jas talap Á.Álisher shygharmashylyghyndaghy kemshilikter  haqynda

Á.Álisherding «Meni qúshaqta» jinaghyna syn

Ádebiyetke songhy bes-onjyldyqta kelgen jas buynnyng әdebiyetsýier, ólensýier qauymgha tanylyp ýlgergeni bar. Sonyng biri – Álimjan Álisher balasy. Jaqynda Á.Álisherding «Meni qúshaqta» dep atalatyn túnghysh jeke jinaghy jaryq kórgen bolatyn. Áleumettik jelilerde týrli qoghamdyq top ókilderining maqtap, baghasyn asyryp otyrghan «Meni qúshaqta» jinaghyn biz de oqyp kórdik.

Sonymen, Álimjannyng kitabyn syn kózben paraqtay otyryp, ekiúday kýy keshtik. Ólenderi qatty borangha tótep bere almaytyn qauqarsyz;  bylyq-shylyghy kóp balan, shiyki ekeni kózge birden kórinedi. Bәlkim, búl jazghandaryn tezirek jinaq qylyp, oqyrman nazaryna úsynugha asyqqan zamandastyng albyrt shaghyndaghy kónilinen tuyndaghan sezimi bolsa kerek. Ony da týsinuge bolady. Dese de, osy Álimjanymyz 18-20 jastaghy bozbala emes, elge tanylyp qalghan, jigit jasyna kelgen azamat emes pe, sondyqtan onyng jasyna múnday bir emes, eki-ýsh qaynauy ishinde, tolyq jetilmegen sharana ólender layyqty emes edi.  Amal neshik, Álimjannyng әdeby ortagha enui osylay óte sәtsiz qadammen bastalyp otyr.

Mysaldargha jýgineyik:

Men aspangha qol sozamyn,

Qol sozady aspan maghan.

Tek jaqsylyq ansa, janym,

Ómirim bar bastalmaghan. (?)

Qylsanyz da dýr qoshemet,

Mine, osynday kórinisim.

Men bir emes birneshe ret(?)

Jenilgenmin jenu ýshin!

Dәl osynday sezim kózim,

Tәuekelge әzir kezim.

Júbatamyn ózimdi-ózim,

Únatamyn ózimdi-ózim!

Siz de onymen dos boldynyz,

Aldamasyn alau-saghym.

O, ziyalym, qosh keldiniz,

Osy jýrek ghalamsharym! –

dep jýregin úsynyp, «Meni qúshaqta» degen jinaqtyng betashary osy  «Jaratylys» (5 b.) ólenmen bastalypty. Ádemi bezendirilgen jinaqqa publisistikalyq temperamenti óte kóp, aitary az, súiyq ólender talghamsyz enip ketken. Jogharydaghy ólenning alghashqy shumaghynda ómirdi endi bastaghan adamnyng ekinshi shumaqta әldeneshe ret soqqy alyp, «ómir synyna qarsy jýzem!» degen dausyn estip, tosyrqap qalasyn. Osynday bir-birine qarama-qayshy keletin shumaqtar kóp-aq. Qarap otyrsanyz, jenil-jelpi jazylghan  jazbadan ne minez, ne dauys kórmeysin. Tómendegi mysal «Ekstaz» degen óleninen:

Ghajayypty kýtersiz, sirә, menen,

Bir emes, san sýringen Qúlager em.

Qalamym bar – siqyrly tayaqsham bar,

Týrtip qalsam, qúlpyryp shyghady әlem.

Qalghan shumaqtar da osy shamalas. Sonymen, osy joldarda qanday kórkem órnek, qanday sonylyq bar? «Siz olay qaramanyz, esim dúrys// Qantardyng toqsanynshy kýni býgin» degendey búlynghyr әri kýmәndi týiinnen ne janalyq tabamyz?  Osy ólende aitylghan barlyq jay – kez kelgen dengeydegi oqyrmangha jaqsy tanys, ap-ayqyn nәrseler. Onay aitylghan, jenil jazylghan sózder bittey órip jýr. Mәselen: «Baghdarshamda toqtay sap jasyl jansa// Qyzyl jansa kerisinshe kesip óter», «Týs kóretin uaqytta oyanatyn// Oyanatyn uaqytta týs kóretin», «Qatelik dep bilmeytin búl tirligin// Osyndaymyn, osynsha bir týrlimin» t.s.s.  

Álimjannyng shygharmashylyghyndaghy zor kemshilik – ózge aqyndardyng tauyp aitqan oilaryn «jiyendep» iymendenu, variasiyagha ainaldyru. Demek, búl tek Á.Álisherge ghana emes, osy syqyldy taghy basqa jas buynnyng shygharmalarynda jii kórinis berip jýrgen jay bolyp otyr. Jas buyngha elikteu-solyqtau jarasqanymen, óz jolyn, óz sýrleuin taba almasa, búl keshirim kózimen qaraugha túratyn nәrse emestin. Mysaly, Álimjannyng «Jalghandaghy jalghyz meken» óleninde:

Qasiyetinnen ghúmyryna jalghasty,

Kóz aldymda barlyq әlem almasty.

