Múnan 4-5 jyl búryn bizding ýkimet pen Enbek jәne әleumettik qamsyzdandyru ministrligi 3 millionnan astam adamnyng ózin-ózi enbekpen qamtamasyz etetini turaly resmy týrde mәlimdegen-di. Olardyng qataryna qorasynda bes-alty tauyghy bar auyl túrghyndary da enip ketken bolatyn. Biraq sonan keyingi uaqyt ishinde búl «ekonomikalyq subektiler» turaly eshkim esh nәrse demey otyr...

Ózin-ózi enbekpen qamtu degenimiz ne? Búl - kapitalizm ә dep bastalghanda oryn alatyn kórinis. Aytalyq, keshegi Kenes Odaghy tarap, onyng kenistiginde kapitalizm shang bergen 90 jyldary bizding qoghamda «erkin enbek, erkin tabys» tabugha úmtylghandardyng alghashqy otryady payda boldy. Búl, shyndap kelgende, qanday әdispen bolsa da, әiteuir aqsha tabudy maqsat etken kýnkóris qamy edi. Sol kezden-aq týrli salyqtardy ainalyp ótip, jer sýzdirip ketudi bilmeytin bizding halyq óz betinshe enbek etu, erkin kýnkóris dep týsingeni ras. Sóitip, memleketting ózi әli naryq tetigin jasap ýlgermey-aq, adamdar joq jerden bazar, dýngirshekter ashyp, jabayy naryqty bastap ketti. Sauda jasady. Ónerkәsip, óndirister, jer telimderinen bastap iyne-týimege deyin, qysqasy, halyq qolyna ne týsse, shamasy ne nәrsege kelse, sony sata bastady. Auyl qolda bar malyn semirtip, ony satumen ainalysty.

Múnan 4-5 jyl búryn bizding ýkimet pen Enbek jәne әleumettik qamsyzdandyru ministrligi 3 millionnan astam adamnyng ózin-ózi enbekpen qamtamasyz etetini turaly resmy týrde mәlimdegen-di. Olardyng qataryna qorasynda bes-alty tauyghy bar auyl túrghyndary da enip ketken bolatyn. Biraq sonan keyingi uaqyt ishinde búl «ekonomikalyq subektiler» turaly eshkim esh nәrse demey otyr...

Ózin-ózi enbekpen qamtu degenimiz ne? Búl - kapitalizm ә dep bastalghanda oryn alatyn kórinis. Aytalyq, keshegi Kenes Odaghy tarap, onyng kenistiginde kapitalizm shang bergen 90 jyldary bizding qoghamda «erkin enbek, erkin tabys» tabugha úmtylghandardyng alghashqy otryady payda boldy. Búl, shyndap kelgende, qanday әdispen bolsa da, әiteuir aqsha tabudy maqsat etken kýnkóris qamy edi. Sol kezden-aq týrli salyqtardy ainalyp ótip, jer sýzdirip ketudi bilmeytin bizding halyq óz betinshe enbek etu, erkin kýnkóris dep týsingeni ras. Sóitip, memleketting ózi әli naryq tetigin jasap ýlgermey-aq, adamdar joq jerden bazar, dýngirshekter ashyp, jabayy naryqty bastap ketti. Sauda jasady. Ónerkәsip, óndirister, jer telimderinen bastap iyne-týimege deyin, qysqasy, halyq qolyna ne týsse, shamasy ne nәrsege kelse, sony sata bastady. Auyl qolda bar malyn semirtip, ony satumen ainalysty.

Auyldar daghdarysqa úshyray kele, iri qalalardyng manyna aghylghan adamdar saudadan ózge týrli jaldamaly qyzmet týrlerin kórsetuge kóshti. Qol jýgin tasityn arbakeshterden bastap, aqyly kólik tasymaly, jóndeu-qúrylys júmystaryn jýrgizu, del­daldyq qyzmet kórsetu t.s.s. kýn­kóris әdisterin iygerdi.

Al qalalarda 90 jyldary óndirister men ónerkәsipter jappay jabylyp, milliondaghan adamdar júmyssyz dalada qanghyryp qalghan kezde, memleket emes, ózin-ózi enbekpen qamtamasyz etu tirligi myndaghan otbasyn ashtyq pen jalanashtyqtan qútqarghany ras. Biraq búlay kýn kóru qiyn әri qauipsiz de emes edi. Soghan qaramastan, kýnine segiz saghat qatang júmys tәrtibine daghdylanghan keshegi kenestik adamdar ýshin búl erkindikti sezinuding bir belgisi siyaqty bolghany - shyndyq.

