Kereku qalasynda Alash qayratkeri, aghartushy Mirjaqyp Dulatúlynyng «Esep qúraly» kitabynyng 1925 jyly jaryqqa shyqqan danasy tabyldy.

2014 jyldyng 15 qazan kýni edi. Pavlodar qalasyndaghy «Mәshhýr Jýsip» ortalyq meshitinde eski kitaptardy saqtaytyn qoymany jinap, tazalap, janadan sóre ornatu qajet boldy. Ol kezde meshitting jastarmen júmys bólimine jauapty qyzmetker edim. Kitaphana salasynda kóp jyl enbek etken «Enbek ardageri», zeynet demalysyna shyqqan song qúlshylyq ýiinde kitaphana mengerushisi bolyp jýrgen Nazym Shaykenova ekeuimiz meshittegi kóne Qúran Kәrim basylymdaryn tizimge alu, qalpyna keltiru júmysyn jýrgizudi kózdedik. Qoymada arab tilindegi kóne diny kitaptar, eski Qúran Kәrimderden bólek, arabsha jazylghan qoljazbalar, jyrtqysh januarlar turaly eski ensiklopediya, t.b. qaghazdar jinalypty. Meshitting sol kezdegi naib imamy arab, týrik tilderining bilgiri Berikbay Germanúlynyng kómegimen diny jazbalardan, ensiklopediyalyq kitaptaghy maghlúmattardan habardar boldyq.

Kenet syrty sarghysh tartqan, qalyng dәpter pishindes kitapshagha kózim týsti. Múqaba betinde «Mirjaqyp Dulatúly. Bastauysh mektepte 2-inshi jyl oqylatyn Esep qúraly 4-inshi basyluy (týzetildi, tolyqtyryldy)» dep jәditshe jazylghan da: «M.Dulatov. Zadachniyk. Chasti II. Kirgizskoe gosudarstvennoe izdatelistvo Orenburg 1925 god» dep oryssha tanba týsirilgen. Múqabasy qatyrma qaghaz emes, jay ghana paraq. Onyng sol jaq shekesine sol kezding dәstýri boyynsha «Jer jýzining jalshylary biriginder!» degen úran jazylypty. Múqabanyng ishki jaghynda mynaday mәlimetter berilgen: «Qazaqstan memleket baspahanasy. Orynbor. 1925 jyl.» «Kirglavlit №137. Tiraj 10.000. Tipografiya Kirgosizdata. Orenburg, Karavan-Saray 1925 g.»

Kitap 4-inshi basyluynda on myng danamen shyqsa, súranysqa ie bolghany anyq. Aytarlyqtay jaqsy saqtalghan. Tanbalary anyq, onay oqylady.   Oqulyq - 98 betten, 3 taraudan túrady. Paraqtarynyng rettik sany 4-inshi betten bastalady. Songhy betinde mazmúny berilgen. I bólim: «100-ge sheyin san» - 4 tarmaqtan túrady. II bólim: «1000-gha sheyin sanau amaldary» - 4 tarmaqtan túrady. III bólim: «Tórt amaldyq esepter» dep atalyp, «Aynaladaghy tabighat», «Enbekti túrmys» jәne taghy bir tarmaghy bar.  Ókinishke qaray, kitaptyng bir paraghy - 95-96 better joghalypty.

