كەرەكۋ قالاسىندا الاش قايراتكەرى، اعارتۋشى مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ «ەسەپ قۇرالى» كىتابىنىڭ 1925 جىلى جارىققا شىققان داناسى تابىلدى.

2014 جىلدىڭ 15 قازان كۇنى ەدى. پاۆلودار قالاسىنداعى «ءماشھۇر ءجۇسىپ» ورتالىق مەشىتىندە ەسكى كىتاپتاردى ساقتايتىن قويمانى جيناپ، تازالاپ، جاڭادان سورە ورناتۋ قاجەت بولدى. ول كەزدە مەشىتتىڭ جاستارمەن جۇمىس بولىمىنە جاۋاپتى قىزمەتكەر ەدىم. كىتاپحانا سالاسىندا كوپ جىل ەڭبەك ەتكەن «ەڭبەك ارداگەرى»، زەينەت دەمالىسىنا شىققان سوڭ قۇلشىلىق ۇيىندە كىتاپحانا مەڭگەرۋشىسى بولىپ جۇرگەن نازىم شايكەنوۆا ەكەۋىمىز مەشىتتەگى كونە قۇران كارىم باسىلىمدارىن تىزىمگە الۋ، قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋدى كوزدەدىك. قويمادا اراب تىلىندەگى كونە ءدىني كىتاپتار، ەسكى قۇران كارىمدەردەن بولەك، ارابشا جازىلعان قولجازبالار، جىرتقىش جانۋارلار تۋرالى ەسكى ەنتسيكلوپەديا، ت.ب. قاعازدار جينالىپتى. مەشىتتىڭ سول كەزدەگى نايب يمامى اراب، تۇرىك تىلدەرىنىڭ بىلگىرى بەرىكباي گەرمانۇلىنىڭ كومەگىمەن ءدىني جازبالاردان، ەنتسيكلوپەديالىق كىتاپتاعى ماعلۇماتتاردان حاباردار بولدىق.

كەنەت سىرتى سارعىش تارتقان، قالىڭ داپتەر پىشىندەس كىتاپشاعا كوزىم ءتۇستى. مۇقابا بەتىندە «مىرجاقىپ دۋلاتۇلى. باستاۋىش مەكتەپتە 2-ءىنشى جىل وقىلاتىن ەسەپ قۇرالى 4-ءىنشى باسىلۋى (تۇزەتىلدى، تولىقتىرىلدى)» دەپ جاديتشە جازىلعان دا: «م.دۋلاتوۆ. زاداچنيك. چاست ءىى. كيرگيزسكوە گوسۋدارستۆەننوە يزداتەلستۆو ورەنبۋرگ 1925 گود» دەپ ورىسشا تاڭبا تۇسىرىلگەن. مۇقاباسى قاتىرما قاعاز ەمەس، جاي عانا پاراق. ونىڭ سول جاق شەكەسىنە سول كەزدىڭ ءداستۇرى بويىنشا «جەر ءجۇزىنىڭ جالشىلارى بىرىگىڭدەر!» دەگەن ۇران جازىلىپتى. مۇقابانىڭ ىشكى جاعىندا مىناداي مالىمەتتەر بەرىلگەن: «قازاقستان مەملەكەت باسپاحاناسى. ورىنبور. 1925 جىل.» «كيرگلاۆليت №137. تيراج 10.000. تيپوگرافيا كيرگوسيزداتا. ورەنبۋرگ، كاراۆان-ساراي 1925 گ.»

كىتاپ 4-ءىنشى باسىلۋىندا ون مىڭ دانامەن شىقسا، سۇرانىسقا يە بولعانى انىق. ايتارلىقتاي جاقسى ساقتالعان. تاڭبالارى انىق، وڭاي وقىلادى.   وقۋلىق - 98 بەتتەن، 3 تاراۋدان تۇرادى. پاراقتارىنىڭ رەتتىك سانى 4-ءىنشى بەتتەن باستالادى. سوڭعى بەتىندە مازمۇنى بەرىلگەن. ءى ءبولىم: «100-گە شەيىن سان» - 4 تارماقتان تۇرادى. ءىى ءبولىم: «1000-عا شەيىن ساناۋ امالدارى» - 4 تارماقتان تۇرادى. ءىىى ءبولىم: «ءتورت امالدىق ەسەپتەر» دەپ اتالىپ، «اينالاداعى تابيعات»، «ەڭبەكتى تۇرمىس» جانە تاعى ءبىر تارماعى بار.  وكىنىشكە قاراي، كىتاپتىڭ ءبىر پاراعى - 95-96 بەتتەر جوعالىپتى.

