«Sәlәfiya» sózi «reforma», «janalanu» degen sózdermen sinonim retinde qoldanylyp ketken termiyn.

Qazirgi tanda qazaq júrtyna mәzhab moyyndamaytyn sәlәfitter dep atalatyn aghym bar. Olar búrynghy Islam ghúlamalary talqygha salyp, ara jigin aiqyndap qoyghan kóptegen diny qaghidalardy býgingi qoghamda ózekti mәselege ainaldyryp, diny sauaty tómen, qarapayym halyqtyng basyn qatyryp jýr. Olar ózderin «sәlәftardyng jolyn ústaymyz, bizdiki ghana dúrys» deydi. Jalpy, sәlәftar degenimiz kimder? Ózderin sәlәfittermiz dep jýrgender shynymen sәlәftar ma?

«Sәlәfiya» sózi «reforma», «janalanu» degen sózdermen sinonim retinde qoldanylyp ketken termiyn. Ári búl sóz Islam dinining alghashqy ghasyrlarynda ómir sýrgen ghúlamalardyng kózqarastaryn bildiredi.

Songhy kezde «sәlәfiya» atauy Jamal ad-Din әl-Aughaniy (1839-1897) men Múhammed Ádbu (1849-1905) negizin qalaghan qozghalysqa tanylyp, aitylyp jýr. Búl aghym negizin salushylardyng negizgi maqsaty - dindi búrynghylardyng týsinigi boyynsha tikteu, músylmandardyng ruhani, mәdeny jәne sayasy ústanymdaryn reformalau, batys otarlaushylaryna mәdeny sinip ketuge qarsy túru edi.

1930-shy jyldary arab memleketterinde otarlaushylargha qarsy kóterilgen halyqtyng basynda osy qozghalys ókilderi jýrdi. Mysaly, Aljirde ibn Badis fransuzdardyng óktem sayasatyna qarsy bel buyp, Aljir ghúlamalar úiymyn qúryp, tәuelsizdik ýshin kýreste negizgi oryndy iyelendi.

«Sәlәfiya» sózi «reforma», «janalanu» degen sózdermen sinonim retinde qoldanylyp ketken termiyn.

Qazirgi tanda qazaq júrtyna mәzhab moyyndamaytyn sәlәfitter dep atalatyn aghym bar. Olar búrynghy Islam ghúlamalary talqygha salyp, ara jigin aiqyndap qoyghan kóptegen diny qaghidalardy býgingi qoghamda ózekti mәselege ainaldyryp, diny sauaty tómen, qarapayym halyqtyng basyn qatyryp jýr. Olar ózderin «sәlәftardyng jolyn ústaymyz, bizdiki ghana dúrys» deydi. Jalpy, sәlәftar degenimiz kimder? Ózderin sәlәfittermiz dep jýrgender shynymen sәlәftar ma?

«Sәlәfiya» sózi «reforma», «janalanu» degen sózdermen sinonim retinde qoldanylyp ketken termiyn. Ári búl sóz Islam dinining alghashqy ghasyrlarynda ómir sýrgen ghúlamalardyng kózqarastaryn bildiredi.

Songhy kezde «sәlәfiya» atauy Jamal ad-Din әl-Aughaniy (1839-1897) men Múhammed Ádbu (1849-1905) negizin qalaghan qozghalysqa tanylyp, aitylyp jýr. Búl aghym negizin salushylardyng negizgi maqsaty - dindi búrynghylardyng týsinigi boyynsha tikteu, músylmandardyng ruhani, mәdeny jәne sayasy ústanymdaryn reformalau, batys otarlaushylaryna mәdeny sinip ketuge qarsy túru edi.

1930-shy jyldary arab memleketterinde otarlaushylargha qarsy kóterilgen halyqtyng basynda osy qozghalys ókilderi jýrdi. Mysaly, Aljirde ibn Badis fransuzdardyng óktem sayasatyna qarsy bel buyp, Aljir ghúlamalar úiymyn qúryp, tәuelsizdik ýshin kýreste negizgi oryndy iyelendi.

Keyin sәlәfiya qozghalysy músylman әlemining bәrine derlik erkin tarap, týrli memleketterde týrli baghyttarda boy kórsete bastady.

«Sәlәf» sózi «búrynghylar» degen maghynany da bildiredi. Islam dinining alghashqy  ýsh ghasyryna jatatyn ghúlamalar toby «sәlәftar» dep atalghan. Olar - eng әueli, payghambarymyzdy (s.gh.s.) kózi kórgen sahabalar, sahabalardy kózi kórgen tabighinder, tabighinderdi kózi kórgen atbaghut-tabighinder. Ibn Hibbannyng (r.a.) «sahiyh» jinaghynda riuayat etilgen hadis shәripte: «Payghambarymyz (s.gh.s.): «Adamdardyng eng jaqsysy - mening zamandastarym. Múnan keyin olardyng sonyndaghylar, sonan song olardan keyin kelgender», - dep aitqan», - delingen. Búl hadiste Islam dini damu satysynyng eng biyik shynyna jetken ýsh ghasyrgha silteme bar.