Kezinde sharighattan habary bar, shaghatayshadan, jәditsheden sauaty bar atalar men әjelerding kóbining qazir kózi joq. Sandyqtarynda  kózding qarashyghynday saqtaghan, aqyrettik bózining astyna jasyrghan qasiyetti jazbalar, kóne kóshirmeler, qala berdi dәpterlerge tizgen dúghalyqtar men arab emlesimen tanbalanghan paraqtar olarmen birge kómilmese de, solargha ýiden oryn tabylmaghanday. Balalary ózdigimen oqy almaydy, laqtyryp tastaugha qúdaydan qorqady. Teginde qariyalar: «Búghan tiyispender, dәretsiz ústaugha bolmaydy, qasiyetti sózder jazylghan» dep tyiyp ústaytyny belgili. Mine, osynday buma-buma qaghazdar úrpaqtarynyng úigharuymen meshitterden túraq tapqan eken. Osyndayda elimizdegi eski meshitterding qoymalarynda talay-talay әdeby qazyna jatqan shyghar degen oy keledi. Biraq, sonyng sonyna týsushiler tabylsa. Pavlodar oblysynyng imamdarynan súrau salghanymda bilgenim: 2000-shy jyldary әlde Almaty, әlde Astana jaqtan kelgen til mamandary meshitterdi adaqtap shyghyp, keybir jazbalardy әketip qalghan desti.

Biz kezdeysoq tapqan siyrek kitap osyghan deyin kimning menshiginde bolghany, ony kimning saqtaghany, meshitke kimning ótkizgeni belgisiz. Alash arysy1988 jyly aqtalghangha deyin onyng enbekterin saqtau – qiyn sharua bolghany aiqyn. Osynday yjdaghattylyq tanytqan kim ekenin bilu – manyzdy, әriyne. Biraq, meshit tarapynan qabyldap alu jóninde eshqanday tirkeu jýrgizilmegen. Tapsyrushy adam da búghan qúlyq tanytpasa kerek.

Arada bir apta ótken son, Mirjaqyp Dulatúlynyng «Esep qúralynyn» tabylghany turaly jergilikti telearnalargha súqbat berildi. Degenmen, aqparat respublikalyq BAQ-qa jol tartqan joq. Eski kitaptyng tiyisti jaghdayda saqtaluyn, respublikalyq reestrde tirkeluin kózdegendikten, Nazym Shaykenova ekeuimiz eski oqulyqty S.Torayghyrov atyndaghy oblystyq ghylymiy-әmbebap kitaphanasynyng siyrek kitaptar qoryna tapsyrdyq. Birneshe jyl sol qordyng kórme zalynda túrdy. Alayda, ony eshkim zertteu nysanyna ainaldyra qoymady. Sondyqtan, jalpaq júrtqa jariya jasau, M.Dulatúlynyng shygharmashylyghyn zertteushi ghalymdardyng nazaryn audaru maqsatynda osy maqalany úsynyp otyrmyn.

Áueli Mirjaqyp Dulatúlynyng oqu-aghartu júmysyna qatysty birer sóz

M.Dulatúly Alash qayratkerlerining aldynghy sapynda jýrip, últymyzdyng sauattanuyna, ruhani, mәdeny túrghydan damuyna ólsheusiz ýles qosty. Ásirese, oqu-aghartu salasynda auqymy ken, enbegi eren júmystar atqardy. Qazaq әdebiyeti tarihyndaghy alghashqy roman sanalatyn «Baqytsyz Jamal», últtyq úrangha ainalghan «Oyan, qazaq» tuyndylarynan keyin, onyng bastauysh mektepting eki jyldyghyna arnalghan «Esep qúraly» kitaby 1914 jyly Orynborda jaryq kórdi. Ony pedagogikalyq talaptargha say jazylghan alghashqy matematika oqulyghy dese bolady. Filologiya ghylymdarynyng doktory Amantay Shәrip «Astana aqshamy» respublikalyq qoghamdyq-sayasy gazetinde jariyalaghan maqalasynda: «Ótken ghasyrdyng 20-30 jyldary eseptanudan oqulyq jazushy azamattardyng aldynda Mirjaqyptyng matematikalyq mektebi túrdy» dep әdil baghasyn beredi. Mirjaqyptyng osy enbegi jariyalanghan son, ile-shala «Ayqap» jurnalynyng sol jylghy 19-sanynda kitap jayly alghashqy pikir basylghan eken (Amantay Shәrip. «Astana aqshamy» respublikalyq qoghamdyq-sayasy gazeti, 2014 jyl 15 qantar, «Mirjaqyptyng matematika mektebi» maqalasy).