كەزىندە شاريعاتتان حابارى بار، شاعاتايشادان، جاديتشەدەن ساۋاتى بار اتالار مەن اجەلەردىڭ كوبىنىڭ قازىر كوزى جوق. ساندىقتارىندا  كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاعان، اقىرەتتىك ءبوزىنىڭ استىنا جاسىرعان قاسيەتتى جازبالار، كونە كوشىرمەلەر، قالا بەردى داپتەرلەرگە تىزگەن دۇعالىقتار مەن اراب ەملەسىمەن تاڭبالانعان پاراقتار ولارمەن بىرگە كومىلمەسە دە، سولارعا ۇيدەن ورىن تابىلماعانداي. بالالارى وزدىگىمەن وقي المايدى، لاقتىرىپ تاستاۋعا قۇدايدان قورقادى. تەگىندە قاريالار: «بۇعان تيىسپەڭدەر، دارەتسىز ۇستاۋعا بولمايدى، قاسيەتتى سوزدەر جازىلعان» دەپ تىيىپ ۇستايتىنى بەلگىلى. مىنە، وسىنداي بۋما-بۋما قاعازدار ۇرپاقتارىنىڭ ۇيعارۋىمەن مەشىتتەردەن تۇراق تاپقان ەكەن. وسىندايدا ەلىمىزدەگى ەسكى مەشىتتەردىڭ قويمالارىندا تالاي-تالاي ادەبي قازىنا جاتقان شىعار دەگەن وي كەلەدى. بىراق، سونىڭ سوڭىنا تۇسۋشىلەر تابىلسا. پاۆلودار وبلىسىنىڭ يمامدارىنان سۇراۋ سالعانىمدا بىلگەنىم: 2000-شى جىلدارى الدە الماتى، الدە استانا جاقتان كەلگەن ءتىل ماماندارى مەشىتتەردى اداقتاپ شىعىپ، كەيبىر جازبالاردى اكەتىپ قالعان دەستى.

ءبىز كەزدەيسوق تاپقان سيرەك كىتاپ وسىعان دەيىن كىمنىڭ مەنشىگىندە بولعانى، ونى كىمنىڭ ساقتاعانى، مەشىتكە كىمنىڭ وتكىزگەنى بەلگىسىز. الاش ارىسى1988 جىلى اقتالعانعا دەيىن ونىڭ ەڭبەكتەرىن ساقتاۋ – قيىن شارۋا بولعانى ايقىن. وسىنداي ىجداعاتتىلىق تانىتقان كىم ەكەنىن ءبىلۋ – ماڭىزدى، ارينە. بىراق، مەشىت تاراپىنان قابىلداپ الۋ جونىندە ەشقانداي تىركەۋ جۇرگىزىلمەگەن. تاپسىرۋشى ادام دا بۇعان قۇلىق تانىتپاسا كەرەك.

ارادا ءبىر اپتا وتكەن سوڭ، مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ «ەسەپ قۇرالىنىڭ» تابىلعانى تۋرالى جەرگىلىكتى تەلەارنالارعا سۇقبات بەرىلدى. دەگەنمەن، اقپارات رەسپۋبليكالىق باق-قا جول تارتقان جوق. ەسكى كىتاپتىڭ ءتيىستى جاعدايدا ساقتالۋىن، رەسپۋبليكالىق رەەستردە تىركەلۋىن كوزدەگەندىكتەن، نازىم شايكەنوۆا ەكەۋىمىز ەسكى وقۋلىقتى س.تورايعىروۆ اتىنداعى وبلىستىق عىلىمي-امبەباپ كىتاپحاناسىنىڭ سيرەك كىتاپتار قورىنا تاپسىردىق. بىرنەشە جىل سول قوردىڭ كورمە زالىندا تۇردى. الايدا، ونى ەشكىم زەرتتەۋ نىسانىنا اينالدىرا قويمادى. سوندىقتان، جالپاق جۇرتقا جاريا جاساۋ، م.دۋلاتۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ نازارىن اۋدارۋ ماقساتىندا وسى ماقالانى ۇسىنىپ وتىرمىن.

اۋەلى مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ وقۋ-اعارتۋ جۇمىسىنا قاتىستى بىرەر ءسوز

م.دۋلاتۇلى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ الدىڭعى ساپىندا ءجۇرىپ، ۇلتىمىزدىڭ ساۋاتتانۋىنا، رۋحاني، مادەني تۇرعىدان دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. اسىرەسە، وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا اۋقىمى كەڭ، ەڭبەگى ەرەن جۇمىستار اتقاردى. قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى العاشقى رومان سانالاتىن «باقىتسىز جامال»، ۇلتتىق ۇرانعا اينالعان «ويان، قازاق» تۋىندىلارىنان كەيىن، ونىڭ باستاۋىش مەكتەپتىڭ ەكى جىلدىعىنا ارنالعان «ەسەپ قۇرالى» كىتابى 1914 جىلى ورىنبوردا جارىق كوردى. ونى پەداگوگيكالىق تالاپتارعا ساي جازىلعان العاشقى ماتەماتيكا وقۋلىعى دەسە بولادى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى امانتاي ءشارىپ «استانا اقشامى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق-ساياسي گازەتىندە جاريالاعان ماقالاسىندا: «وتكەن عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى ەسەپتانۋدان وقۋلىق جازۋشى ازاماتتاردىڭ الدىندا مىرجاقىپتىڭ ماتەماتيكالىق مەكتەبى تۇردى» دەپ ءادىل باعاسىن بەرەدى. مىرجاقىپتىڭ وسى ەڭبەگى جاريالانعان سوڭ، ىلە-شالا «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ سول جىلعى 19-سانىندا كىتاپ جايلى العاشقى پىكىر باسىلعان ەكەن (امانتاي ءشارىپ. «استانا اقشامى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق-ساياسي گازەتى، 2014 جىل 15 قاڭتار، «مىرجاقىپتىڭ ماتەماتيكا مەكتەبى» ماقالاسى).