Shynynda da, búl sol kezdegi naghyz ekonomikalyq erkindik bolatyn: ózining kýnkórisin jaqsartu ýshin tapqyrlyq pen tabandylyq tanytu, óz tútynushylaryndy izdep tabu erkin jýrdi. Sóitip, kez kelgen adam ózining aqyl-oyy men talantyn resmy enbek naryghynda ghana emes, resmy emes enbek naryghynda da tanyta bastady.

Resmy enbek naryghy - ol kesimdi ailyghy bar, buhgalterlik esebi men basshysy bar enbek naryghy. Resmy emes enbek naryghy búghan kerisinshe: әrkim ózine kerek júmysty ózi izdep tabady, óz esebin ózi jýrgizedi, bar tabysy tek ózining qaltasyna týsedi.

Ekonomisterding aituynsha, ózin-ózi júmyspen qamtamasyz ete­tinder qoghamda belsendilik tudyrady, úsaq burjuaziyany qalyptas­tyrady, orta taptyng qataryn kóbey­tedi.

Biraq belgili bir naryq zanyna baghyndyrylmasa, múnyng tiyimsiz jaqtary da joq emes. Mәselen, Qazaqstanda sonau 90 jyldary ózin-ózi enbekpen qamtamasyz etken­derding birqatary iri kәsipkerlerge ainaldy. Bir kezde toy-jiyndarda jay әnsheyin suretke týsirip jýrgender qazir tútas bir fotosalondar jýiesin ashyp aldy degen siyaqty...

Ekono­mikanyng ózin-ózi enbekpen qamta­masyz etu segmenti ýlken qarjy kózin qalyptastyrugha qabiletti bola bastady.

Bir kezde jappay ala dorba arqalap, alypsatarlyqpen ainalys­qan júrttyng aldy ekonomikanyng jogharghy iyerarhiyasyna qol jetkizdi. Endi olar salyq tólep, memleket aldynda esep beretin boldy. Biraq ózin-ózi enbekpen qamtamasyz etetinderding bәri birdey búl jolgha týse qoymady. «Óz qaltasyna ghana enbek etu» tәuelsizdigin artyq kóretinder resmy emes enbek naryghynyng shenberinde әli de qalyp otyr. Eldegi ekonomiy­kalyq daghdarys, jappay júmys­syzdyq olardyng qataryn kóbeytpese, azaytpaytyngha úqsaydy. Olar qazirge deyin sol qalyptasqan (ózderi qalyp­tastyrghan) әdis boyynsha júmys isteydi. Tabysynyng belgili bir bóligi kýnkórisine ketedi, odan artylghanyn jinaydy. Azghana qor jinaghan son, ózining qarapayym kәsibin shamasy kelgenshe úlghaytugha tyrysady. Onday kәsip týrlerine aulasynda jihaz jasau, qarabazargha jana konteyner qoy nemese jalgha beru ýshin avtokólik satyp alu, t.s.s. jatady.

Múnday kәsippen ainalysatyndar­dyng deni ózining kýnkóris tirligi men tabys mólsherin jariya etudi qalamaydy. Shamasy kelse, salyq komiytetinde tirkelmeuge tyrysady. Aldy 15-20 jyl uaqyttan beri erkin aqsha tauyp daghdylanyp qalghandar memleket tarapynan bolatyn týrli baqylaudy suqandary sýimeydi. Sóitip, olar ekonomikanyng kýngeyi emes, kólenkeli jaghyn tolyqtyruda.

Býgin ýkimet ýshin osy әleumettik topqa qatysty eki týrli qiyndyq oryn alatyn siyaqty. Birinshisi - resmy emes enbek naryghynyng jalpy ekonomikagha qanday yqpaly bar ekeni osy uaqytqa deyin anyqtalmaghany, ekinshisi - ózin-ózi enbekpen qamtamasyz etetinderdi basqaru tetigining jasalmaghany. Eger respublikadaghy enbek bólinisi boyynsha alghanda, ózin-ózi enbekpen qamta­masyz etetinder respublikadaghy enbekke jaramdylardyng 40 payyzyn qúraydy eken. Resmy týrde tirkelgen júmyssyzdardy qospaghanda, enbekke jaramdy adamdardyng zeynetaqy qoryna tólegen jarnasy boyynsha anyqtalghan kórsetkish osynday. Biraq resmy oryndardyng ózin-ózi enbekpen qamtamasyz etetinderding jartysyna juyghy zeynetaqy jarnasyn tólemeydi degenin eskersek, olardyng qatary 40 payyzdan da kóp degen sóz!