Mirjaqyp matematikalyq әdistemelik mektep qalyptastyrdy degen pikirding jany bar. Úzaq jyldar boyy qazaq dalasynda bala oqytumen ainalysqan M.Dulatúly últtyq pedagogikadan habary mol edi, ozyq elderding bilim beru ýlgisinen de tәjiriybesi zor bolatyn. Oqu-aghartu isi turaly dýrkin-dýrkin  maqala jazyp, oi-pikir, úsynys-tolghamdaryn jariyalaghany kópshilikke mәlim.

1917 jyly 5-13 jeltoqsanda Orynborda jalpy qazaq-qyrghyz siezi ótedi. Onda el ýshin asa manyzdy mәseleler qatarynda oqu-aghartu isine aiyryqsha kónil bólinedi. M.Dulatúly osy túrghyda bayandama jasap, qazaqtyng mektep-medreseleri az, bilikti oqytushylar men әdebiyet qúraldary tapshy ekendigin aityp, últtyq mektepterdi kóbeytu jәne oqytu qúraldaryn molaytu kerektigi jayly mәsele kóteredi. Sezd Mirjaqyptyng sózin qoldap, aldymen bastauysh jәne orta mektepterdi qazaq tilinde oqytatyn oqu qúraldarymen qamtamasyz etu ýshin bilikti adamdardan aiyryqsha oqu komissiyasyn qúru jayly qauly qabyldaydy. Oqu komissiyasynyng qúramy: A.Baytúrsynúly, M.Júmabaev, E.Omarov, B.Sәrsenov, T.Shonanov  syndy 5 kisiden jasaqtalady. Múnda myna mәseleler: últ mektepterine baghdarlama jasau; múghalimder qalay oqytu tәrtipterin ýiretetin jolbasshy kitaptar jazu; tәrbie jayynan kitaptar jazu; býkil qazaq-qyrghyzgha oqu isin qalay jýrgizu turaly joba shygharu; «Qazaq» emlesin tekserip, týzetu; qazaq-qyrghyz tiline paydaly kitaptardy tәrjimә etu» oryndaluy tiyis negizgi baghyttar bolyp belgilenedi.

«Alash» partiyasynyng sezinde kóterilgen ana tilinde oqulyqtar dayyndau isi 1921 jyly qolgha alynghany bayqalady,» - dep jazady L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiyteti, Qazaq әdebiyeti kafedrasynyng dosenti, Qayyrbek  Kemenger. Ol Qamshy.kz saytyna jariyalaghan «Alash jәne alghashqy oqulyqtar» maqalasynda myna derekterdi keltiredi: «QazASK Respublikasynyng Halyq aghartu komissary A.Baytúrsynúlynyng tóraghalyghymen 1921 jyldyng 31 qantarynda Orynbor qalasynda ziyaly qazaq azamattarynyng mәjilisi ótti. Jiynda qaralghan basty mәsele 1-shi hәm 2-shi buyn mektepter ýshin oqulyq dayarlau isi boldy. Mәjiliske Ahmet Baytúrsynúly, Eldes Omarúly, Hayretdin Bolghanbayúly, Smaghúl Saduaqasúly, Fayzolla Ghalymjanúly, Biahmet Sәrsenúly, Jýsipbek Aymauytúly, Saduaqas Seydollaúly, Álihan Bókeyhanúly, Sabyr Aytqojaúly jәne basqa azamattar qatysady. («Aq jol» – kóp tomdyq. – Almaty: Ontýstik Qazaqstan oblystyq sayasy qughyn-sýrgin qúrbandary múrajayy, 2011, 170-172 bb.).

