Aqpannyng 11-inde Almatydaghy jurnalister klubynda, qazaqtyng túnghysh gharyshkeri, qogham qayratkeri Toqtar Áubәkirov jurnalistermen kezdesip, býgingi sayasiy-qoghamdyq ómirde qalyptasqan jaghdaylargha baylanysty  oilaryn aityp, jurnalisterding súraqtaryna jauap berdi. Kezdesu barysynda bolghan әngimeni yqshamdap úsynyp otyrmyz

- Toqtar Ongharbayúly, kezekten tys saylau jariyalanghannan keyin ghalamtorda: «Toqtar Áubәkirov saylaugha týsui mýmkin»,- degen synayda aqparattar tarady. Osy sybysty anyqtap berseniz. Siz saylaugha ýmitker retinde týsesiz be?

- Biz qazaq halqy óte kedey túramyz. Kedey elimizde mine, kezekti ret  merziminen búryn Preziydent saylauy ótkeli jatyr. Býgin bilesizder, «Núr Otan» partiyasynyng siezdi boldy (11 aqpanda). Siezde Nazarbaev taghy da  Preziydent bolam, kýsh-quatym jetkenshe biylikte qalamyn,-dep uәde berdi. Ol kisi osy orynda otyrugha әbden ýirenip qaldy.

Basqa oryndy týsine almaydy da, týsinbeydi de. Sondyqtan da, shyny kerek, men Preziydentikkke týsuge Nazarbaevtan barda dayyn emespin.

Aqpannyng 11-inde Almatydaghy jurnalister klubynda, qazaqtyng túnghysh gharyshkeri, qogham qayratkeri Toqtar Áubәkirov jurnalistermen kezdesip, býgingi sayasiy-qoghamdyq ómirde qalyptasqan jaghdaylargha baylanysty  oilaryn aityp, jurnalisterding súraqtaryna jauap berdi. Kezdesu barysynda bolghan әngimeni yqshamdap úsynyp otyrmyz

- Toqtar Ongharbayúly, kezekten tys saylau jariyalanghannan keyin ghalamtorda: «Toqtar Áubәkirov saylaugha týsui mýmkin»,- degen synayda aqparattar tarady. Osy sybysty anyqtap berseniz. Siz saylaugha ýmitker retinde týsesiz be?

- Biz qazaq halqy óte kedey túramyz. Kedey elimizde mine, kezekti ret  merziminen búryn Preziydent saylauy ótkeli jatyr. Býgin bilesizder, «Núr Otan» partiyasynyng siezdi boldy (11 aqpanda). Siezde Nazarbaev taghy da  Preziydent bolam, kýsh-quatym jetkenshe biylikte qalamyn,-dep uәde berdi. Ol kisi osy orynda otyrugha әbden ýirenip qaldy.

Basqa oryndy týsine almaydy da, týsinbeydi de. Sondyqtan da, shyny kerek, men Preziydentikkke týsuge Nazarbaevtan barda dayyn emespin.

Birinshiden, búl saylau-legitimdi saylau emes. Nege desenizder, Ata zandy búzyp otyr. Negizgi Zangha sәikes, eki aidan búryn ýmitkerlerdi úsynu toqtalady. Al, saylau 3-nshi aqpan kýni jariya etildi. Zangha da tiyisti ózgertuler engizilgen joq. Sondyqtan da, zangerdin, tipti kez-kelgen elimizding azamatynyn, Konstitusiyalyq keneske hat jazyp, myna saylau prosessin toqtatudy talap etuge haqy bar. Men býgin «Azat» JSDP sezining atynan osynday úsynysty jasayyn dep otyrmyn.

Biz tek bir ghana kisi ýshin Ata Zangha eng bolmaghanda bir jylda bir ret ózgeris engizip otyramyz. Dәl bizding elimiz sekildi osylay Konstitusiyasyna ózgeris engize beretin birde-bir memleket joq shyghar. Áriyne, Preziydent degen eng ýlken ataq. Ol óz elinde eng bedeldi túlgha.  Sayasatker retinde de sonday adamgha halyq dauys berui kerek.

Osylay saylaghannan keyin, ony kókke kóteruimiz kerek edi. Alayda bir kisige dauys berseng de ótedi eken, bermeseng de ótedi eken. Bizding memleketimizde sonday sayasat bolyp otyr.  Dәl múnday jaghdaydan halyq ta sharshady. Júrt aitady, dauysty basqa kisige beremiz, al ótetin tek bir-aq kisi dep. Áriyne qarsy emespiz, ótsin, saylansyn, biraq, halyqqa da jaqsylyq istese eken. «Bәri boldy ghoy, biraq endi demokratiyagha bet búrayyq»,-dep ol kisi aitsa, biz nege qoldamaymyz?!