مىرجاقىپ ماتەماتيكالىق ادىستەمەلىك مەكتەپ قالىپتاستىردى دەگەن پىكىردىڭ جانى بار. ۇزاق جىلدار بويى قازاق دالاسىندا بالا وقىتۋمەن اينالىسقان م.دۋلاتۇلى ۇلتتىق پەداگوگيكادان حابارى مول ەدى، وزىق ەلدەردىڭ ءبىلىم بەرۋ ۇلگىسىنەن دە تاجىريبەسى زور بولاتىن. وقۋ-اعارتۋ ءىسى تۋرالى دۇركىن-دۇركىن  ماقالا جازىپ، وي-پىكىر، ۇسىنىس-تولعامدارىن جاريالاعانى كوپشىلىككە ءمالىم.

1917 جىلى 5-13 جەلتوقساندا ورىنبوردا جالپى قازاق-قىرعىز سەزى وتەدى. وندا ەل ءۇشىن اسا ماڭىزدى ماسەلەلەر قاتارىندا وقۋ-اعارتۋ ىسىنە ايىرىقشا كوڭىل بولىنەدى. م.دۋلاتۇلى وسى تۇرعىدا بايانداما جاساپ، قازاقتىڭ مەكتەپ-مەدرەسەلەرى از، بىلىكتى وقىتۋشىلار مەن ادەبيەت قۇرالدارى تاپشى ەكەندىگىن ايتىپ، ۇلتتىق مەكتەپتەردى كوبەيتۋ جانە وقىتۋ قۇرالدارىن مولايتۋ كەرەكتىگى جايلى ماسەلە كوتەرەدى. سەزد مىرجاقىپتىڭ ءسوزىن قولداپ، الدىمەن باستاۋىش جانە ورتا مەكتەپتەردى قازاق تىلىندە وقىتاتىن وقۋ قۇرالدارىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بىلىكتى ادامداردان ايىرىقشا وقۋ كوميسسياسىن قۇرۋ جايلى قاۋلى قابىلدايدى. وقۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرامى: ا.بايتۇرسىنۇلى، م.جۇماباەۆ، ە.وماروۆ، ب.سارسەنوۆ، ت.شونانوۆ  سىندى 5 كىسىدەن جاساقتالادى. مۇندا مىنا ماسەلەلەر: ۇلت مەكتەپتەرىنە باعدارلاما جاساۋ; مۇعالىمدەر قالاي وقىتۋ تارتىپتەرىن ۇيرەتەتىن جولباسشى كىتاپتار جازۋ; تاربيە جايىنان كىتاپتار جازۋ; بۇكىل قازاق-قىرعىزعا وقۋ ءىسىن قالاي جۇرگىزۋ تۋرالى جوبا شىعارۋ; «قازاق» ەملەسىن تەكسەرىپ، تۇزەتۋ; قازاق-قىرعىز تىلىنە پايدالى كىتاپتاردى ءتارجىما ەتۋ» ورىندالۋى ءتيىس نەگىزگى باعىتتار بولىپ بەلگىلەنەدى.

«الاش» پارتياسىنىڭ سەزىندە كوتەرىلگەن انا تىلىندە وقۋلىقتار دايىنداۋ ءىسى 1921 جىلى قولعا الىنعانى بايقالادى،» - دەپ جازادى ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى، قايىربەك  كەمەڭگەر. ول Qamshy.kz سايتىنا جاريالاعان «الاش جانە العاشقى وقۋلىقتار» ماقالاسىندا مىنا دەرەكتەردى كەلتىرەدى: «قازاسك رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ توراعالىعىمەن 1921 جىلدىڭ 31 قاڭتارىندا ورىنبور قالاسىندا زيالى قازاق ازاماتتارىنىڭ ءماجىلىسى ءوتتى. جيىندا قارالعان باستى ماسەلە 1-ءشى ءھام 2-ءشى بۋىن مەكتەپتەر ءۇشىن وقۋلىق دايارلاۋ ءىسى بولدى. ماجىلىسكە احمەت بايتۇرسىنۇلى، ەلدەس ومارۇلى، حايرەتدين بولعانبايۇلى، سماعۇل سادۋاقاسۇلى، فايزوللا عالىمجانۇلى، بياحمەت سارسەنۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، سادۋاقاس سەيدوللاۇلى، ءاليحان بوكەيحانۇلى، سابىر ايتقوجاۇلى جانە باسقا ازاماتتار قاتىسادى. («اق جول» – كوپ تومدىق. – الماتى: وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مۇراجايى، 2011, 170-172 بب.).