Ýlken isting basyna A.Baytúrsynúly kelgen kezden bastap oqulyq jazu, basyp shygharu júmysy jedeldegeni sol merzim aralyghynda basylghan  kitaptardyng shyghu hronologiyasynan andalady. Óitkeni, bizge mәlim  avtorlar oqu qúraldarynyng deni 20-30 jyldar arasynda baspadan shyqqan. Mirjaqyp 1917 jylghy qazan tónkerisine deyingi jәne «Alash» ókimetin qúru kezenindegi, Kenes ókimeti túsyndaghy qazaq tilindegi oqu qúraldaryn jazugha belsene atsalysqan alghashqy avtorlardyng biri ekeni dausyz.

Bizding pikirimizdi «1920-21 jj. A.Baytúrsynúly Halyq aghartu komissary (ministr) bolyp túrghanda oqulyq jazu isi birshama jýielendi» degen E.Tileshov pen D. Qamzabekúly qúrastyrghan «Alash qozghalysy» ensiklopediyalyq anyqtamalyghyndaghy tújyrym quattay týsedi. Atalghan ensiklopediyalyq anyqtamalyqtyng deregine jýginsek, sol jyldary qay avtordyng qanday salada enbek jariyalaghany maghlúm bolady. «Sol jyldary A.Baytúrsynúlynyn, Qoshke Kemengerúlynyng - lingvistika, tariyh, әdebiyettanu, metodika; Mirjaqyp Dulatúlynyn, Álimhan Ermekúlynyn, Súltanbek Qojanúlynyng – matematika; Jýsipbek Aymauytúlynyng – psihologiya; Maghjan Júmabayúlynyng (Anyqtamalyqta tegi osylay berilgen.A.O.) – pedagogika; Eldes Omarúlynyng – fizika, geometriya; Júmaqan Kýderiúlynyng – biologiya; Hәlel Dosmúhamedúlynyng – zoologiya, lingvistika, anatomiya; Z.Ospanúlynyng – astronomiya; Teljan Shonanúlynyng – tariyh; Múhtar Áuezúlynyng (Anyqtamalyqta tegi osylay berilgen.A.O.) – әdebiyet; Júmaghaly Tileuliúlynyng – medisina ghylymyna baylanysty oqu qúraldary jaryq kórdi. Álihan Bókeyhan bastaghan endi bir top ghalym orys tilindegi dýniyelik ghylymdardy tanytatyn oqulyqtardy, ghylymy enbekterdi qazaq tiline audara bastady. Aytalyq, K.Flamarionnyng «Astronomiya әlipbiyin», D.Gravenning «Dýniyening qúrylysyn» - Á. Bókeyhan; Yu. Vagnerding «Jerding jaratylysy jayyndaghy әngimelerin» - M.Áuezúly; V.Vagnerding «Januarlar turaly әngimesin» - Abdolla Baytasúly; D.Kudryavksiyding «Arghy mәdeniyetin» - Myrzaghaly Esbolúly tәrjimeledi». («Alash qozghalysy» ensiklopediyalyq anyqtamalyghy. E.Tileshov, D. Qamzabekúly, Almaty 2014/ «Sardar» baspa ýii)

Osydan-aq Alash ziyalylary oqu-aghartu salasynda mektep, oqu-әdistemelik qúraldar jazyp qana qoymay, qajetti qúraldardy audarumen ainalysyp, pedagogikalyq zertteu әdisterin jazyp, birin-biri tolyqtyryp otyrghanyn angharylady.

Mirjaqyp Dulatúly 1922 jyldan 1926 jylgha deyin otbasymen birge  Orynborda túrady. Onda qazaqtyng halyqqa bilim beru institutyna oqytushy bolyp isteydi. Tynyshtyqta ótken osy tórt jylda Mirjaqyp Dulatúly  shygharmashylyq júmysyna qúlshyna kirisedi. «Esep qúralynyn» ýshinshi basylymyn әzirlep, Orynbor, Tashkent qalalarynda bastyryp shygharady. «Balqiya» atty tórt perdeli piesa jәne birneshe audarma júmystaryn jazady. 1923 jyly Orynborda eki jyldyq «Qiraghat kitabynyn» (hrestomatiyalyq oqulyq) tolyqtyrylghan núsqasy, Qyzylordadan 1927 jyly «Esep qúralynyn» jana basylymy jaryq kóredi.