Sahabalar - osy ýsh dәuirdegi úrpaqtyng alghashqylary. Payghambarymyzdyng (s.gh.s.) ónegelerin keyingi úrpaqqa qaz-qalpynda jetkizgen osylar. Alghashqy kezderde Islam dini turaly bilgisi kelgen adam onyng (s.gh.s.) kózin kórgen sahabalardan súrap biletin. Sahabalardy kórgen tabighinder, óz kezeginde tabagha-tabighinderge ústazdyq etti. Hadiys-shәrip boyynsha, eng jaqsy, qayyrly dәuir (hoyrul qurun) dep atalyp ótken osy ýsh ghasyr ishinde ómir sýrgen ghúlamalardyng diny nanym-senimderi, sharighy sheshimderi men ústanymdary eng senimdi bilim kózi bolyp sanalady, әri qay zamanda bolmasyn olarmen sanasu kerek.

Tórt mәzhabtyng jetekshi imamdary - imam Ábu Hanifa (80-150 h.j), imam Mәlik (94-179 h.j), imam Shafighy (150-204 h.j) jәne imam Ahmad ibn Hanbal (164-241 h.j) (r.a.) Islam dinining alghashqy dәuirlerinde ómir sýrgen. Sondyqtan, tórteuin de «sәlәf» imamdar deymiz. Sodan beri búl tórt mәzhab payghambarymyz hazreti Múhammed (s.gh.s) pen onyng sanlaq sahabalarynyng ústanymdaryna negizdelgendikten, olar «әhli әs-sýnna uәl-jamaghat» joly dep tanylghan.

Elimizge Islam dini kelgenine myng eki jýz elu jylday bolypty. Qazaq eli imangha bet búrghannan bastap músylmanshylyqty hanafy mәzhaby negizinde tanyghan, ghibadat, qúlshylyqtaryn osy hanafy mәzhabymen atqarghan, sharighat ýkimderin de osy mәzhabpen talqylap kelgen, yaghny on eki ghasyrdan beri bizding el hanafy mәzhabyn ústanyp keledi. Sondyqtan, bolsa kerek, elimiz músylmandary ýshin hanafy mәzhaby - Islam dinining negizgi qaynar kózi. Óitkeni, ózge ýsh mәzhab sekildi bizding mәzhabymyz da Qúran men sýnnetke negizdelgen. Mәzhab - Qúran men sýnnetterdegi ýkimderden tuyndaytyn jol. Mәzhabtyng maqsaty - músylman balasyna Qúran jәne hadisti dúrys týsindiru. Búl tórt mәzhabtaghy aiyrmashylyqtar - tek abzal jәne dúrys degen sózde ghana. Yaghni, ózimizding imam Aghzam mәzhabymyzdaghy diny sheshimdi abzal sanaymyz, al qalghan ýsh mәzhabtaghy ýkimderdi dúrys dep bilemiz.

Árbir últ osy tórt mәzhabtyng birine júmylu, bir jennen qol, bir jaghadan bas shygharuy arqasynda Islam әlemi ghasyrlar boyy ózara yntymaq-birlikte ghúmyr keship keledi. Janadan bir aghym payda bola qalsa, ghúlamalar halyqty odan saqtandyryp, tórt mәzhabtyng birin ghana ústaugha halyqty uaghyzdap kelgen. Qúran týskeli 14 ghasyrdan beri nendey ýlken músylman ghúlamalary ótse daghy, bәri de bir mәzhabtyng ókili boldy.

Ásirese, qazirgi bizding zamanda mәzhab asa manyzdy, óte qajet. Almaghayyp shaqta mәzhabishilik, mәzhabaralyq auyz-birshilik auaday qymbat. Al, alauyzdyqqa jol bersek, aram pighyldy jymysqy aghymdargha «onay olja» bolarymyz anyq. Osy jaghdaydy arydan oilaghan kóregen dinbasymyz Ábsattar qajy Derbisәli hazrettin  «bir  din, bir mәzhab» degen jan aiqayyna bey-jay qaramasaq edi.

Elimizdegi «sәlәf» sózin jekeshelep alghandar sәlәf imamdardy, mәzhab jetekshilerin әri basqa da alghashqy ýsh ghasyrda ótken ghúlamalardy qúrmetteymiz, solardyng jolymen jýremiz dep jatsa da, «ne ýshin osy mәzhab imamdarynyng birining jolyn dúrystap ústanbaydy?» degen súraq jamaghat týgili, ózimdi de kóp mazalaydy.

