- تاۋەلسىزدىك العالى بەرى 19 جىل ءوتىپتى. قازاق ادەبيەتى وسى ۋاقىتتا قانداي وزگەرىستەرگە ۇشىرادى؟ نە تاپتى؟ نەنى جوعالتتى؟
- ءمادينا، سەن وتە اۋقىمدى ساۋال قويىپ وتىرسىڭ. بۇل، بالكىم، سەنىڭ عانا ەمەس، ءاربىر قالامگەردىڭ كوكەيىندەگى ساۋال. سوندىقتان دا ءوز ويىمدى ايتايىن.

- تاۋەلسىزدىك العالى بەرى 19 جىل ءوتىپتى. قازاق ادەبيەتى وسى ۋاقىتتا قانداي وزگەرىستەرگە ۇشىرادى؟ نە تاپتى؟ نەنى جوعالتتى؟
- ءمادينا، سەن وتە اۋقىمدى ساۋال قويىپ وتىرسىڭ. بۇل، بالكىم، سەنىڭ عانا ەمەس، ءاربىر قالامگەردىڭ كوكەيىندەگى ساۋال. سوندىقتان دا ءوز ويىمدى ايتايىن.
الدا تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعى كەلەدى. بەلگىلى ءبىر زەردەلەمەلەر جاساپ، باعىت-باعداردى انىقتاۋدىڭ ۋاقىتى كەلەدى. مەنىڭشە، بيىلعى جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءوزى مە الدە ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىمەن بىرىگىپ پە - وسى تاقىرىپتا ۇلكەن كونفەرەنتسيا وتكىزۋى ءتيىس. جانە بۇل الدىن الا ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن قاجەت ەتەدى. بۇل تۇستا وداقتىڭ باسىلىمدارى تاراپىنان دا ۇلكەن ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستار قاجەت. ال، مۇنىڭ ءبارى، ارينە، بەلگىلى ءبىر قارجىلىق شىعىنداردى قاجەت ەتەدى. بۇل شىعىندار نە ءۇشىن قاجەت؟ ەڭ الدىمەن، 20 جىل كولەمىندەگى جارىق كورگەن كىتاپتار، جاڭا تۋىندىلاردىڭ ءتىزىمىن الۋ، بار-جوقتى تۇگەندەۋ ءۇشىن قاجەت بولادى. جانە جانرعا ءبولىپ پە، ونىڭ وزىندە دە بەلگىلى ءبىر جىلدارعا، بالكىم، ەكى ونجىلدىققا ءبولىپ پە - ادەبي شىعارمالاردى تالداۋ، بەلگىلى ءبىر تەوريالىق جيناقتامالار جاساتۋ قاجەت. بۇل جۇمىستاردىڭ قارجىلىق جاعىن شەشۋ كەرەك. مۇنى قازاقستان جازۋشىلار وداعى  ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم رەتىندە تەندەرگە ءوتىنىم بەرىپ پە نەمەسە الداعى جىلعا بولىنگەن قارجىدان، ءتىپتى بولماسا ءوز تاراپىنان تاباتىن تابىستارىنان قاعىستىرىپ پا شەشۋى ءتيىس. مەنىڭشە، ادەبيەتتىڭ ماسەلەسىن ەنتۋزيازمگە سالا بەرۋدىڭ ۋاقىتى ءوتتى. لايىقتى قالاماقى تولەپ سىنشىلار، ادەبيەتتانۋشى عالىمدار، ءتىپتى فيلوسوفتار، تاريحشىلاردى جۇمىس­قا تارتۋدىڭ كەزى كەلدى. قىسقاسى، بۇگىنگى ادەبيەت - تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى  ادەبيەتىمىز تۋرالى تولىمدى بايلاۋلار، كەزەڭارالىق قورىتىندىلار جاساۋ بۇگىنگى اسا وزەكتى رۋحاني  قاجەتتىلىك. بۇل، مەنىڭشە، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ تىكەلەي مىندەتى.
ەندى ساۋالىڭا ءوز تاراپىمنان جالپىلاما جاۋاپ بەرىپ كورەيىن.