Búl jalpygha ortaq mәlimetter «Alash qozghalysy» ensiklopediyalyq anyqtamalyghynda naqtylanady. «Ahmet 1926 jyly «Álip-biydin» jana týrin jazdy. «Til qúral» atty ýsh bólimnen túratyn oqulyq arqyly qazaq tilining tabighaty, qúrylymyn tanyp-tanytudy mektepte belgili pәn arqyly da ýiretuge bolatynyn dәleldedi... Mirjaqyp 20-shy jyldary «Esep qúraly: birinshi jyldyq», (Orynbor, 1922), «Esep qúraly: ekinshi jyldyq» (Qyzylorda 1927) atty oqulyqtaryn jariyalady. («Alash qozghalysy» ensiklopediyalyq anyqtamalyghy. E.Tileshov, D. Qamzabekúly, Almaty 2014/ «Sardar» baspa ýii)

Osy orayda, aityp óteyin. «Esep qúraly» ekinshi jyldyq oqulyghynyng Tashkentte, Qyzylordada basylghany turaly derekterdi oqyghanymmen, Orynborda basylghany jayly mәlimetterdi kezdestire almadym. Esesine, Mirjaqyp Dulatúlynyng shygharmashylyghyna qatysty bibliografiyalyq kórsetkishterde 1914 jyly Orynborda shyqqan Mirjaqyp Dulatúlynyng bastauysh mektepting 1-2-jyldyghyna arnalghan «Esep qúraly» oqulyghy keyin 8 ret basyldy degen mәlimet úshyrasady. Salystyra aitsaq, Ahmet Baytúrsynúlynyng ataqty әlippesi «Oqu qúraly» degen atpen 1912- 1915 jyldar aralyghynda 7 ret qayta basylyp, últty aghartugha ýzdiksiz qyzmet etse, «Esep qúraly» 8 ret jaryq kórgen. Bizding qolymyzdaghy danasy sonyng 4-inshi basyluy.

Birinshi kitap bastauysh synyptyng birinshi jylynda, al ekinshi kitap ekinshi jylynda arifmetikany oqytugha arnalghan.

Birinshi kitap 4 bólimnen túrady. Birinshi bólimde 10-gha deyingi sandarmen tanysu, ekinshi bólimde tolyq ondyqtar, ýshinshi bólimde 10-20 aralyghyndaghy sandar men amaldar qoldanu, tórtinshi bólimde 100-she deyingi sandarmen esepter.

Ekinshi kitap 3 bólimnen túrady. Birinshi bólimde 100-ge deyingi sandargha amaldar qoldanu, ekinshi bólimde 1000-gha deyingi sanau amaldary, ýshinshi bóimde tórt amaldy esepter shygharu.

«Esep qúralynyn» 1925 jyly Orynbor qalasynda jaryqqa shyqqandyghyn eskersek, bizge M.Dulatúlynyng Orynbor qalasynda ómir sýrgen jyldary manyzdy bolmaq. Qayratkerding Orynborgha kelui abaqtygha jabyluymen baylanysty bolghan. Búl kezeng jayly Gýlnar Mirjaqypqyzynyng estelik jazbalarynda naqty mәlimetter beriledi:

«Shynghystauda túrghanymyzda bir kýni bizge «Mirjaqyp ústaldy» degen suyt habar keldi. Esty salysymen qys bolghanyna qaramastan, Semeyge jettik. Semey – bizding otbasymyz ýshin erekshe ystyq qala. Biz onda eki qabatty ýide Bókeyhanovtar otbasymen birge birshama uaqyt túrghanbyz. Sol Semeyding týrmesinde jatqan әkem men Álihan Bókeyhanovty Orynbor týrmesine jiberdi. Onda biraz uaqyt qamauda bolghan song ekeuin de bosatty. Álihan Bókeyhanovty Mәskeuge jiberipti de, әkem sol  Orynborda qalady. Eki aidan song sheshem ekeumizdi ózining qasyna aldyrdy. Búl 1922 jyl bolatyn. Sodan 1928 jylgha deyin nebary alty jyl ghana biz otbasy bolyp ghúmyr keshippiz...» (Gýlnar Mirjaqypqyzy «Shyndyq shyraghy» estelik-esse /Almaty 2013 «Mektep» baspasy)