Imam Shafighiydin: «Eger hadis sahiyh  bolsa, sol mening    mәzhabym»,   «Mening   sózime  qayshy  kelgen hadisting sahihtyghy  mәlim bolsa, hadiske amal qylyndar da, mening sózimdi tastandar», - degen sózi bar. Múny mәzhab ústanghysy kelmeytinder jii qoldanady. Múnday maghynaly sózdi imamdardyng tórteui de aitqan. Degenmen, sәlәfitter búl sózding maghynasyn, qanday jaghdaygha baylanysty aitylghanyn týsinbeydi de, mәzhab jetekshilerining osy sózderimen jalpy mәzhab ústanudy týkke túrghysyz etuge tyrysady.

Múny mәzhab ústanghan mәshhýr, mýjtahid ghúlama imam Nәuәuy (631 h.j tughan) (r.a.): «Búl Imam Shafighy nemese Ábu Hanifa solay degenin estip, bir sahih hadisti oqy sala, imam Shafighiyding nemese imam Ábu Hanifanyng ghylymy tújyrymyn, pәtuasyn tastap, mәzhabyn qajetsiz etip, sahih hadiske amal qyla ber degendi bildirmeydi», - dep týsindiredi.

Áueli, búl sóz qarapayym diny sauaty tómen adamdargha emes, bilim satysynda ýlken dәrejelerdi baghyndyrghan ghúlamalargha, ijtihad qylugha dәrejesi jetken mýjtahid ghalymdargha qatysty aitylghanyn biluimiz tiyis. Biraq, ghalym ýshin de mәzhab imamynyng pәtuasyna, sheshimine amal etpey, hadiske amal etu ýshin bir shart bar. Búl shart - imam Shafighy nemese imam Ábu Hanifa dәl sol hadisti nemese hadisting sahihtyghyn bilmegendigine kóz jetkizui, soghan kәmil senimdi boluy kerek. Ol ýshin imam Shafighy men imam Ábu Hanifanyng barlyq kitaptaryn oqyp shyghuy tiyis. Tipti ol imamdardyng shәkirtterining kitaptarymen de tanysuy qajet. Kórip túrghanynyzday, búl bir qiyn, mýshkil shart. Búl shartqa ekining biri jauap bere almaytyny aidan anyq.

Múnyng shart boluynyng sebebi, tórt mәzhabtyng jetekshi imamdary ózi kózimen kórgen, bilgen kóp hadisterdi oqy sala, oghan amal jasap kete bermegen. Ári anyq-qanyghyna jetken, sahih ekeni rastalghan keybir hadisterdi qabyldamaugha mәjbýr de bolghan. Óitkeni, ol bir-birine qayshy keletin eki hadisti amalgha asyru nemese amalgha asyrmau erekshelikterin dәleldermen anyqtaghan («IYghlaus-Sunan» kitaby, 2-tom, 225-bet).

Sheyh Ábu Ámir: «Tipti, kez kelgen tereng bilimdi tәjiriybeli ghalymgha da hadisten ózi shygharyp alghan ýkimge amal etip kete beruge rúqsat berilmeydi», - dep jazady («IYghlaus-Sunan» kitaby, 2-tom, 225-bet).

Shayh Yusuf ibn Ismayl Nabhaniy bylay deydi: «Búl sóz, tek imamdardyng jolyn ústanghan qasyndaghy óz shәkirtterine (onyng mәzhabyn ústanushylargha) qatysty aitylghan. Olar diny bilimdi tolyq iygergen qúrmetti imamdar. Óz mәzhabtarynyng eng kýshti ghalymdary. Osy mәshhýr imamdardan keyingi kezekte búl sóz ghúlamalardyng jogharghy tobyna qatysty bola alady. Áriyne, olardyng barshasy payghambarymyzdan (s.gh.s.) jetken hadisterdi tolyq jattap alghan hadisting hafizdary bolsa, barlyq mәzhabtardyng dәlel-derin tolyq bilse ghana.

Mәzhab imamdarynyng «Eger hadis sahih bolsa, sol mening mәzhabym» degen sózderi, mine, osynday ghalym adamdargha qatysty aitylghan. Múnday ýlken ghúlamalar mәzhab imamy qoldanghan hadis pen odan keyin anyqtalghan basqa hadisti salystyra alghan. Tek osynday ghúlamalar ghana qay hadisting sahihtau, kýshtileu ekenin, keyin kelgen qay hadis әuelgisin mansúq ete alatynyn anyqtay bilgen. Kórinip túrghanynday, búl sóz Qúran men sýnnetti jatqa bilgen, ghylymyn iygergen ghalymdardyng ishindegi tereng qabiletimen erekshelenetin, mәselelerdi anyq týsinetin ghalymdargha ghana tiyisti».