قوعام مەن الەۋمەتتىڭ باسىن­داعى احۋال، وزگەرىستەر، ەكونوميكادا عانا ەمەس، ونەر، ونىڭ ىشىندە ادەبيەتتە دە انىق كورىنەدى. تاۋەلسىزدىك العان 19 جىل ىشىندە قوعامىمىزداعى وزگەرىستەر ءار جەكە ادامنىڭ باسىنان وتكەن، ال، ونىڭ ىشىندە جازۋشى قاۋىمىنىڭ جان دۇنيەسىنە، دۇنيەتانىمىنا ەرەكشە اسەر ەتكەن جىلدار. ءبىزدىڭ ءبارىمىز وسى ۋاقىت ىشىندە وزگەردىك، وستىك، جان دۇنيەمىز جاڭعىردى، ۇلكەن مودەرنيزاتسيادان وتتىك - شەكتەۋلى ەركىن، بىرنۇسقالى قوعامنان تۇلعالىق باستاۋدى، قارەكەتشىلدىكتى قادىرلەپ-باعالايتىن شىن مانىندەگى ەركىن قوعامعا بەت الدىق. بۇل تۇستا مەن مىناداي ءۇش ماسەلەنى قاداپ ايتار ەدىم:
1. قازاق ادەبيەتى 80-جىل­داردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستالعان، تاريحىمىزداعى اقتاڭداقتاردى زەردەلەۋ، قوعام ساناسىن جاڭعىرتۋ جولىنداعى ەڭبەگىن تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قۋاتتاندىرا ءتۇستى.
2. قازاق قوعامى، ونىڭ ىشىندە جازۋشى قاۋىمى دا  جاقسى ماعىناسىندا يدەولو­گياسىزدانۋدىڭ ۇزاق جولىنان ءوتىپ كەلەدى. يدەولوگياسىزدانۋ - وتە كۇردەلى جول جانە جەكە ادامنان ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى، تۇلعالىق ءوسۋدى تالاپ ەتەدى. بۇل، ارينە، جازۋشى قاۋىمىنا بەك قاتىستى. بۇلاي دەيتىنىم - بۇعان دەيىن قازاق ادەبيەتى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسىپ كەلگەن ادەبيەت، ياعني، ءبىر ەسەپتەن، قارسىلىق ادەبيەتى بولدى دەسەك قيسىندى شىعار. بۇعان قازاق ادەبيەتىنىڭ ەجەلگى، بەرتىندەگى، كەشەگى، ءتىپتى تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى دا كوپتەگەن، ءتىپتى اسا كوركەم دەگەن شىعارمالارىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى.
3. اتا-بابالارىمىز ەجەلدەن اڭساعان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، وزگە وركەنيەتتى ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ ەل بولۋعا بەت الدىق. ءاربىر قوعام الەم مەن جەكە ادام ءومىرىنىڭ ءارتۇرلى ۇلگىسىن، مۇراتىن العا شىعاراتىنىن ەسكە الساق، ەندىگى جەردە تاۋەلسىز دە وزىنە ءوزى سايكەس ۇلتتىڭ ەركىن ادەبيەتى دۇنيەگە كەلەرى انىق.  مىنا كۇردەلى دە شىم-شىتىرىق الەمدە دۇنيەتانىمنىڭ كوپنۇسقالىعى بار. قازاق ادەبيەتى دە پالساپالىق ىرگەتاسى مىقتى،  كوپنۇسقالى  ادەبيەتكە اينالادى دەگەن سەنىم بار.
جوعالتقاندارىنا كەلسەك، تاۋەلسىزدىك تاڭى اتار قارساڭدا، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا كوپتەگەن ۇلكەن تۇلعالارىمىز ومىردەن ءوتتى. بۇل - ءومىردىڭ زاڭى دەي تۇرساق تا - ۇلكەن وكىنىش.
- تەوريالىق تۇرعىدان كەلگەندە، سولاي بولار. قازىرگى ادەبيەتتەگى جاعدايعا كوز سالىپ وتىرىپ، بۇرىنعى كەڭەس كەزىندەگى مودەلدى وزگەرتپەي قايتا پايدالانۋعا تالپىنىستى سەزبەي قالمايسىڭ. ءتىپتى بەدىرەيگەن قالپى سونى جۇزەگە اسىرىپ وتىرعاندارى دا جەتەدى. مەن مۇنى سانا سونشالىقتى وزگەرىستەرگە ۇشىراي قويمادى دەگەنگە كەلتىرىپ ايتىپ وتىرمىن.