Ótkende ghana EQYÚ-nyng elimizde sammiyti ótkende, býkil әlemge jar salyp, «endi elimiz demokratiyalyq prinsipterdi ústanady»,- dedik. Sonyng nәtiyjesin kýtemiz endi.

Men әriyne saylaugha týsuge dayynmyn. Alayda, mynanday qysyltayang uaqytta ol saylaugha kim týse alady? Óz baghdarlamandy halyqqa jetkizuing kerek. Ol ýshin býkil oblysty aralap shyghu kerek. Oblystyng ortalyqtaryna baru kerek. Soghan ýlgersen. Al, qazir  әrbir oblysqa barugha uaqyt tar. Búnday jaghdayda bir oblystyng halqy  sening baghdarlamanmen tanysady,  ekinshisi tanysa almaydy.

- Preziydent kenesshisi E.Ertisbaev, qazirgi kezde eshkimde Nazarbaevqa bәsekeles bola almaydy dep mәlimdedi. Býgingi mәlimdemesi mynaday: «Eger oppozisiya 2005 jyldan beri jik-jik bolyp taramay, bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharyp birigetin bolsa, olar mýmkin býgingi Preziydentke bәsekeles bola alar ma edi. Al onday birigu bolmaghan son, býgingi Preziydent ózine tiyisti pozisiyasyn alyp, qayta saylanady»,-degendey pikir aitty. Osy pikirge qalay qaraysyz? Eger oppozisiya bes jyl búryn birikken bolsa, onda sayasy nauqan qarqyn alyp, Núrsúltan Nazarbaevqa bәsekeles túlgha oppoziyalyq kýshterding arasynan shyghar ma edi?

- Búlbúl tanerteng de  - búlbúl, keshke de  - búlbúl. Sayray beredi. Neshe uaqyt sayrap kele jatyr. Meninshe, qazir dauys әdil sanalyp, Nazarbaev 50 payyz  alsa, men eki qolymdy shabugha berer edim... Ala almaydy! Eger shyn, әdil saylau óte qalsa.  Óitkeni halyqtyng sezimi ondy. Anau alystaghy auyl da qazir gazet oqidy. Bir ay búryn jazylghan gazetti kýtip otyrady eken. Balalary әkelgen bir qúshaq gazetti, ózi oqyp, sosyn kórshilerine taratyp otyrady eken... Mәsele nede? Mәsele halyqtyng sanasynyng oyanghanynda.  Ózgesi bolmasa da auyldaghy júrttyng qolynda maly bar. Toqsanynshy jyldary qúrtyp alyp edi. Qazir, әiteuir, birte-bite qalpyna keldi. Qazir auyl halqy sonymen kýn kórip otyr.  Men ózim bala kezimde az ghana auylda bolyp, ómir baqy qalada jýrsem de, toqsanynshy jyldary aitqam, qazaqty asyraytyn mal. Maldy joymandar dep. Tәuba, qazir mal qazaqty asyrap kele jatyr.  Bir auylda bir ónerkәsip joq. Júmys joq,  qazir halyqtyng 40 payyzdayy auylda. Auylda júmys joq qoy, barlyghy ýide otyrady. Qayta, tәuba deu kerek. Óitkeni, Reseyde júrt, araqtan basyn kótere almay jatyr. Bizde de biren-saran bar. Degenmen, basym kópshiligi malynyng jaghdayyn jasap, sonymen ózderine júmys tauyp, kýnderin kórude.

Auyl halqy, «Otan - bizding anamyz. Biraq ol nege bizge jaqsylyq jasamaydy, bizdi nege úmytyp ketti?» degende biz, «kýte túryndar, uaqyt keledi» deymiz. Alayda, sol uaqyt keler emes.

- Qazir oppozisiyadan biregey kandidat  úsynu turaly әngimeler bolyp jatyr. Soghan kim layyq dep oilaysyz?Biylikting asyghys saylau jasauynyng sebebi nede? Ýmitker bolyp tirkelgen Uәlihan Qaysar, memlekettik tilding synaghynan óte almay qaldy. Al, siz ýmitker bolsanyz, qazaq tili emtihanynan óte alamyn degen senimdesiz be?