Demek, jogharydaghy әngimeler mýjtahid ghalymdardyn, joghary bilimi bar ghúlamalar arasynda ghana aitylyp, qoldanylatyn sóz. Al, býgingi sәlәfitterding búl әngimelerdi endi ghana namaz oqyp, oraza ústaudy iygere bastaghandargha aityp, bastaryn qatyryp, olardy óz aghymdaryna tartyp, dinbúzar bolyp jýrgeni ókinishti.

Árbir mәzhab jetekshisi - mýjtahid ghalym. Olar Qúran men sýnnetten jan-jaqty izdenip, qajetti ýkimder alu arqyly kýndelikti qúlshylyq әreketimizding Islam sharighatyna say boluyn qamtamasyz etetin asa qúndy ghylym, ýlken múra qaldyrdy. Olardyng zertteu nәtiyjelerinen payda bolghan pәtualardy paydalanushyny muqalliyd, taqlid etushi deydi. Muqallid mýjtahid dәrejesine jetpegen kisi. Bizder barshamyz muqallid bolyp sanalamyz. Sәlәfisymaqtar muqallid sózin «soqyr ilesushi» dep týsindirip jýr. Búl jansaq  pikir.  Muqallid bolu ýshin de bilim qajet. Muqallidting enshisindegi dýnie - mýjtahid ghúlamanyng pәtuasymen jýru. Qolynnan kelse, mýjtahid bol.

«Sәlәfiya» sózin jekeshelep alghandar ózderine pir tútatyn hijranyng 661 jyly dýniyege kelgen ibn Tәimiyya men 691 jyly tughan ibn Qayym (múny sәlәfiyler ashyq aitpasa da, eki sózining birinde sol imamdardy auyzgha alady) imam Aghzam Ábu Hanifadan (r.a.) alty jýz jyl keyin ómir sýrgen ghalymdar.  Yaghni, olardy shyn sәlәftar dәuirinen alty ghasyrlyq qashyqtyq ajyratyp túr.

Sóite túra, qazirgi sәlәfitter «sәlәf as-saliyh» bolyp tabylatyn tórt mәzhabqa da tonmoyyndyq tanytady. Tәkapparlyq dertine shaldyqqan olar tórt mәzhabtyng jetekshi imamdarynyng «qatelikterin» tauyp, týzep qoyghanday. Sonda myng jyldan astam uaqyttan bergi mәzhab ústanyp ótkender qatelesip jýrgeni me? Tórt mәzhabtyng jetekshi imamda-rynyng qatelikterin osy 12 ghasyrdyng ishinde eshkim kórmey, bilmey qalghan ba? Búl aqylgha qonbaytyn dýnie emes pe? Múny «Atyng shyqpasa, jer órte» degennen basqagha jorymaymyz.

Elimizdegi músylmandardyng úiymshyldyghy, auyzbirshiligi ýshin qanday da bir diny mәselede bas-basyna by bolu emes, jýginetin oryn - Qazaqstan músylmandary diny basqarmasy jәne diny basqarmanyng jergilikti jerdegi ókiletti imamdary. Sondyqtan, eshqanday da sәlәfizmge jәne basqa diny «izmderge» Qazaqstanda qajettilik joq.

Qazir elimizde Allanyng raqymy tógilip, Elbasymyzdyng kóregen sayasatymen halyq yntymaghy airanday úiyp, yqylas, niyeti týzu zaman ornap túr. Sol arqyly Islam dini Qazaqstanda qarqyndy damu ýstinde. Meshitke kelushiler men namazgha jyghylushylar sany artuda. Alayda, jaynamazgha tabandary janadan tie bastaghan sol bauyrlarymyz diny bilimi shamaly bolghandyghyna qaramay, beyәdep әreketter kórsetip jatady. Onday qylyqtardyng kóbin bilmestikten dep sanaymyz. Qazaqstannyng tәuelsizdigi bayandy, yntymaghy jarasqan irgeli el boluy - dini Islam, músylman júrtymyzdyng ortaq maqsaty. Al, osy eldi el qylatyn, yrys әkeletin, yntymaghymyzdy úiytatyn birlikke keraghar әreket jasau - tym shekten shyghushylyq, әri keshirilmes kýnә.

Baqtybay Qydyrbayúly,
Astana qalasy «Sәduaqas qajy Ghylmani» meshitining Bas imamy

«Islam jәne órkeniyet» jurnaly , №2, 11-20 qantar, 2011 j.