ۇلكەن ءىستىڭ باسىنا ا.بايتۇرسىنۇلى كەلگەن كەزدەن باستاپ وقۋلىق جازۋ، باسىپ شىعارۋ جۇمىسى جەدەلدەگەنى سول مەرزىم ارالىعىندا باسىلعان  كىتاپتاردىڭ شىعۋ حرونولوگياسىنان اڭدالادى. ويتكەنى، بىزگە ءمالىم  اۆتورلار وقۋ قۇرالدارىنىڭ دەنى 20-30 جىلدار اراسىندا باسپادان شىققان. مىرجاقىپ 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى جانە «الاش» وكىمەتىن قۇرۋ كەزەڭىندەگى، كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى قازاق تىلىندەگى وقۋ قۇرالدارىن جازۋعا بەلسەنە اتسالىسقان العاشقى اۆتورلاردىڭ ءبىرى ەكەنى داۋسىز.

ءبىزدىڭ پىكىرىمىزدى «1920-21 جج. ا.بايتۇرسىنۇلى حالىق اعارتۋ كوميسسارى (مينيستر) بولىپ تۇرعاندا وقۋلىق جازۋ ءىسى ءبىرشاما جۇيەلەندى» دەگەن ە.تىلەشوۆ پەن د. قامزابەكۇلى قۇراستىرعان «الاش قوزعالىسى» ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىعىنداعى تۇجىرىم قۋاتتاي تۇسەدى. اتالعان ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىقتىڭ دەرەگىنە جۇگىنسەك، سول جىلدارى قاي اۆتوردىڭ قانداي سالادا ەڭبەك جاريالاعانى ماعلۇم بولادى. «سول جىلدارى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ، قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ - لينگۆيستيكا، تاريح، ادەبيەتتانۋ، مەتوديكا; مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ، ءالىمحان ەرمەكۇلىنىڭ، سۇلتانبەك قوجانۇلىنىڭ – ماتەماتيكا; جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنىڭ – پسيحولوگيا; ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ (انىقتامالىقتا تەگى وسىلاي بەرىلگەن.ا.و.) – پەداگوگيكا; ەلدەس ومارۇلىنىڭ – فيزيكا، گەومەتريا; جۇماقان كۇدەرىۇلىنىڭ – بيولوگيا; حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ – زوولوگيا، لينگۆيستيكا، اناتوميا; ز.وسپانۇلىنىڭ – استرونوميا; تەلجان شونانۇلىنىڭ – تاريح; مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ (انىقتامالىقتا تەگى وسىلاي بەرىلگەن.ا.و.) – ادەبيەت; جۇماعالي تىلەۋلىۇلىنىڭ – مەديتسينا عىلىمىنا بايلانىستى وقۋ قۇرالدارى جارىق كوردى. ءاليحان بوكەيحان باستاعان ەندى ءبىر توپ عالىم ورىس تىلىندەگى دۇنيەلىك عىلىمداردى تانىتاتىن وقۋلىقتاردى، عىلىمي ەڭبەكتەردى قازاق تىلىنە اۋدارا باستادى. ايتالىق، ك.فلاماريوننىڭ «استرونوميا ءالىپبيىن»، د.گراۆەننىڭ «دۇنيەنىڭ قۇرىلىسىن» - ءا. بوكەيحان; يۋ. ۆاگنەردىڭ «جەردىڭ جاراتىلىسى جايىنداعى اڭگىمەلەرىن» - م.اۋەزۇلى; ۆ.ۆاگنەردىڭ «جانۋارلار تۋرالى اڭگىمەسىن» - ابدوللا بايتاسۇلى; د.كۋدرياۆكسيدىڭ «ارعى مادەنيەتىن» - مىرزاعالي ەسبولۇلى تارجىمەلەدى». («الاش قوزعالىسى» ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىعى. ە.تىلەشوۆ، د. قامزابەكۇلى، الماتى 2014/ «ساردار» باسپا ءۇيى)

وسىدان-اق الاش زيالىلارى وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا مەكتەپ، وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرالدار جازىپ قانا قويماي، قاجەتتى قۇرالداردى اۋدارۋمەن اينالىسىپ، پەداگوگيكالىق زەرتتەۋ ادىستەرىن جازىپ، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ وتىرعانىن اڭعارىلادى.

مىرجاقىپ دۋلاتۇلى 1922 جىلدان 1926 جىلعا دەيىن وتباسىمەن بىرگە  ورىنبوردا تۇرادى. وندا قازاقتىڭ حالىققا ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتىنا وقىتۋشى بولىپ ىستەيدى. تىنىشتىقتا وتكەن وسى ءتورت جىلدا مىرجاقىپ دۋلاتۇلى  شىعارماشىلىق جۇمىسىنا قۇلشىنا كىرىسەدى. «ەسەپ قۇرالىنىڭ» ءۇشىنشى باسىلىمىن ازىرلەپ، ورىنبور، تاشكەنت قالالارىندا باستىرىپ شىعارادى. «بالقيا» اتتى ءتورت پەردەلى پەسا جانە بىرنەشە اۋدارما جۇمىستارىن جازادى. 1923 جىلى ورىنبوردا ەكى جىلدىق «قيراعات كىتابىنىڭ» (حرەستوماتيالىق وقۋلىق) تولىقتىرىلعان نۇسقاسى، قىزىلوردادان 1927 جىلى «ەسەپ قۇرالىنىڭ» جاڭا باسىلىمى جارىق كورەدى.