- Ózim senemin, biraq olar sengizbeydi (kýledi).  Mine,  sizdermen sóilesip otyrmyn. Mening qazaq tilim qalay eken?.. Al olar, mening til jónindegi biligim men bilimidi tómen dep sanaytyn bolady.

Ekinshi súraghynyzgha kelsek, jeke mening pikirim (!), mynau jan-jaqtaghy bolyp jatqan oqighalar,  biylikke oy saldy. Olar tez referendum jasap jibermek boldy. Biraq, referendum bolmaytynyn ol kisi 100% bildi.  Biraq kópting tirligi , júmysy referendum bolyp ketti. Biruler qarsy shyqty, bireuler qoldady. Sosyn, referendum bolmaydy dedi de, ayaq astynan «merziminen búryn» saylau dedi. Ol da sayasattyng bir týri. Biylikting aqyldylyghy. Býkil halyq an-tang boldy da qaldy. Bireui bir sóz aitqan joq.

- Keybir sarapshylar aityp jatyr, jana sizde de aittynyz, 50% da ala-almaydy dep, saylaudyng týpki sebebi sol emes pe?

- Joq, odan emes. Halyq kóterilip ketpesin dep әdeyi jasap otyr. Jogharyda aittym ghoy. Halyqtyng sanasy oyandy.  Halyq búrynghyday emes, tipti byltyrghyday emes. Jan-jaqtaghy oqighalardy kórip otyr. Narazylyq bildirip alangha shyghugha da dayyn. Sol shoq ot bolyp janyp ketpeui ýshin biylikting ony ýrlep óshiruge talpynyp jatqandary, búl.

Qysqasy,  aqyldy adam bolsa, mynaday saylaugha qatyspaydy. Al joghary jaqtan qol qoyghyzyp alghan kisiler, olar jýgiredi. Bolat Ábilov, ózin-ózi úsynyp jatyr. Úsynsyn. Al, oppozisiyadan qazir, biregey kandidat joq.

- Biyl Gagarinning gharyshqa úshqanyna 50 jyl tolady. Resey ony ýlken toy etip, dýrildetip ótkizgeli jatyr. Neshe týrli sharalar qarastyrylghan, Bayqonyrda da. Al sizding gharyshqa úshqanynyzgha 20 jyl tolady. Soghan baylanysty  shara ótkizu turaly  ýkimet tarapynan sizge resmy úsynystar týsti me?

- Resey ýkimetinen týsti. Tipti mynau ghalamtorda,  birinshi qazaq gharyshkeri Áubәkirovty shaqyramyz dep, aghylshynsha da jýr, oryssha da jýr.  Baghdarlamanyng bәrine qatynasasyz, Kremlige deyin barasyz-dep. Bizding memlekette onday shara toylanbaytyn shyghar. Sondyqtan eshkim eshtene aitqan joq.

-  Siz jana óz sózinizde, halyq qazir alangha shyghugha dayyn dediniz. Alayda, sol halyqty bastap alyp shyghatyn kóshbasshy bar ma?

- Bastap shyghatyn adam bar. Biraq, biz kóp oilandyq.  Búl óte qiyn mәsele. Jan-jaqta qan tógilip jatyr. Bizding sanymyz óte az.  Mynaday ken-baytaq jerde, 8 million ghana. Ár shaqyrymgha bir-bir adamnan qoysa da, bizding sanymyz oghan jetpeydi.  Eger halyq qyrylysa ne bolady?  Qazaq bir kóterilse,   ony qaytyp basu  qiyn. Bәrimizde solaymyz ghoy. Birdeme isteging kelse, janyp ketesin.  Onyng týbine deyin jetpey qoymaysyn. Sondyqtan, qazaq bir kóterilse,  toqtamaydy. Keng baytaq jerimizding bir jerinen ot tútansa, baytaq dalada ol qaulay jóneledi.  Qyrghyz әne, bir kóterildi de, ýsh kýnning ishinde basyldy. Al bizde bir jansa, kópke sozylyp ketedi. Eng qiyny sol.

Alangha baryp kóterilgenshe, mening oiym, әr qazaqstandyq saylauda   óz pozisiyasyn bildirui kerek. Sonda biyliktegiler de aqymaq emes qoy, qaraydy da, «oybay-ay, myna halyq oyanypty, búrynghyday 100 payyz joq», - dep sayasatty basqasha jýrgizu kerek ekenine kózderi jetedi.