Basqa eldi qaydam, bizding Qazaq­standa óz kýnin ózi kóretinderding sanyn anyqtau óte kýrdeli kórinedi. Mәselen, auyl adamynyng qansha mal baghyp, qansha qús ósirip, onyng qan­shasyn óz azyghyna qaldyryp, qan­shasyn satugha jiberetinin qalay dәl anyqtaugha bolady?

Nemese óz esebi­nen pәterin eurojóndeuden ótkizgen adamnyng alypsatarlyqpen ainalysatynyn qalay dәleldeuge bolady?

Sóitip, әr otbasynyng aqsha ainalymyn anyqtau ózin-ózi qamtamasyz etetin milliondaghan qazaqstandyq­tardyng arasynda mýmkin bolmay otyr.

Ekonomikanyng salyqtan tys segmentining qalyptasyp, kýnnen-kýnge sharyqtap bara jatqany ýkimetting kóni­linen shyghady deuge bolmas... Bi­r­aq búl mәseleni týbegeyli týrde nemese repressiyalyq jaghdaymen sheshuge bolmaytyny taghy da anyq. Biz týgili, damyghan elderding ózi de múnday kó­lenkeli ekonomikadan birden qútyla qoymaghan, kerek deseniz, onyng keybir sarqynshaqtary olarda әli bar... Bir kezde stihiyaly týrde tuyndap, býgin damyp bara jatqan resmy emes enbek týrin qalay «jaryqqa shygharugha» bolady?

Ádette, salyq komiytetteri salyq tóleuding patenttik jýiesi boyynsha olardy «jaryqqa shygharugha» tura keletinin aitady. Ekinshi bir әdis - kәsipkerding bir kýngi enbek kórsetkishin tanytatyn enbek birjasyn ashu. Osy birjada týrli kelisim-sharttardyng jasaluyna jol ashyp, sol arqyly da enbek tabysyn anyqtaugha bolady.

Biraq erkin enbek tabysyna basshylyq jasau әkimdikting qolynan kele bermeydi. Óz betimen kýn kóre­tinder esep berudi, baqylau jasa­ghandy únata bermeydi. Sondyq­tan da stihiyaly enbek naryghyna әkimshilik núsqau jasau óte kýrdeli. Búl jerde ózgeshe basqaru tetigi qajet. Ózge jaghynan alyp qaraghanda, ózin-ózi enbekpen qamtamasyz etetin­der memleket ýshin әleumettik túraq­tylyqty qamtamasyz etip otyrghany da ras. Biylik bolsa óz tarapynan búghan әleu­mettik-ekono­mikalyq túraqtylyq emes, sayasy túraqtylyq dep te qaray­dy. Ekono­mikanyng búl sektoryn asa qyryna ala bermeytini de sondyqtan bolsa kerek. Osy túrghydan alghanda, ýkimet ýshin salyq­tan qúrala­qan qalu degening týk bolmasa kerek. Salyqtan qúr qalu ýkimet ýshin qor­qynyshty emes, ýkimet ýshin qor­qynyshty bolyp otyrghan nәrse - býgin zeynetaqy qoryna jarna tólemey otyrghandar ertengi kýni qoghamnyng marginal tobyna ainala ma degen qauip...

Al búl memleketting iyghyna saya­sy jýk bolmasyna senim az! Biraq qazirding ózinde búl әleumettik top qoghamdy túraqsyz­dyqqa әkele me degen boljam joq emes. Sebebi, ózin-ózi qamtamasyz etetinderding arasynda túraqty júmys taba almay, bir kýndik enbekpen ólmesting kýnin kórip jýrgen­der kóp.

