеп-бағалайтын шын мәніндегі еркін қоғамға бет алдық. Бұл тұста мен мынадай үш мәселені қадап айтар едім:
1. Қазақ әдебиеті 80-жыл­дардың екінші жартысынан басталған, тарихымыздағы ақтаңдақтарды зерделеу, қоғам санасын жаңғырту жолындағы еңбегін тәуелсіздік жылдарында қуаттандыра түсті.
2. Қазақ қоғамы, оның ішінде жазушы қауымы да  жақсы мағынасында идеоло­гиясызданудың ұзақ жолынан өтіп келеді. Идеологиясыздану - өте күрделі жол және жеке адамнан үлкен жауапкершілікті, тұлғалық өсуді талап етеді. Бұл, әрине, жазушы қауымына бек қатысты. Бұлай дейтінім - бұған дейін қазақ әдебиеті тәуелсіздік үшін күресіп келген әдебиет, яғни, бір есептен, қарсылық әдебиеті болды десек қисынды шығар. Бұған қазақ әдебиетінің ежелгі, бертіндегі, кешегі, тіпті тәуелсіздік жылдарындағы да көптеген, тіпті аса көркем деген шығармаларын мысалға келтіруге болады.
3. Ата-бабаларымыз ежелден аңсаған тәуелсіздікке қол жеткізіп, өзге өркениетті елдермен терезесі тең ел болуға бет алдық. Әрбір қоғам әлем мен жеке адам өмірінің әртүрлі үлгісін, мұратын алға шығаратынын еске алсақ, ендігі жерде тәуелсіз де өзіне өзі сәйкес ұлттың еркін әдебиеті дүниеге келері анық.  Мына күрделі де шым-шытырық әлемде дүниетанымның көпнұсқалығы бар. Қазақ әдебиеті де пәлсапалық іргетасы мықты,  көпнұсқалы  әдебиетке айналады деген сенім бар.
Жоғалтқандарына келсек, тәуелсіздік таңы атар қарсаңда, тәуелсіздік жылдарында көптеген үлкен тұлғаларымыз өмірден өтті. Бұл - өмірдің заңы дей тұрсақ та - үлкен өкініш.
- Теориялық тұрғыдан келгенде, солай болар. Қазіргі әдебиеттегі жағдайға көз салып отырып, бұрынғы кеңес кезіндегі модельді өзгертпей қайта пайдалануға талпынысты сезбей қалмайсың. Тіпті бедірейген қалпы соны жүзеге асырып отырғандары да жетеді. Мен мұны сана соншалықты өзгерістерге ұшырай қоймады дегенге келтіріп айтып отырмын.
- Сауалыңның төркінін түсіндім. Бірақ сен айтып отырған модель уақыт өте келе өзгеретіні анық.
- Дегенмен де әдебиет қазаны ашық-шашық, қараусыз қалған секілді әсер береді. Ақын-жазушылар да бағдарынан айырылғандай, иесіз қалғандай. Қазіргі заман талаптары толық ескеріле отырылып жасалған жаңа құрылым жоқ. Сондықтан барлық жұмыс амалсыз бар білетіні, Кеңес кезінен қалған жүйе бойынша атқарылып жатқан тәрізді. Ал ол бүгінгі күнмен түк үндеспейді. Сондықтан әдеби, мәдени орта басқа салалармен салыстырғанда, өткен ғасырда қалып қойды. Әлде бұлай емес пе?
- Бұл - алғашқы сауалыңа үндес екен. Жауапты да сол жақтан іздеу керек шығар. Қазір талай бар-жоғымызды түгендеуге кіріскеніміз анық. Бұл тұста, әсіресе есесі кеткен өткен күнді, тарихымызды тануға, сол арқылы өзімізді тани түсуге, мына алмағайып әлемде өз орнымызды айқын­дауға ұмтылыс қатты. Ал, «әдебиет қазаны ашық-шашық, қараусыз қалғандай» дегеніңде, бұрынғы бәрі айқын, түсінікті жүйе, жөн-жосықты іздеу бар сияқты.  Әлде бүгінгі таңда «не бар, не жоқ?» сауалына жауап беруші сынның жоқтығын меңзеу ме... Ақын-жазушылардың қай буыны да жазуын ешқашан тоқтатқан емес, соқталы туындылар да баршылық. Қазіргі таңда жазушы қауымының біздің дәуіріміздің құндылықтары мен қайшылықтарының философиялық негіздерін табу жолында абдырағандай күй кешуде сияқты. Осы реттен алғанда, бағдарынан айырылды деп емес, бағдарын айқындау мәселесі бар деп айтуға болады.  
- «Сын бар, сын жоқ» деген полемика әбден мезі етіп бітті. Оған үзілді-кесілді жауап алып, тақырыпты жабу үшін алдымен «Сын дегеніміз не?» деген сұраққа жауап табу керек секілді көрінеді...