Alash kósemderining biri bolghandyqtan, ómiri qughyn men qamauda ótken Mirjaqyp Dulatúly Semey týrmesine bir emes eki ret týsedi. Biri sonau aq patsha ókimeti túsynda, «Oyan qazaqty» jaryqqa shygharghan 1911 jyly bolsa, ekinshi ret aragha 11 jyl salyp, 1922 jyly Semey oblystyq sotynda sudiya bolyp qyzmet atqaryp jýrgen kezinde oryn alady. Gýlnar Mirjaqypqyzy әkesining ekinshi ret týrmege týsken kezin sipattap otyr.

Óz zamanynda «Esep qúralyn» Respublikalyq Halyq aghartu komssariaty joghary baghalap, ony qayta basyp shygharu turaly sheshim qabyldap, kenestik kezende bastauysh mektepterde keng paydalanudy úsynypty: «Búl oqulyqtyng mazmúny qazaq balalary ómir sýrip jatqan ortanyng talghamyna tolyq say keledi. Mysaldar qazaqtardyng kýndelikti tirshiligenen alynghan. Kitapta balalar úghymyna auyr keletin birde-bir tapsyrma joq. Esepterding barlyghy bala janyna jaqyn, úghynyqty da týsinikti. Búl atalghan oqulyqtyng basty jetistigi... (Stud.kz Avtoreferat.)

«Esep qúralynyn» 1925 jyly basylyp shyqqan núsqasy «Jýzge sheyin sana» bólimimen ashylyp, bir tanbaly sandargha eki tanbaly sandardy qosu tapsyrmasynan bastalady. Birden nazar audaratyn amal – «esep syzghyshy jәrdemimen qosu». Syzghyshtyng kómegimen qosu nemese azaytu amaldaryn oryndau qazirgi tanda da bastauysh mektepterde keninen qoldanylady.

«Alash ardagerining matematikalyq mysaldary el túrmysyna, halyqtyng salt-sanasyna jaqyn. Tórt amaldy ýiretkeninde malsaq qazaqqa etene tórt týlikting barshasynyng atauyn kezdestiresiz,» - deydi filologiya ghylymdarynyng doktory Amantay Shәrip (Amantay Shәrip. «Astana aqshamy» respublikalyq qoghamdyq-sayasy gazeti, 2014 jyl 15 qantar, «Mirjaqyptyng matematika mektebi» maqalasy).

Qolymyzdaghy oqu qúralynan búghan mysal keltireyik. 9) Qys ortasyna sheyin bir siyrgha 45 pút, bir eshkige 7 pút pishen kerek. Siyr men eshkige qansha pishen kerek? 16) Abylayúly Arynghazy eseptep qarasa, bir jyldyng ishinde siyrlary dalada 23 jeti jayylghan, qorada odan 6 jeti artyq túrghan. Bir jylda neshe jeti bar? 22) Oqu ýiinde kitap, gazetter bar. Gazetterden «Auyl», «Enbekshi qazaq» aldyrylady. «Enbekshi qazaqty»  oqushy 27 kisi, «Auyldy» oqushynyng sany odan 15-i artyq. Búl qalada gazet oqushy adam qansha?

Esep qúralynyng mazmúny  taza últtyq sipattaghy esepter. Qazaq halqynyng kýndelikti ómirinen alynghan. Tapsyrmalardyng sharttarynda qazaq oqushylarynyng jas erekshelikteri men últtyq psihologiyasy eskerilgen, al mazmúndary boyynsha olar oqushylardyng óz betinshe damuy men belsendiligin arttyrugha baghyttalghan. Ásirese, oqushylardyng últtyq sanasyn qalyptastyrugha erekshe yqpal etedi. (Stud.kz Avtoreferat.)