Sonda da, bizding biylik búl mәseleni sheshuge asa qúlshynyp otyrghan joq siyaqty. Sebebi, memleket olardy baqylaugha alghysy kelgen sayyn, ózin enbekpen qamtamasyz etetinder olargha ýlken senimsizdikpen qaraydy. Tipti olardyng bolashaghyn jaqsartugha memleket kómek jasaydy degen oidan mýlde aulaq.

Múnyng ýlken bir astary - eldegi jemqorlyq mәselesine kelip tireletini anyq! Memleketke degen senimsizdikting ekinshi bir astary - ózi júmys tauyp, óz jospary men esebin ózi jýrgize­tinder eng aldymen aqsha tabu erkin­diginen aiyrylyp qaludan qorqady! Olardyng deni әkimshilik pen salyq komiytetine tirkeluding adamgha esh paydasy joq degen pikirde!

Salyq komiyteti óz tarapynan tirkelmegen kәsipkerlikpen kýresken bolady. Olar búl ýshin gazet betterindegi jarnamalardan bastap, baghanadaghy habarlandyrulardy da paydalanady! Biraq sonyng ózinde әlgi jarnama nemese habarlandyru bo­yynsha әlgi adamnyng kәsipkerlikpen ainalysuyn dәleldeu qiyngha týsedi eken! Yaghny búl jerde de ózin-ózi qamtamasyz etetinderdi jargha jygha qoy qiyn! Tipti dәleldegen kýnde, әri ketkende 50-60 myng tenge aiyppúl salynady. Búl aqshany әlgi adam bir aptanyng ishinde eki-ýsh ese etip qaytaryp alady. Onyng ýstine, salyq komiyteti qyzmetkerlerining aituy bo­yynsha, tirkelmegen kәsipkerlik týgili, tirkelgen iri kәsipkerlikti tekseruding ózine mýmkindikteri jetpeytin kórinedi. 600-700 myng túrghyny bar audandy onshaqty inspektor qansha uaqytta aralap shygha alady?

Ákimdik pen salyq komiytetining endigi bar ýmitteri - Qazaqstannyng әr azamaty ózining tabysyn zandy týrde jariya etetin uaqytqa jetu. Biraq múnyng da qanshalyqty tiyimdi bolatyny kýmәndi. Sebebi, qazirgi bar zandylyqtar boyynsha da әr azamat óz tabysyn memleketten jasyrmaugha tiyis! Biraq biz múny kórip otyrghan joqpyz.

Onyng ýstine, ózin-ózi enbekpen qamtu segmenti el ekonomikasynyng damuyna esh ýles qospaydy, әlemdik naryq bәsekelestigine úmtylmaydy, tek kólenkeli ekonomikanyng shekarasyn úlghaytqany bolmasa... Sonda da, ekonomikanyng búl sektoryn birjola qatang baqylaugha alugha ýkimet qauqar­syzdyq tanytyp otyr. Sebebi, kәsip­kerlikti sauatty әri zandy jýrgizu mәdeniyeti bizde damymaghan!

Bir qyzyghy, zangha qansha jerden qayshy kelip jatsa da, ekono­mikanyng osy bóligi ghana adamdardyng kóniline ertengi kýnge degen senim úyalatatyn kórinedi! Olar eshbir nesiyesiz-aq, eshkimge salmaq salmay-aq kýn kóre alady. Million adam osy ispen ainalysyp, million adam onyng iygiligin kóredi! Jekemenshik kәsiporyn­darda júmys istep, aqshasyn ala almay jýrgender men memlekettik meke­me­ning bolmashy ailyghyn jetkize almay qinalyp jýrgendermen salys­tyr­ghanda, búlardyng kýnkórisi kóp rette kósh ilgeri ekeni de ras.

Sondyqtan da olar býgingi status­taryn joghalt­qylary kelmeydi. Mine, sol sebepti ýkimet bolsyn, әleu­mettik qamsyz­dandyru ministr­ligi bolsyn, ózin-ózi qamtamasyz etetin­der turaly ýlken saqtyqpen sóileydi.

Jәne olardyng «tynyshtyghyn búzu» qymbat­qa týseti­nin de biledi. Óz kýnin ózi kóruge daghdylanghan «Shanyraq­taghy» jerge qatysty oqigha, Almaty men Astana­daghy iri-iri bazardaghy ereuil­der neni bildiredi dep oilaysyz?

«D»

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 02 (85) 19 qantar 2011 jyl.