بۇل جالپىعا ورتاق مالىمەتتەر «الاش قوزعالىسى» ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىعىندا ناقتىلانادى. «احمەت 1926 جىلى «ءالىپ-ءبيدىڭ» جاڭا ءتۇرىن جازدى. «ءتىل قۇرال» اتتى ءۇش بولىمنەن تۇراتىن وقۋلىق ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتى، قۇرىلىمىن تانىپ-تانىتۋدى مەكتەپتە بەلگىلى ءپان ارقىلى دا ۇيرەتۋگە بولاتىنىن دالەلدەدى... مىرجاقىپ 20-شى جىلدارى «ەسەپ قۇرالى: ءبىرىنشى جىلدىق»، (ورىنبور، 1922), «ەسەپ قۇرالى: ەكىنشى جىلدىق» (قىزىلوردا 1927) اتتى وقۋلىقتارىن جاريالادى. («الاش قوزعالىسى» ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىعى. ە.تىلەشوۆ، د. قامزابەكۇلى، الماتى 2014/ «ساردار» باسپا ءۇيى)

وسى ورايدا، ايتىپ وتەيىن. «ەسەپ قۇرالى» ەكىنشى جىلدىق وقۋلىعىنىڭ تاشكەنتتە، قىزىلوردادا باسىلعانى تۋرالى دەرەكتەردى وقىعانىممەن، ورىنبوردا باسىلعانى جايلى مالىمەتتەردى كەزدەستىرە المادىم. ەسەسىنە، مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىنا قاتىستى بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشتەردە 1914 جىلى ورىنبوردا شىققان مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ باستاۋىش مەكتەپتىڭ 1-2-جىلدىعىنا ارنالعان «ەسەپ قۇرالى» وقۋلىعى كەيىن 8 رەت باسىلدى دەگەن مالىمەت ۇشىراسادى. سالىستىرا ايتساق، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اتاقتى الىپپەسى «وقۋ قۇرالى» دەگەن اتپەن 1912- 1915 جىلدار ارالىعىندا 7 رەت قايتا باسىلىپ، ۇلتتى اعارتۋعا ۇزدىكسىز قىزمەت ەتسە، «ەسەپ قۇرالى» 8 رەت جارىق كورگەن. ءبىزدىڭ قولىمىزداعى داناسى سونىڭ 4-ءىنشى باسىلۋى.

ءبىرىنشى كىتاپ باستاۋىش سىنىپتىڭ ءبىرىنشى جىلىندا، ال ەكىنشى كىتاپ ەكىنشى جىلىندا اريفمەتيكانى وقىتۋعا ارنالعان.

ءبىرىنشى كىتاپ 4 بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشى بولىمدە 10-عا دەيىنگى ساندارمەن تانىسۋ، ەكىنشى بولىمدە تولىق وندىقتار، ءۇشىنشى بولىمدە 10-20 ارالىعىنداعى ساندار مەن امالدار قولدانۋ، ءتورتىنشى بولىمدە 100-شە دەيىنگى ساندارمەن ەسەپتەر.

ەكىنشى كىتاپ 3 بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشى بولىمدە 100-گە دەيىنگى ساندارعا امالدار قولدانۋ، ەكىنشى بولىمدە 1000-عا دەيىنگى ساناۋ امالدارى، ءۇشىنشى بوىمدە ءتورت امالدى ەسەپتەر شىعارۋ.

«ەسەپ قۇرالىنىڭ» 1925 جىلى ورىنبور قالاسىندا جارىققا شىققاندىعىن ەسكەرسەك، بىزگە م.دۋلاتۇلىنىڭ ورىنبور قالاسىندا ءومىر سۇرگەن جىلدارى ماڭىزدى بولماق. قايراتكەردىڭ ورىنبورعا كەلۋى اباقتىعا جابىلۋىمەن بايلانىستى بولعان. بۇل كەزەڭ جايلى گۇلنار مىرجاقىپقىزىنىڭ ەستەلىك جازبالارىندا ناقتى مالىمەتتەر بەرىلەدى:

«شىڭعىستاۋدا تۇرعانىمىزدا ءبىر كۇنى بىزگە «مىرجاقىپ ۇستالدى» دەگەن سۋىت حابار كەلدى. ەستي سالىسىمەن قىس بولعانىنا قاراماستان، سەمەيگە جەتتىك. سەمەي – ءبىزدىڭ وتباسىمىز ءۇشىن ەرەكشە ىستىق قالا. ءبىز وندا ەكى قاباتتى ۇيدە بوكەيحانوۆتار وتباسىمەن بىرگە ءبىرشاما ۋاقىت تۇرعانبىز. سول سەمەيدىڭ تۇرمەسىندە جاتقان اكەم مەن ءاليحان بوكەيحانوۆتى ورىنبور تۇرمەسىنە جىبەردى. وندا ءبىراز ۋاقىت قاماۋدا بولعان سوڭ ەكەۋىن دە بوساتتى. ءاليحان بوكەيحانوۆتى ماسكەۋگە جىبەرىپتى دە، اكەم سول  ورىنبوردا قالادى. ەكى ايدان سوڭ شەشەم ەكەۋمىزدى ءوزىنىڭ قاسىنا الدىردى. بۇل 1922 جىل بولاتىن. سودان 1928 جىلعا دەيىن نەبارى التى جىل عانا ءبىز وتباسى بولىپ عۇمىر كەشىپپىز...» (گۇلنار مىرجاقىپقىزى «شىندىق شىراعى» ەستەلىك-ەسسە /الماتى 2013 «مەكتەپ» باسپاسى)