Sazgha toly ghajayyp ýn әldiyli,

Ana boldy aitqan sózim alghashqy,

Ana boldy aitqan әnim alghashqy.

Esiming bar óshpes mәngi sanada,

Sensiz mening baq júldyzym jana ma?

Sen ózising meyirimning jalghanda,

Sen ózising úlylyqtyng jan ana.

Múhittardyng kezsemdaghy jaghasyn,

Sezsemdaghy qasiyetinning baghasyn.

Men qanshama búl ghalamdy aralap,

Qúshaghynday jer tappadym anashym,

Jýregindey jer tappadym anashym.  

Búl óleng – «Aru ana» әnining jelisimen jazylghany bayqalady. Tipti, sol әnning sózderi kirigip ketken-di. Qalghan shumaqtarynan selt etkizer sezim kóre almadyq.

«Gýl satamyn» degen óleninde jaqsy lirikalyq kórinis bar. Adamdardyng bir-birine degen meyirimin arttyryp, jaqsylyqqa jasaugha asyqqan Álimjannyng búl oiy dúrys bolghanymen,  ólenning jenil formagha qúryla salghany ókinishti. «Ómirde satylmaytyn dýniyeni// Satyp kelem, jaryghym, gýl arqyly» dep jalang uaghyzben týiindey salghan. Jas talaptyng taza niyetine esh qarsylyq joq, bәri dúrys. Degenmen, janalyghy da, kórkemdik ereksheligi de joq. Ádette, aitys alamanynda sóz qaghystyryp otyratyn aqyndargha tәn «aytqyshtyq» qasiyet jaqsy bolghanymen, jazba poeziyanyng zandylyqtaryna kele bermeytinin eskergen jón siyaqty.

Á.Álisherding qay ólenin oqysang da sergeldeng sezimge týsken, shyn qimastyq, әldebireuge yntyqqan saghynysh, ansar baryn kóresin. «Meni qúshaqta» lirikalyq baghytta jinaq bolghan son, mahabbat mashaqatyn tartqan bozbalanyng jýrek syry siyaqty qabyldadyq. Biraq ( taghy da «biraq» demeske shara bolmay túrghany) saghynyshtan tughan ansar әnnin, sýiispenshilik syryn shertken ólenderding bәri qalypty dýniyeler. Jattandy úghymdar, jasandylyq, sezim salqyndyghy birden «menmúndalap» túrady.  Jas qalam iyesining lirikalyq keyipkerleri, dúrysy lirikalyq Meni jeti týnning ishinde әldekimdi ansap toryghady, alystaghy bireudi saghynyp, bólmesine syimay sharq úrady. «Ghashyq jannyng basyndaghy hәl bólek» bolghan kýnning ózinde de sol bayaghy eski sýrleu, eski kartina. Oqy otyryp, «osy da sóz bolyp pa?» degendey ghana qaraysyn. Jýregine, sezimine әser etpeydi. Óitkeni óleng jalan, sezim jasandy. Poetikalyq kýsh-quaty joq óleng oqyrman keudesine shabyttyng shyryn tamyza almaydy. Mәselen,  «Janbyr әni» degen ólenine zer salsaq:

Kónilim bar kóktemning býrshigindey,

Shaqyrady Ol ózine tylsym ýndey.

Sol bir ýndey ghajayyp janbyr әni,

Janbyr әni – jýrekting dýrsilindey.

Jyr saulaydy búlttardyng qanatynan,

Kórdim baqyt aspannyng tarapynan.

Janbyr әni mazala, mazalay ber,

Tyndap seni taghy da tang atyram.

Osylay taqpaqtap kelip, mahabbat, sezim móldirligi men yntyqjannyng qasterli keypin:

Saghynular, kýtuler, ansatular,

Osyndayda jýreging bolsa tular. (?)