- Сын дегеніңіздің анықтамасы көп. Ал, тап бүгінгі күнге бұра айтқанда, меніңше, сын дегеніңіз  - күнделікті әдеби процестің зерделеніп отырылуы. Мұнымен, әрине, негізінен әдеби басылымдар айналысуы міндет. Ал,  Одақтың әдеби басылымдары бар, өзгелері бар - бұл шаруамен, яғни бүгінгі әдеби процесті қадағалап, зерделемелер жасау, жалпы әдебиеттегі және өнердегі жағдайды құрылымдандыру, яғни әдебиет пен өнерді актуализациялау жұмыстарымен  жүйелі түрде айналысып отыр дей алмаймын.  Сын саласы, әрине, үлкен ұйымдастыру жұмыстарын, интеллектуалды қажырды қажет етеді. Өзгені айтпағанда, қазақ баспасөзінің, оның ішінде әдеби, мәдени басылымдарының бетінде «Мәдени мұрамен» жарық көрген аса бағалы сериялардың өзін өзектендіру, яғни халыққа жеткізу өз деңгейінде жасалған жоқ («Мәдени мұра» комиссиясының отырыстарынан ақпараттар, есептер, бірер сұхбат қана жарық көрді).  Дәл санын білмедім, меніңше, оннан асатын әдеби басылымы бар Қазақстанда әдеби процестің қараусыз қалуы - ешбір ақылға сыймайды!!!
- Мемлекет әдебиетке, өнерге қамқорлық жасауға тиіс пе? Ол қамқорлық қандай формада болуы керек?
- Әдебиет пен өнер кеңістігіндегі мәселелерді кешенді түрде қамтитын  салиқалы заңдар қабылдануы тиіс. Сонда бүгінгі өнер, әсіресе әдебиет кеңістігіндегі көзбояу мәселелер өз-өзінен жойылар еді. Мысалы, не бар емес, не жоқ емес кітап шығару саясаты, мерзімді басылымдар мәселесі, мәдениет қызметкерлерінің бүгінгі еңбекақы деңгейі, аңсаған тәуелсіздік келгелі  тәуелді жағдайға ұшыраған, небір биік мінберлерден сөз болғанымен шешімін таппай отырған қаламақы мәселесі. Қысқасы, интеллектуалды қанауға тосқауыл қойылуы шарт. Өзін өзі сыйлайтын мемлекет бұл мәселені шешуі тиіс.
- Әдебиетке қамқорлығымен ел есінде қалған кеңестік кезде де Мұқағали, Асқар Сүлейменов, Тәкен Әлімқұлов секілді, шын мәніндегі, сурет­керлердің бүйірі ешқашан шықпағанын ескерсек, бұл табиғаттың қай заңына жататын құбылыс? Әлде шынымен «Шын талантты өлтірудің анық жолы - оған барлық жағдай жасау ма?». Олар, бәлкім, осыны әлдебір түйсікпен сезініп, материалдық дәулеттен бойларын алшақ ұстады ма екен? Сіз қалай ойлайсыз?
- Мен бұған күні кеше ғана дүние салған үлкен жазушы Иван Щеголихиннің мына бір сөзін келтірсем деймін: «...Хорошему писателю ничто не может помешать: ни время, ни место, ни окружение. Трудные дни проходят, сильные люди остаются...».
- Асқар Сүлейменов туралы естелік кітап, монографиялық еңбекті бір адам жазса, ол Сіз болуға тиіс секілді көрінеді. Бұл - моральдық жағынан да, кәсібилік тұрғысынан да заңды болар еді. Осы мақсатта үстел басына отыру жоспарыңызда жоқ па?
- Асқар Сүлейменовтің руха­ниятымыздағы орны ерекше екені талассыз. Асекең қай ұрпақпен де замандастай, соншалықты рухани пластикалы тұлға. Өзін кәсіби сыншымын, әдебиеттанушы, мәдениеттанушымын дейтін әрбір жан Асқар Сүлейменов мұрасына соқпай кете алмайды. Өйткені, А.Сүлейменов шығармашылығы - қазақ көркем ойының биік шыңы. Ол тастай ауыр да, ауадай жеңіл шығармашылық... Асекең туралы монография жазу - таза ғалымдардың шаруасы, ал, эссе сипатты кітап жазуға болар еді. Мұның бір қиындығы бар, ал, оны тап осы жерде таратып айтудың еш қажеті жоқ. Уақыты келсе, мүмкін жазармын.  Қазіргі міндет - суреткер шығармаларының толық академиялық басылымын шығару.
- Қазір осы сәтте сіз өзіңізді шығармашылық жағынан толыққанды қалыптастым, толдым, өстім деп есептейсіз бе? Олай болмаса, оған не себеп? Қандай армандарыңыз бар? /шығармашылық тұрғысынан/.
- «Шығармашылық әлеуетімді толыққанды жүзеге асырдым» деу, меніңше,  тоқырадым, таусылдым дегенмен бірдей. Күні бүгінге дейін өз шығармашылығымда, Асекең мұрасына байланысты едәуір шаруа жасадым деген ойдамын. Сонымен қатар жүзеге асырсам деген ой-идеяларым баршылық. Оның нендей идеялар екені жүзеге асқан кезде көрінер.
- Бір сәтке сізді утопист деп елестетсек, сіздің утопиялық қиялыңыздағы немесе идеалдағы дейміз бе, еліміздегі әдеби ахуал қандай болуға тиіс?
- Жазушы қауымы мен өнер қауымы рухани модернизациядан тезірек өтсе, сөйтіп, шын мәнінде, еліміздің заманға сай элитасына  айналса деймін. Ал, өркениетке бет алған, әлемге интеграциялана бастаған мемлекетіміз әдебиеті мен өнерін, елдің зор рухани әлеуеті - әдебиеті мен өнерінің адамдарын шын мәнісінде, бағалай білуі тиіс.

Сұхбаттасқан Мәдина Омарова

«Жас қазақ» газеті