الاش كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، ءومىرى قۋعىن مەن قاماۋدا وتكەن مىرجاقىپ دۋلاتۇلى سەمەي تۇرمەسىنە ءبىر ەمەس ەكى رەت تۇسەدى. ءبىرى سوناۋ اق پاتشا وكىمەتى تۇسىندا، «ويان قازاقتى» جارىققا شىعارعان 1911 جىلى بولسا، ەكىنشى رەت اراعا 11 جىل سالىپ، 1922 جىلى سەمەي وبلىستىق سوتىندا سۋديا بولىپ قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كەزىندە ورىن الادى. گۇلنار مىرجاقىپقىزى اكەسىنىڭ ەكىنشى رەت تۇرمەگە تۇسكەن كەزىن سيپاتتاپ وتىر.

ءوز زامانىندا «ەسەپ قۇرالىن» رەسپۋبليكالىق حالىق اعارتۋ كومسسارياتى جوعارى باعالاپ، ونى قايتا باسىپ شىعارۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، كەڭەستىك كەزەڭدە باستاۋىش مەكتەپتەردە كەڭ پايدالانۋدى ۇسىنىپتى: «بۇل وقۋلىقتىڭ مازمۇنى قازاق بالالارى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ورتانىڭ تالعامىنا تولىق ساي كەلەدى. مىسالدار قازاقتاردىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگەنەن الىنعان. كىتاپتا بالالار ۇعىمىنا اۋىر كەلەتىن بىردە-ءبىر تاپسىرما جوق. ەسەپتەردىڭ بارلىعى بالا جانىنا جاقىن، ۇعىنىقتى دا تۇسىنىكتى. بۇل اتالعان وقۋلىقتىڭ باستى جەتىستىگى... (Stud.kz اۆتورەفەرات.)

«ەسەپ قۇرالىنىڭ» 1925 جىلى باسىلىپ شىققان نۇسقاسى «جۇزگە شەيىن سانا» بولىمىمەن اشىلىپ، ءبىر تاڭبالى ساندارعا ەكى تاڭبالى سانداردى قوسۋ تاپسىرماسىنان باستالادى. بىردەن نازار اۋداراتىن امال – «ەسەپ سىزعىشى جاردەمىمەن قوسۋ». سىزعىشتىڭ كومەگىمەن قوسۋ نەمەسە ازايتۋ امالدارىن ورىنداۋ قازىرگى تاڭدا دا باستاۋىش مەكتەپتەردە كەڭىنەن قولدانىلادى.

«الاش ارداگەرىنىڭ ماتەماتيكالىق مىسالدارى ەل تۇرمىسىنا، حالىقتىڭ سالت-ساناسىنا جاقىن. ءتورت امالدى ۇيرەتكەنىندە مالساق قازاققا ەتەنە ءتورت تۇلىكتىڭ بارشاسىنىڭ اتاۋىن كەزدەستىرەسىز،» - دەيدى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى امانتاي ءشارىپ (امانتاي ءشارىپ. «استانا اقشامى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق-ساياسي گازەتى، 2014 جىل 15 قاڭتار، «مىرجاقىپتىڭ ماتەماتيكا مەكتەبى» ماقالاسى).

قولىمىزداعى وقۋ قۇرالىنان بۇعان مىسال كەلتىرەيىك. 9) قىس ورتاسىنا شەيىن ءبىر سيىرعا 45 پۇت، ءبىر ەشكىگە 7 پۇت پىشەن كەرەك. سيىر مەن ەشكىگە قانشا پىشەن كەرەك؟ 16) ابىلايۇلى ارىنعازى ەسەپتەپ قاراسا، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە سيىرلارى دالادا 23 جەتى جايىلعان، قورادا ودان 6 جەتى ارتىق تۇرعان. ءبىر جىلدا نەشە جەتى بار؟ 22) وقۋ ۇيىندە كىتاپ، گازەتتەر بار. گازەتتەردەن «اۋىل»، «ەڭبەكشى قازاق» الدىرىلادى. «ەڭبەكشى قازاقتى»  وقۋشى 27 كىسى، «اۋىلدى» وقۋشىنىڭ سانى ودان 15-ءى ارتىق. بۇل قالادا گازەت وقۋشى ادام قانشا؟

ەسەپ قۇرالىنىڭ مازمۇنى  تازا ۇلتتىق سيپاتتاعى ەسەپتەر. قازاق حالقىنىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنەن الىنعان. تاپسىرمالاردىڭ شارتتارىندا قازاق وقۋشىلارىنىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرى مەن ۇلتتىق پسيحولوگياسى ەسكەرىلگەن، ال مازمۇندارى بويىنشا ولار وقۋشىلاردىڭ ءوز بەتىنشە دامۋى مەن بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان. اسىرەسە، وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق ساناسىن قالىپتاستىرۋعا ەرەكشە ىقپال ەتەدى. (Stud.kz اۆتورەفەرات.)