- ساۋالىڭنىڭ توركىنىن ءتۇسىندىم. بىراق سەن ايتىپ وتىرعان مودەل ۋاقىت وتە كەلە وزگەرەتىنى انىق.
- دەگەنمەن دە ادەبيەت قازانى اشىق-شاشىق، قاراۋسىز قالعان سەكىلدى اسەر بەرەدى. اقىن-جازۋشىلار دا باعدارىنان ايىرىلعانداي، يەسىز قالعانداي. قازىرگى زامان تالاپتارى تولىق ەسكەرىلە وتىرىلىپ جاسالعان جاڭا قۇرىلىم جوق. سوندىقتان بارلىق جۇمىس امالسىز بار بىلەتىنى، كەڭەس كەزىنەن قالعان جۇيە بويىنشا اتقارىلىپ جاتقان ءتارىزدى. ال ول بۇگىنگى كۇنمەن تۇك ۇندەسپەيدى. سوندىقتان ادەبي، مادەني ورتا باسقا سالالارمەن سالىستىرعاندا، وتكەن عاسىردا قالىپ قويدى. الدە بۇلاي ەمەس پە؟
- بۇل - العاشقى ساۋالىڭا ۇندەس ەكەن. جاۋاپتى دا سول جاقتان ىزدەۋ كەرەك شىعار. قازىر تالاي بار-جوعىمىزدى تۇگەندەۋگە كىرىسكەنىمىز انىق. بۇل تۇستا، اسىرەسە ەسەسى كەتكەن وتكەن كۇندى، تاريحىمىزدى تانۋعا، سول ارقىلى ءوزىمىزدى تاني تۇسۋگە، مىنا الماعايىپ الەمدە ءوز ورنىمىزدى ايقىن­داۋعا ۇمتىلىس قاتتى. ال، «ادەبيەت قازانى اشىق-شاشىق، قاراۋسىز قالعانداي» دەگەنىڭدە، بۇرىنعى ءبارى ايقىن، تۇسىنىكتى جۇيە، ءجون-جوسىقتى ىزدەۋ بار سياقتى.  الدە بۇگىنگى تاڭدا «نە بار، نە جوق؟» ساۋالىنا جاۋاپ بەرۋشى سىننىڭ جوقتىعىن مەڭزەۋ مە... اقىن-جازۋشىلاردىڭ قاي بۋىنى دا جازۋىن ەشقاشان توقتاتقان ەمەس، سوقتالى تۋىندىلار دا بارشىلىق. قازىرگى تاڭدا جازۋشى قاۋىمىنىڭ ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ قۇندىلىقتارى مەن قايشىلىقتارىنىڭ فيلوسوفيالىق نەگىزدەرىن تابۋ جولىندا ابدىراعانداي كۇي كەشۋدە سياقتى. وسى رەتتەن العاندا، باعدارىنان ايىرىلدى دەپ ەمەس، باعدارىن ايقىنداۋ ماسەلەسى بار دەپ ايتۋعا بولادى.  
- «سىن بار، سىن جوق» دەگەن پولەميكا ابدەن مەزى ەتىپ ءبىتتى. وعان ءۇزىلدى-كەسىلدى جاۋاپ الىپ، تاقىرىپتى جابۋ ءۇشىن الدىمەن «سىن دەگەنىمىز نە؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ تابۋ كەرەك سەكىلدى كورىنەدى...