Bayaghydan jariyalap qoyghan demokratiyagha bir kezde keluimiz kerek qoy. Paraqorlyq, úrlyq degendi qoy kerek. Sol joyylmay, qazaq tynyshtyq tappaydy.

- Oppozisiya demey-aq qoyayyq,   jalpy halyqtyng ishinde Preziydentikke layyq túlghalar bar ma?

- Nege joq bar?Sayasattyng «tar jol tayghaq keshuinen» ótken  әkimder bar. Baltash Túrsymbaev bar. Ol halyqqa qanday kómektesedi. Men ol kisimen de aralasamyn . Halyq arasynda onyng kómegi tiygen jandar ýnemi rahmetin aityp jatady. Anau deputattardyng ishinde de, basqasha oilaytyndar óte kóp. Preziydent әkimshiliginde Mәulen Áshimbaev degen sayasattanushy bar. Qanday saraptama jasap, bagha beredi. Qanday jaqsy sayasatker.  Ol nege viyse-preziydent bola almaydy? Bola alady!

- Saylau әdil óte me?

- Ádil ótpeydi. 1995 jyly Nazarbaevqa dauys bergenderding qarasy  95,5% boldy. Keshe mәlimdep jatyr, Preziydent ózining rekordyn janartady eken dep. Ol kisining rekordy 97 payyzdan asqan bolatyn.  Yaghniy,   búlar endi  99% payyzdy kórseteyin dep otyr.

- Onda saylau ótkizuding qajeti qansha?

-Men de sony aityp otyrmyn. Saylau ótkizuding qajeti qansha? Odan da «ózin ózi taghayyndadym», dep jarlyq shygharsa jetip jatyr emes pe?

-Bizde gharyshqa úshatyn jas mamandar ma?

- Bar. Ekeui dayyn túr. Solardy gharyshqa jiberu ýshin, 1.5 millard dollar jiberdik. Sondaghy atqarylghan sharuanyng qúny jarty milliard qana. Sonda qalghan bir milliard qayda ketti? Eshkim bilmeydi. Dayyn túrghan kosmonavtardy gharyshqa jiberu ýshin bólingen aqsha jetpey qaldy. Bir gharyshkerding gharyshqa sapary  5 pen 20 million dollargha deyin aqsha qajet.

-Múhtar Ayymbetov: «Men endi Resey azamattyghyn alyp, sol elding atynan úshamyn», dedi. Sonda búl bizding elimizding atynan endi eshkim úshpaydy degen sóz be?

- Tym pessimist bola beruge bolmaydy. Biraq, qazirgi uaqytta, tayau bes jyldyng ishinde bir qazaq úsha almaydy.

-Nege?  Aqsha joq pa?

- Joq, aqsha bar. Aqsha tapty, biraq endi reseylikter qabyldamay jatyr. Amerikanyng «Shattl» zymyran tasyghyshtary endi jiberilmeydi. Ol Reseyde ghana bar. Ony reseylikter bes jylgha jalgha alghan. Jylyna  ýsh-tórt ret úshyrylsa, solardyng ishinde eki AQSh azamaty otyrady. Nege deseniz, halyqaralyq stansiyanyng jetpis payyzy AQSh-qa tiyesili. Reseylikter bolsa, bir-birden óz gharyshkerlerin jiberedi. Sondyqtan, bizding gharyshkerlerimiz  kosmosqa attanu ýshin, reseylikterding ornyna otyruy tiyis.

-Jaqynda Mashkevichting Izrailige oralman bolghany turaly habar tarady. Onyng sebebi nede?

- Qazir barlyghynyng aqshasy shetelderde.   Óitkeni, bir jaman oqigha bolyp kete me dep senbeydi. Olardyng bireui de milliardtaryn qazaqstandyq bankterge salghan joq. Elde birdene   bolyp qalsa, sol jighan tergeninen aiyrylyp qalamyz dep qorqady. Sondyqtan, olardyng barlyghy da, ózderine jaghdaydy bayaghyda-aq dayyndap qoydy. Al, Mashkevich siyaqty ýlken biznesmenderding qimyldauy, myna jer olargha túraq bola almaytynyna kózi jetkendikting belgisi. Óitkeni búl jaqtyng túraqtylyghy tolqudyng qarsanynda túr. Ayaq asty múz qatyp, tayghanaq bolyp bara jatyr.

Jazyp alghan Riza Isaeva,

«Abay-aqparat»