مىسالى: 74) قازاقتىڭ قۇنان وگىزى ورتا باعامەن 25 سوم تۇرادى. تايىنشانىڭ ونان 12 سومى كەم. تايىنشا نەشە سوم تۇرادى؟ 78) كەلبەت شارۋا ماماندارىنان ەگەتىن شوپتەرمەن تانىسىپ، سولاردىڭ ءار تۇقىمدارىن تاۋىپ العان ەدى. ول بىلتىر ءبىر دەسياتينا جەرگە ءتۇرلى شوپتەن 38 كيلوگرامم تۇقىم شاشتى. بۇلاردىڭ وزگە تۇرلەرى 24 كيلوگرامم بولىپ، قلعانى جوڭىشقا ەدى. كەلبەت نەشە كيلوگارمم جوڭىشقا شاشتى؟

وسى ەسەپ تاپسىرمالارىنان-اق قازاقى تۇرمىستىڭ كەڭ كورىنىسىن بايقاپ، بالانىڭ ۇلتتىق ۇعىمىنا جاقىن ادىستەمەلىك ماتەريال قولدانىلعانىنا قايران بولاسىڭ. ونىڭ ۇستىنە كىتاپتىڭ تىلدىك قولدانىسى باي، قازاق حالقىنىڭ تىلدىك قۇنارىن تانىتادى. وسىنداي دا قازىرگى تاڭداعى رەسەي، باتىس ەلدەرى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنەن تىكەلەي قازاقشاعا اۋدارىلعان وقۋلىقتاردى ەرىكسىز ەسكە الاسىڭ. ۇلتتىق بوياۋى سولعىن دۇنيە بالانىڭ جادىنا سىڭبەيتىنى دە سودان شىعار. ال مىرجاقىپ ۇسىنىپ وتىرعان ەسەپ، امال شارتتارىنىڭ ءوزى تاربيەلىك سيپاتقا ءيا، ەڭبەككە باۋلۋدى كوزدەيدى. مىسالى، 484) مولداش تىرناۋىش ىستەپ، كووپەراتيۆكە ساتىپ تۇرادى. تىرناۋىشتىڭ ءبىر ديۋجيناسى ءۇشىن وعان 1 سوم 50 تيىن بەرەدى. قىس بويى مولداش 24 سوم تاپتى. ول نەشە تىرناۋشى ىستەدى؟ بۇل جەردە ەسەپتى شىعارۋ عانا ەمەس، مولداشتىڭ ەڭبەكتەنۋ ارقىلى تابىس تاپقانىن، بالانى سونداي بولۋعا  مەڭزەپ وتىر.

ءوزىنىڭ 1916 جىلى «قيراعات كىتابىنا» جازىلىپ، مۇعالىمدەرگە ارناعان العىسوزىندە بالا تاربيەسىنىڭ ماڭىزىنا ەرەكشە توقتالادى. قايراتكەردىڭ پىكىرىنشە بالا -ۇلت ۇلى بولىپ قالۋى ءتيىس. ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەكتىگىن بىلاي باياندايدى:  «باستاۋىش مەكتەپتە العان تاربيەسىنىڭ اسەرلى، كۇشتى، ءسىڭىمدى بولۋى قاي حالىقتىڭ مەكتەبىندە بولسا دا وقۋ كىتاپتارى انا ءتىلى مەن ءوز ۇلتىنىڭ تۇرمىسى مەن ءھام تابيعاتتان جازىلىپ، بايانداپ وقىتۋدىڭ اسىل ماقساتىنا مۋافيك ۇيرەتۋدەن، وسىلاي ءبىلىپ، بايانداپ وقىتقاندا بالقىعان جاس بالانىڭ ويىنا، قانىنا، سۇيەگىنە ۇلت رۋحى ءسىڭىسىپ، انا ءتىلىن انىق ۇيرەنىپ، كەرەكتى ماعلۇمات الىپ شىعادى. مۇنداي بالالار باستاۋىش مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن قاي جۇرتتىڭ مەكتەپ-مەدرەسەسىندە وقىسا دا، قاي جۇرتتىڭ اراسىندا جۇرسە دە سۇيەگىنە  سىڭگەن ۇلت رۋحى جاسىمايدى. قانداي بولسا دا تىرشىلىگىندە قانداي اۋىرلىق وزگەرىستەر كورسە دە ۇلت ۇلى بولىپ قالادى. وقۋداعى ماقسات – جالعىز قۇرعاق ءبىلىم بەرۋ ەمەس، بىلىممەن بىرگە جاقسى تاربيەنى قوسا بەرۋ» (مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ 6 تومدىق شىعارمالار جيناعى، 4-توم، الماتى، 201 3 «مەكتەپ» باسپاسى، 15-بەت).  مىرجاقىپتىڭ اعارتۋشىلىق قىزمەتىنىڭ كرەدوسى – قۇرعاق ءبىلىم  بەرۋ ەمەس، بىلىممەن بىرگە تاربيە بەرۋ ەكەن. وسى ۇستانىمنان «ەسەپ قۇرالىن» جازۋ بارىسىندا دا اۋىتقىماعانى بايقالادى.

مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ 2013 جىلى الماتى «مەكتەپ» باسپاسىنان شىققان 6 تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ 4-تومىنا  اعارتۋشىلىق باعىتتاعى ەڭبەكتەرى مەن وقۋ قۇرالدارى توپتاستىرىلعان. وسى كىتاپتىڭ 113 –بەتىندە 1922 جىلى باسىلعان باستاۋىش مەكتەپتە ءبىرىنشى جىل وقىلاتىن «ەسەپ قۇرالى» (ولكەلىك قىرعىز تيپوگرافياسى، ورىنبور، 1922), 153-بەتىندە ورىنبور قالاسىندا «ءدىن ماعيشات» باسپاحاناسىنان 1914 جىلى باسىلىپ شىققان باستاۋىش مەكتەپتىڭ ەكى جىلدىعىنا ارنالعان «ەسەپ قۇرالى» جانە 195-بەتىندە 1927 جىلى قىزىلوردادا باسىلعان،باستاۋىش مەكتەپتىڭ 2-ءىنشى جىل وقىلاتىن «ەسەپ قۇرالىنىڭ» قازاقستان مەملەكەتتىك ءباسپاسوز بولىمىنەن تۇزەتىلگەن، تولىقتىرىلعان داناسىنىڭ اراب ۇلگىسىندەگى ءجاديت جازۋىنان قازاق ارپىنە العاش رەت تۇسىرىلگەن نۇسقاسى ۇسىنىلعان.

1927 جىلعى باسىلىم - «ەسەپ قۇرالىنىڭ» 6-شى باسىلۋى. ال ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسكەن «ەسەپ قۇرالى» 1925 جىلى ورىنبور قالاسى،  قىرعىز مەملەكەتتىك باسپاحاناسىنان جارىق كورگەنىن قايتالاپ وتەيىك. قۇزىرىمىزداعى باسىلىمدى قىزىلوردادا باسىلىپ شىققان نۇسقاسىنىڭ كوشىرمەسىمەن سالىستىرا قاراعاندا، ءبىر-بىرىمەن سايكەستىگى انىق بايقالدى.

جەكەلەگەن رەداكتسيالىق وزگەرتۋلەر دە كەزدەسەتىن سياقتى. 1925 جىلعى كىتاپتىڭ «شاپشاڭ ساناۋ جانە شاكىرتتەرگە وزدىگىنەن شىعارۋ ءۇشىن مىسالدار» بولىمىندە «ءبىرىنشى ءجۇز» دەسە 1927 جىلعى وقۋلىقتا «ءبىرىنشى جۇزدىك» دەپ جازىلعان. وسى جەردە 4-تومدىققا ەنگەن 1927 جىلعى وقۋلىقتىڭ اۋدارماسىندا «ءبىرىنشى جۇزدىك» تاپسىرمالىق باعانىنداعى 5-ءىنشى باعان جوق، ءتۇسىپ قالعان. بالكىم، وقىلماۋى دا مۇمكىن. بۇل ساتى 1925 جىلعى وقۋلىقتا بار. 5) 40+23

24+30

75+20

40+52

15+20

50+41

37+60

70+17 

1925 جىلى باسىلعان وقۋلىقتا بارلىعى 504 تاپسىرما بەرىلسە، 1927 جىلعى نۇسقانىڭ اۋدارماسىندا بارلىعى 503 تاپسىرما دەپ كورسەتىلگەن. الايدا، ەكەۋىندە دە وسى تاپسىرمانىڭ ءماتىن مازمۇنى بىردەي: 504) ورىس ولشەۋلەرىن مەتر ولشەۋلەرىنە (انىعىراق) اۋدارۋ ءۇشىن ساتى: شاقىرىم = 1 كم 66 م 80 سم كەز = 71,1 سم; تاياق = 2 م 13 سم; بورشەك = 44 سم; پۋد = 34,8 سم; ءدۇيىم = 25 سم; پۇت = 16 كگ 380گ; قاجاق = 409,5گ; مىسقال = 4,3 گ. - دەپ كەلەدى.

ەكى باسىلىمدى دا زەردەلەي كەلە، 1925 جىلى ورىنبوردا باسىلعان نۇسقا مەن 1927 جىلى قىزىلوردادا شىققان وقۋلىقتىڭ مازمۇنى بىركەلكى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزدىك. پاۆلودار وبلىستىق س.تورايعىروۆ اتىنداعى عىلىمي-امبەباپ كىتاپحاناسى سيرەك كىتاپتار قورىندا ساقتاۋلى تۇرعان مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ باستاۋىش مەكتەپتە 2-ءىنشى جىل وقىلاتىن «ەسەپ قۇرالى» وقۋلىعى م.دۋلاتۇلىنىڭ كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ 4-تومىنا ەنىپ، عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن 1927 جىلعى نۇسقاسىنان 2 جىل بۇرىن جاريالانعاندىقتان، زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن كونەلىگىمەن قۇندى دەمەكپىز.    

ايبەك ورالحان

پاۆلودار قالاسى.

«نايزاتاس» ادەبي-كوركەم، قوعامدىق-ساياسي جۋرنالىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى

دەرەككوز: ۇلت پورتالى

Abai.kz