Mysaly: 74) Qazaqtyng qúnan ógizi orta baghamen 25 som túrady. Tayynshanyng onan 12 somy kem. Tayynsha neshe som túrady? 78) Kelbet sharua mamandarynan egetin shóptermen tanysyp, solardyng әr túqymdaryn tauyp alghan edi. Ol byltyr bir desyatina jerge týrli shópten 38 kilogramm túqym shashty. Búlardyng ózge týrleri 24 kilogramm bolyp, qlghany jonyshqa edi. Kelbet neshe kilogarmm jonyshqa shashty?

Osy esep tapsyrmalarynan-aq qazaqy túrmystyng keng kórinisin bayqap, balanyng últtyq úghymyna jaqyn әdistemelik material qoldanylghanyna qayran bolasyn. Onyng ýstine kitaptyng tildik qoldanysy bay, qazaq halqynyng tildik qúnaryn tanytady. Osynday da qazirgi tandaghy Resey, batys elderi bilim beru jýiesinen tikeley qazaqshagha audarylghan oqulyqtardy eriksiz eske alasyn. Últtyq boyauy solghyn dýnie balanyng jadyna sinbeytini de sodan shyghar. Al Mirjaqyp úsynyp otyrghan esep, amal sharttarynyng ózi tәrbiyelik sipatqa iyә, enbekke bauludy kózdeydi. Mysaly, 484) Moldash tyrnauysh istep, kooperativke satyp túrady. Tyrnauyshtyng bir dujinasy ýshin oghan 1 som 50 tiyn beredi. Qys boyy Moldash 24 som tapty. Ol neshe tyrnaushy istedi? Búl jerde esepti shygharu ghana emes, Moldashtyng enbektenu arqyly tabys tapqanyn, balany sonday bolugha  menzep otyr.

Ózining 1916 jyly «Qiraghat kitabyna» jazylyp, múghalimderge arnaghan alghysózinde bala tәrbiyesining manyzyna erekshe toqtalady. Qayratkerding pikirinshe bala -últ úly bolyp qaluy tiyis. Ol ýshin ne isteu kerektigin bylay bayandaydy:  «Bastauysh mektepte alghan tәrbiyesining әserli, kýshti, sinimdi boluy qay halyqtyng mektebinde bolsa da oqu kitaptary ana tili men óz últynyng túrmysy men hәm tabighattan jazylyp, bayandap oqytudyng asyl maqsatyna muafik ýiretuden, osylay bilip, bayandap oqytqanda balqyghan jas balanyng oiyna, qanyna, sýiegine últ ruhy sinisip, ana tilin anyq ýirenip, kerekti maghlúmat alyp shyghady. Múnday balalar bastauysh mektepti bitirgennen keyin qay júrttyng mektep-medresesinde oqysa da, qay júrttyng arasynda jýrse de sýiegine  singen últ ruhy jasymaydy. Qanday bolsa da tirshiliginde qanday auyrlyq ózgerister kórse de últ úly bolyp qalady. Oqudaghy maqsat – jalghyz qúrghaq bilim beru emes, bilimmen birge jaqsy tәrbiyeni qosa beru» (Mirjaqyp Dulatúlynyng 6 tomdyq shygharmalar jinaghy, 4-tom, Almaty, 201 3 «Mektep» baspasy, 15-bet).  Mirjaqyptyng aghartushylyq qyzmetining kredosy – qúrghaq bilim  beru emes, bilimmen birge tәrbie beru eken. Osy ústanymnan «Esep qúralyn» jazu barysynda da auytqymaghany bayqalady.

