Elimiz  tәuelsizdik alghaly shiyrek ghasyrdan astam uaqyt ótse de halyqtyng oi-sanasyn otarshyldyq kezenning qara tanbasy әli de túmshalap keledi. Mәskeu týshkirse, Astananyng túmauratyp qalatyny, biylik tóniregindegi basshylardyn  ana tilining taghdyryn oilap týn úiqysy búzyla qoymaytyny da sodan. Qoghamdy múnday samarqaulyqtan serpiltip, ruhany janghyrtu negizinen jekelegen tarihy túlghalargha baylanysty. Ony Qazaqstanmen taghdyry úqsas Keniyanyng ótkenine kóz salsaq anyq bayqaymyz.

Keniya tәuelsizdik alghan 1963 jyldan 1978 jylgha deyin sol eldi basqarghan túnghysh preziydent Djomo Keniyattany әlem sayasatkerleri tek Keniyany ghana emes, jalpy Afrika elderin bir maqsatqa biriktiruge bar kýshin salghan pan-afrikanizm iydeyasynyng kórnekti qayratkeri retinde baghalaydy. Al keybir otarshyl pighyldaghy Batys sayasatshylary ýshin ol aldymen «últshyl».

Erkin oily Keniyattany mәsihy dinin uaghyzdaushylar da únata qoymaydy. Ózi presbiyterian baghytyndaghy mәsihy dinin ústanatyn janúyada dýniyege kelse de afrikalyqtargha syrttan tanylghan hristian dinining zardabyn әshkerelegen Keniyattanyng myna sózderin sheteldik uaghyzshylargha qaqpamyzdy aiqara ashyp tastaghan biz de eskertu retinde qabyldauymyz kerek: «Missionerler alghash ret bizge kelgende afrikalyqtardyng iyeliginde jeri, al missionerlerding qolynda Injili boldy. Olar bizge kózimizdi júmyp túryp dúgha oqudy ýiretti. Biz kózimizdi ashqanda bizding qolymyzda Injil, al olardyng qolynda bizding jerimiz qalghanyn kórdik»  (https://kwekudee-tripdownmemorylane.blogspot.ru/2013/11/mzee-jomo-kenyatta-carpenter-who-became.html).

Keniyattanyng basa kónil audarghan taghy bir mәselesi til sayasatyna baylanysty edi. Ol jer-su, eldi mekender attaryndaghy búrynghy otarshyldyq zamannyng izderin óshiruge bel sheshe kiristi. 1969 jyldyng qazan aiynda  elding batys aimaqtaryn aralap jýrgende jergilikti basshylar oghan turizm salasyn damytuda manyzy zor dep eseptelgen Broderik sarqyramasyn kórsetedi.  Sonda Keniyatta: «Myna Bro... bro.. bro.. derik degenderindi aitugha tilim kelmey úyalyp túrmyn. Múnday ataular qúldyq dәuirding kórinisi ghoy. Jergilikti tildegi, jergilikti mazmúndaghy, ózimiz tórkinin biletin basqa bir atau taba almaghandaryng ba? Broderik qaysynyzgha tuys bolyp edi? Jer atauy últtyq bolmys ýshin óte manyzdy. Bizding afrikalyq ataulardy ózderinde qabyldaghan sheteldikterdi kórip pe edinder? Basqalardy baghyndyrghysy keletinder aldymen sol últtyng sanasyn jaulap alady, sodan song sol últty tolyqtay ezip-janshidy» deydi. Osydan son-aq Keniyada jer-jerde aghylshyn ataulary joyyla bastaydy (http://www.standardmedia.co.ke/kenyaat50/article/2000097527/day-kenyatta-ordered-colonial-names-removed) .

Til mәselesinde ústanymy berik bolghan Keniyatta: «Kez kelgen tәuelsiz memleketting túghyry memlekettik til. Biz búdan bylay búrynghy otarshylargha maymylsha eliktemeuimiz kerek. Aghylshyn tilinsiz kýn kóre almaymyn deytinder buynyp-týiinip kete beruine bolady» deydi    (http://www.cachecoins.org/kenya.htm).

Áriyne, 47 etnikalyq top 69 tilde sóileytin Keniyada el halqyn bir tilding tónireginde toptastyru is jýzinde mýmkin emes. Resmy tilder aghylshyn jәne suahily bolghanymen әr etnikalyq qauymdastyq óz tilinde sóileydi. Biraq ekonomikalyq jaghynan Keniya múnay qory óte shekteuli, mýmkinshiligi az bolsa da túrmystyq tútynu zattaryn, tekstili ónimderin ózderinde shygharyp, aluminiy, qorghasyn, auyl sharuashylyq ónimderin syrtqa saudalap, ekonomikalyq tәueldilikti qysqartyp otyr. Osy orayda Qazaqstanda ózimiz ýshin ne óndiriledi degen súraq oigha oralady. Bir kezde basqasyn aitpaghanda Shymkenttegi «Voshod» kiyim fabrikasynyng ózi odaq kóleminde danqy jer jaryp túrghan edi ghoy?

Qazaqstandaghyday, 2007 jyly Keniyada da 2030 jylgha deyingi ekonomikalyq damu baghdarlamasy qabyldanghan. Baghdarlamanyng maqsaty 2030 jylgha deyin Aziyanyng damyghan ekonomikalyq «jolbarystarynyn» qataryna kiru.

Keniyatta ómirining sonyna deyin óz elin basqaryp, 1978 jyly dýniyeden ótti. Ol sózimen de, isimen de memleketting tiregi til ekenin dәleldep ketti. Onyng pan-afrikanizm iydeyasy Mústafa Shoqay syndy tarihy túlghalarymyzdyng pan-týrkizm úranymen ýndes. Biraq býgingi Qazaqstan jalpy týrki júrtyn aitpaghanda, Orta Aziya memleketterin úiystyratyn kýsh bola ala ma? Mýmkin. Biraq ol ýshin qazaqtyng oi-sanasy eng aldymen otarshyldyq dәuirinen qalghan dertten tazaryp, til men dindi ruhany tirek etui kerek.

Marat Ermúqanov, Qyzyljar qalasy

Abai.kz