Ótken fevrali hәm mart ailarynda halyq arasynda әngimede bolsyn, hәm gazetterde bolsyn soghys bolady bilemin degen laqap jayylyp ketti. Búl sózder bizding qazaq arasyna da jayyldy. Sonyng ýshin biz sol laqap neden shyqty, is mazmúny qalay boldy, birazyraq jazayyq.

Qytay patshasy menen bizding patshanyng arasynda 1881 jyly jasalghan bir mәmle bar. Búl mәmle boyynsha bizding patshalyqqa qaraghan saudagerler Qytay qolastynda Qytay Týrkistany, Mongholiya degen jerlerde salyq tólemey sauda qylugha yqtiyarly bolghan. Qytaydyng «Súnqary» degen ózeninde Rossiya kemeleri toqtausyz jýreshik. Bizding hýkimet jogharyda aitylghan jerlerdegi shәhәrlerge konsul óoyargha yqtiyarly eken.

Ne sebepten-dúr biyl jyl basynan beri Qytay hýkimeti bizding Rossiya saudagerlerine Mongholiyada erkin sauda etuine tyghyzdyq ete bastady. Onyng ýstine bizding hýkimetimiz Qytaydyng «Qobda» degen shәhәrine konsul qoymaqshy edi. Búghan da Qytay hýkimeti rizashylyq kórsetpedi. Eki aragha osynday azyraq salqyn týse bastaghan son, bizding hýkimetimiz 3 fevraldida Qytay hýkimetine ózining súraghanyn qabyl etuin ashyqtan jazyp qaghaz berdi. Múnday qaghazdardy hýkimet adamdary «ýltimatum» dep ataydy. Búl ultimatumgha da Qytay tezdikpenen jauap bere qoymady. Ol eki ortada ózi ghasykerin bizding shekaragha aqyryndap jinay bastady. Birazdan song qaytarghan jauaby bizding hýkimetimizdi riza taptyrghanday bolmady:

Ótken fevrali hәm mart ailarynda halyq arasynda әngimede bolsyn, hәm gazetterde bolsyn soghys bolady bilemin degen laqap jayylyp ketti. Búl sózder bizding qazaq arasyna da jayyldy. Sonyng ýshin biz sol laqap neden shyqty, is mazmúny qalay boldy, birazyraq jazayyq.

Qytay patshasy menen bizding patshanyng arasynda 1881 jyly jasalghan bir mәmle bar. Búl mәmle boyynsha bizding patshalyqqa qaraghan saudagerler Qytay qolastynda Qytay Týrkistany, Mongholiya degen jerlerde salyq tólemey sauda qylugha yqtiyarly bolghan. Qytaydyng «Súnqary» degen ózeninde Rossiya kemeleri toqtausyz jýreshik. Bizding hýkimet jogharyda aitylghan jerlerdegi shәhәrlerge konsul óoyargha yqtiyarly eken.

Ne sebepten-dúr biyl jyl basynan beri Qytay hýkimeti bizding Rossiya saudagerlerine Mongholiyada erkin sauda etuine tyghyzdyq ete bastady. Onyng ýstine bizding hýkimetimiz Qytaydyng «Qobda» degen shәhәrine konsul qoymaqshy edi. Búghan da Qytay hýkimeti rizashylyq kórsetpedi. Eki aragha osynday azyraq salqyn týse bastaghan son, bizding hýkimetimiz 3 fevraldida Qytay hýkimetine ózining súraghanyn qabyl etuin ashyqtan jazyp qaghaz berdi. Múnday qaghazdardy hýkimet adamdary «ýltimatum» dep ataydy. Búl ultimatumgha da Qytay tezdikpenen jauap bere qoymady. Ol eki ortada ózi ghasykerin bizding shekaragha aqyryndap jinay bastady. Birazdan song qaytarghan jauaby bizding hýkimetimizdi riza taptyrghanday bolmady:

Qytay hýkimetine aitqanyn tyndatar ýshin bizding hýkimet te ghasker jinaugha qol qoydy. Jetisu oblysynda probnyy mobilizasiya aghylan etilip (habarlandyrylyp) bir oblystaghy ghasker Qytay shekarasyndaghy bizding Jәrkent shәhәrine jinaldy. Tәshkentten de Jәrkentke ghasker jiberildi.

Bir jaghynan Qytay hýkimeti 3 fevralida berilgen ultimatumgha rizalyghyndy bildirip on besinshi martqa deyin jauap qaytar. Oghan deyin qaytarmasanyz, bizding ne isterge de qolymyz bos bolady degen maghynada, bizding hýkimetimiz qaghaz jiberdi.

Álbette, Qytay hýkimetining naq osy kýnde bizding hýkimetimizben soghysugha shamasy kelmeydi. Bir aidan tura jauap bermey qisandap ghaskerin jighyshtaghan bolghany, sirә óz qolastyna azyraq sәulet kórsetkeni bolghan bilem. Bizding hýkimetimizding songhy sózin alghan son, on tórtinshi martta Qytay hýkimeti bizding ne aitqanymyzdy qabyldap, jauap qaytardy. Sonymenen Rossiya menen Qytay arasy taghy da dúrystalyp soghys qaupi basyldy. Isting búlay  tynysh bitkenine eki jaqtyng halqy da óte sýiindi. Ásirese, bizding qazaq ýshin óte jaqsy boldy. Alla saqtasyn! Eger jazatayymsoghys shyghyp ketse, soghystyng kýshti jerleri Qúlja manayynda bolar edi. Ol jaqta Qytaygha qaraghan bizding qazaq az ba?! «Eki nar sýikense, shybyn óledi» degen ghoy.

Qytaymenen is birynghaygha qoyylmay jatqanda bas hakimderimizde birazyraq әngime qozghalyp qaldy. Búl isting mazmúny bylaysha: hýkimet kýnbatys jaqtaghy orys halqy men polyak halqy aralas meken etken alty (gubernada sharuashylyqty halyq ózi qaraytúghyn zakon) gubernagha zemstvo kirgizbekshi bolyp jospar týzep dumanyng qarauyna tapsyrdy. Duma búl jospardy qabyldady. Endi búl jospar zakon bolyp shyghu ýshin gosudarstvennyy sovetnik qaralashyq bolghan.  Gosudarstvennyy sovet búl zakondy qarap, muafyq kórmegen son, qabyldamady. Tapqan mini, zakonda әr halyq óz aldyna bólinip, zemstvo mýshelerin bólek-bólek saylau bolady dep jazylghan eken. Búl zakon G. Sovette qabyldanbaghan son, bas ministr Stolypin otstavka súrap aryz kirgizgen, búl oqigha turaly mart ishindegi gazetter әrqaysylary әrtýrli jazyp, Stolypin otstavkagha qabyldandy.  Ornyna Kakovsov bas ministr bolady degen sózderde sóilene bastady. On ekinshi martta patsha aghzam tarapynan ukaz bolyp, G. Soveti menen G. Duma jinalysy on besinshi martqa sheyin yaghny ýsh kýnge toqtatyldy. On tórtinshi martta managhy alty gubernagha zemstvo jýrgiziledi dep negizgi (týp) zakonnyng 87 statiyasyna muafyq ukaz jariya etildi. Stolypin haziretteri búrynghy qalpynsha bas ministrlik ornynda qaldy. Otstavkasy qabyldanbady.

«Ayqap» jurnaly