- سىن دەگەنىڭىزدىڭ انىقتاماسى كوپ. ال، تاپ بۇگىنگى كۇنگە بۇرا ايتقاندا، مەنىڭشە، سىن دەگەنىڭىز  - كۇندەلىكتى ادەبي پروتسەستىڭ زەردەلەنىپ وتىرىلۋى. مۇنىمەن، ارينە، نەگىزىنەن ادەبي باسىلىمدار اينالىسۋى مىندەت. ال،  وداقتىڭ ادەبي باسىلىمدارى بار، وزگەلەرى بار - بۇل شارۋامەن، ياعني بۇگىنگى ادەبي پروتسەستى قاداعالاپ، زەردەلەمەلەر جاساۋ، جالپى ادەبيەتتەگى جانە ونەردەگى جاعدايدى قۇرىلىمداندىرۋ، ياعني ادەبيەت پەن ونەردى اكتۋاليزاتسيالاۋ جۇمىستارىمەن  جۇيەلى تۇردە اينالىسىپ وتىر دەي المايمىن.  سىن سالاسى، ارينە، ۇلكەن ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن، ينتەللەكتۋالدى قاجىردى قاجەت ەتەدى. وزگەنى ايتپاعاندا، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ادەبي، مادەني باسىلىمدارىنىڭ بەتىندە «مادەني مۇرامەن» جارىق كورگەن اسا باعالى سەريالاردىڭ ءوزىن وزەكتەندىرۋ، ياعني حالىققا جەتكىزۋ ءوز دەڭگەيىندە جاسالعان جوق («مادەني مۇرا» كوميسسياسىنىڭ وتىرىستارىنان اقپاراتتار، ەسەپتەر، بىرەر سۇحبات قانا جارىق كوردى).  ءدال سانىن بىلمەدىم، مەنىڭشە، وننان اساتىن ادەبي باسىلىمى بار قازاقستاندا ادەبي پروتسەستىڭ قاراۋسىز قالۋى - ەشبىر اقىلعا سىيمايدى!!!
- مەملەكەت ادەبيەتكە، ونەرگە قامقورلىق جاساۋعا ءتيىس پە؟ ول قامقورلىق قانداي فورمادا بولۋى كەرەك؟
- ادەبيەت پەن ونەر كەڭىستىگىندەگى ماسەلەلەردى كەشەندى تۇردە قامتيتىن  ساليقالى زاڭدار قابىلدانۋى ءتيىس. سوندا بۇگىنگى ونەر، اسىرەسە ادەبيەت كەڭىستىگىندەگى كوزبوياۋ ماسەلەلەر ءوز-وزىنەن جويىلار ەدى. مىسالى، نە بار ەمەس، نە جوق ەمەس كىتاپ شىعارۋ ساياساتى، مەرزىمدى باسىلىمدار ماسەلەسى، مادەنيەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ بۇگىنگى ەڭبەكاقى دەڭگەيى، اڭساعان تاۋەلسىزدىك كەلگەلى  تاۋەلدى جاعدايعا ۇشىراعان، نەبىر بيىك مىنبەرلەردەن ءسوز بولعانىمەن شەشىمىن تاپپاي وتىرعان قالاماقى ماسەلەسى. قىسقاسى، ينتەللەكتۋالدى قاناۋعا توسقاۋىل قويىلۋى شارت. ءوزىن ءوزى سىيلايتىن مەملەكەت بۇل ماسەلەنى شەشۋى ءتيىس.
- ادەبيەتكە قامقورلىعىمەن ەل ەسىندە قالعان كەڭەستىك كەزدە دە مۇقاعالي، اسقار سۇلەيمەنوۆ، تاكەن الىمقۇلوۆ سەكىلدى، شىن مانىندەگى، سۋرەت­كەرلەردىڭ ءبۇيىرى ەشقاشان شىقپاعانىن ەسكەرسەك، بۇل تابيعاتتىڭ قاي زاڭىنا جاتاتىن قۇبىلىس؟ الدە شىنىمەن «شىن تالانتتى ءولتىرۋدىڭ انىق جولى - وعان بارلىق جاعداي جاساۋ ما؟». ولار، بالكىم، وسىنى الدەبىر تۇيسىكپەن سەزىنىپ، ماتەريالدىق داۋلەتتەن بويلارىن الشاق ۇستادى ما ەكەن؟ ءسىز قالاي ويلايسىز؟
- مەن بۇعان كۇنى كەشە عانا دۇنيە سالعان ۇلكەن جازۋشى يۆان ششەگوليحيننىڭ مىنا ءبىر ءسوزىن كەلتىرسەم دەيمىن: «...حوروشەمۋ پيساتەليۋ نيچتو نە موجەت پومەشات: ني ۆرەميا، ني مەستو، ني وكرۋجەنيە. ترۋدنىە دني پروحوديات، سيلنىە ليۋدي وستايۋتسيا...».