Mirjaqyp Dulatúlynyng 2013 jyly Almaty «Mektep» baspasynan shyqqan 6 tomdyq shygharmalar jinaghynyng 4-tomyna  aghartushylyq baghyttaghy enbekteri men oqu qúraldary toptastyrylghan. Osy kitaptyng 113 –betinde 1922 jyly basylghan bastauysh mektepte birinshi jyl oqylatyn «Esep qúraly» (Ólkelik Qyrghyz tipografiyasy, Orynbor, 1922), 153-betinde Orynbor qalasynda «Din maghishat» baspahanasynan 1914 jyly basylyp shyqqan bastauysh mektepting eki jyldyghyna arnalghan «Esep qúraly» jәne 195-betinde 1927 jyly Qyzylordada basylghan,bastauysh mektepting 2-inshi jyl oqylatyn «Esep qúralynyn» Qazaqstan memlekettik baspasóz bóliminen týzetilgen, tolyqtyrylghan danasynyng arab ýlgisindegi jәdit jazuynan qazaq әrpine alghash ret týsirilgen núsqasy úsynylghan.

1927 jylghy basylym - «Esep qúralynyn» 6-shy basyluy. Al bizding qolymyzgha týsken «Esep qúraly» 1925 jyly Orynbor qalasy,  Qyrghyz memlekettik baspahanasynan jaryq kórgenin qaytalap óteyik. Qúzyrymyzdaghy basylymdy Qyzylordada basylyp shyqqan núsqasynyng kóshirmesimen salystyra qaraghanda, bir-birimen sәikestigi anyq bayqaldy.

Jekelegen redaksiyalyq ózgertuler de kezdesetin siyaqty. 1925 jylghy kitaptyng «Shapshang sanau jәne shәkirtterge ózdiginen shygharu ýshin mysaldar» bóliminde «Birinshi jýz» dese 1927 jylghy oqulyqta «Birinshi jýzdik» dep jazylghan. Osy jerde 4-tomdyqqa engen 1927 jylghy oqulyqtyng audarmasynda «Birinshi jýzdik» tapsyrmalyq baghanyndaghy 5-inshi baghan joq, týsip qalghan. Bәlkim, oqylmauy da mýmkin. Búl saty 1925 jylghy oqulyqta bar. 5) 40+23

24+30

75+20

40+52

15+20

50+41

37+60

70+17 

1925 jyly basylghan oqulyqta barlyghy 504 tapsyrma berilse, 1927 jylghy núsqanyng audarmasynda barlyghy 503 tapsyrma dep kórsetilgen. Alayda, ekeuinde de osy tapsyrmanyng mәtin mazmúny birdey: 504) Orys ólsheulerin metr ólsheulerine (anyghyraq) audaru ýshin saty: shaqyrym = 1 km 66 m 80 sm kez = 71,1 sm; tayaq = 2 m 13 sm; bórshek = 44 sm; pud = 34,8 sm; dýiim = 25 sm; pút = 16 kg 380g; qajaq = 409,5g; mysqal = 4,3 g. - dep keledi.

Eki basylymdy da zerdeley kele, 1925 jyly Orynborda basylghan núsqa men 1927 jyly Qyzylordada shyqqan oqulyqtyng mazmúny birkelki ekendigine kóz jetkizdik. Pavlodar oblystyq S.Torayghyrov atyndaghy ghylymiy-әmbebap kitaphanasy siyrek kitaptar qorynda saqtauly túrghan Mirjaqyp Dulatúlynyng bastauysh mektepte 2-inshi jyl oqylatyn «Esep qúraly» oqulyghy M.Dulatúlynyng kóp tomdyq shygharmalar jinaghynyng 4-tomyna enip, ghylymy ainalymgha týsken 1927 jylghy núsqasynan 2 jyl búryn jariyalanghandyqtan, zertteushiler ýshin kóneligimen qúndy demekpiz.    

Aybek ORALHAN

Pavlodar qalasy.

«Nayzatas» әdebiy-kórkem, qoghamdyq-sayasy jurnalynyng jauapty hatshysy

Derekkóz: Últ portaly

Abai.kz