- اسقار سۇلەيمەنوۆ تۋرالى ەستەلىك كىتاپ، مونوگرافيالىق ەڭبەكتى ءبىر ادام جازسا، ول ءسىز بولۋعا ءتيىس سەكىلدى كورىنەدى. بۇل - مورالدىق جاعىنان دا، كاسىبيلىك تۇرعىسىنان دا زاڭدى بولار ەدى. وسى ماقساتتا ۇستەل باسىنا وتىرۋ جوسپارىڭىزدا جوق پا؟
- اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ رۋحا­نياتىمىزداعى ورنى ەرەكشە ەكەنى تالاسسىز. اسەكەڭ قاي ۇرپاقپەن دە زامانداستاي، سونشالىقتى رۋحاني پلاستيكالى تۇلعا. ءوزىن كاسىبي سىنشىمىن، ادەبيەتتانۋشى، مادەنيەتتانۋشىمىن دەيتىن ءاربىر جان اسقار سۇلەيمەنوۆ مۇراسىنا سوقپاي كەتە المايدى. ويتكەنى، ا.سۇلەيمەنوۆ شىعارماشىلىعى - قازاق كوركەم ويىنىڭ بيىك شىڭى. ول تاستاي اۋىر دا، اۋاداي جەڭىل شىعارماشىلىق... اسەكەڭ تۋرالى مونوگرافيا جازۋ - تازا عالىمداردىڭ شارۋاسى، ال، ەسسە سيپاتتى كىتاپ جازۋعا بولار ەدى. مۇنىڭ ءبىر قيىندىعى بار، ال، ونى تاپ وسى جەردە تاراتىپ ايتۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. ۋاقىتى كەلسە، مۇمكىن جازارمىن.  قازىرگى مىندەت - سۋرەتكەر شىعارمالارىنىڭ تولىق اكادەميالىق باسىلىمىن شىعارۋ.
- قازىر وسى ساتتە ءسىز ءوزىڭىزدى شىعارماشىلىق جاعىنان تولىققاندى قالىپتاستىم، تولدىم، ءوستىم دەپ ەسەپتەيسىز بە؟ ولاي بولماسا، وعان نە سەبەپ؟ قانداي ارماندارىڭىز بار؟ /شىعارماشىلىق تۇرعىسىنان/.
- «شىعارماشىلىق الەۋەتىمدى تولىققاندى جۇزەگە اسىردىم» دەۋ، مەنىڭشە،  توقىرادىم، تاۋسىلدىم دەگەنمەن بىردەي. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز شىعارماشىلىعىمدا، اسەكەڭ مۇراسىنا بايلانىستى ەداۋىر شارۋا جاسادىم دەگەن ويدامىن. سونىمەن قاتار جۇزەگە اسىرسام دەگەن وي-يدەيالارىم بارشىلىق. ونىڭ نەندەي يدەيالار ەكەنى جۇزەگە اسقان كەزدە كورىنەر.
- ءبىر ساتكە ءسىزدى ۋتوپيست دەپ ەلەستەتسەك، ءسىزدىڭ ۋتوپيالىق قيالىڭىزداعى نەمەسە يدەالداعى دەيمىز بە، ەلىمىزدەگى ادەبي احۋال قانداي بولۋعا ءتيىس؟
- جازۋشى قاۋىمى مەن ونەر قاۋىمى رۋحاني مودەرنيزاتسيادان تەزىرەك وتسە، ءسويتىپ، شىن مانىندە، ەلىمىزدىڭ زامانعا ساي ەليتاسىنا  اينالسا دەيمىن. ال، وركەنيەتكە بەت العان، الەمگە ينتەگراتسيالانا باستاعان مەملەكەتىمىز ادەبيەتى مەن ونەرىن، ەلدىڭ زور رۋحاني الەۋەتى - ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ادامدارىن شىن مانىسىندە، باعالاي ءبىلۋى ءتيىس.

سۇحباتتاسقان ءمادينا وماروۆا

«جاس قازاق» گازەتى