Jýreksinbe janbyrdan, janbyr emes,

Kóz jasynan qorghasyn qolshatyrlar (?) –

dep týiindey salady. Ne degen salqyn, emosiyasy joq, jenil joldar edi?! Álimjannyng birqatar óleninde osynday jýdeu, qaytalanatyn oilar men sózder birshama. «Jauraghanda janynnan tabylghanmyn// janarynnyng ishinde joghalghanmyn»; «Qandyra almay shólimdi tenizden esh// Eshkim mendey janynnan mәn izdemes»; «Janaryna osylay baylandym da// Jýreginnen osylay jenildim men!»; «Ózing jaqqa sýiredi saghynyshym// Úshyp keldi sen jaqtan sezimderim»; «Ózinmenen auyrdym da// Ózinmenen derttendim»; «Jýregimdi jetektep al, kete ber// Óz erkinmen kelmesen»; «Keudemdegi jalyndy saghan degen// Sóndire de almady Kóz nóseri»;  «Jolyqtyq biz taghy janbyr astynda// Kezdestik biz taghy jýrek ýstinde»; «Sen jay ghana tartymdy jyrtqysh shygharsyn// Jýregimning jartysyn jep tauysqan» (Ne degen teneu edi?!) t.b. osynday joldargha qarap, qalay tanyrqanbaysyn?

Ólenning biyik ýdesi, kórkemdik talaby túrghysynan qaray otyryp, Álimjan Álisherge aitar eskertpemiz: sózdi jýieli, ornymen qoldanugha múqiyat bolu. Negizi, kez kelgen jas talap iyesi óleng bolsyn, әngime bolsyn әiteuir kórkem dýnie jazu barysynda sóz әuezdiligine, til kórkemdigine qatty mәn bergeni dúrys. Sózben júmys isteu, sóz maghynasyn týsinu – eng zor mәsele. Osy jaghynan alghanda, Álimjan ólenderining dýmbilez, shiyki boluy zandylyq. Sebebi onyng shygharmashylyq izdenisi az, ózin-ózi kәsiby túrghydan jetildiru bәsen. Eger, ol kóp oqyp, kóp izdense, sózsiz әr sózding mәnin bilip, maghynasyn ajyratar edi. Mysaly, «Qalay ghana op-onay kýlesing sen, Jýregimning jatsa da tisi auyryp» degeni nesi, tәiiri! O zamanda, bú zamanda adam jýregining «tisi» bar ma edi! Qiyal jetegine berilgenning ózinde, sózge abay bolu kerek emes pe edi. «Jýrmin qazir Lauranyng mausymynda, Al, saghatym Lauradan Laura ketti» dep ózining muzasy bolar Laurany ózinshe jyrlaghan jas talaptyng «Laurasy» sәtsiz shyqqan kóshirme ghana. Júmataydyng «Lәilisin» oqyp, óz «Laurasyn» surettegen bolady. Osy ólenge den qoysaq:

IYsi shyghyp túrady jerden onyng (?)

Oghan birden baqytqa jol beremin.

Atyn aitsam – men onyng jauramaymyn,

Atyn aitsam – basylar shóldegenim.

nemese:

Teng qoyamyn Kýn menen Ay ýsheuin,

alandatar meni ylghy jayy sonyn.

Bilem onyng baldan da tәtti ekenin,

Sosyn Laura qosylghan shay ishemin.

Alaqanday baghymdy qolgha bersin,

Kónilime basqasha arman ensin.

Men ghashyqpyn!

Álemde búdan bylay –

Mahabbattyng esimi «Laura» bolsyn!

Lauragha ghashyq adamnyng jan dýniyesi jaydaq, oy әlemi jútan. Tebirentpeydi. Tolghandyrmaydy. Jýregine jetpeydi. Ghashyq adam jýregine, sezimining qaltarys-búltarysyna ýnilmegen, kónilding garmoniyasyna zer salmaghan. Ghashyq jannyng janaryna, onyng jazylmaghan jyryna, aitylmaghan syryna qanyq bolmaghan poetikalyq oidyng tayazdyghy osylay qarabayyr bolady.  Kóp oqu kerek demekshi, rasymenen, Álimjangha endigide kóp oqyp, kóp izdenu maqsat emes, mindet. «Jiyenqúm jyr» (38 b.) óleninde:

Árbir úlyng dýr dese de bolady,

Árbir qyzyng ýr dese de bolady.

Janaryndy kýn dese de bolady,

Tikenindi gýl dese de bolady,

Esigindi ilmese de bolady, -

degen eken. Búny da jay aita salghany bolar. Áytpese, kórkemdigi solghyn. Bir anyghy – Álimjannyng shygharmashylyghyndaghy sózderding ayasy tym tar. Tar bolghany sonshalyq, sol «ghalamshar», «esigi ilinbeydi», «meyirim», «dýr», «sezim yrymy», «qúshaghynday jer» degen siyaqty t.b. sózder әr óleninen qylang ete qalatyny sondyqtan.

Jas talaptyng «Han apama hat» (Aqyn Hanbiybi Esenqaraqyzyna jazghan arnauy) óleninde:

Qart Qaratau sabyrly begimiz qalay,

Qarapayym qadirli elimiz qalay?

Ontýstikting asasy aspany qalay,

Aytpaqshy, jerimiz qalay?

Aspan jylu tókpeydi bekerge olay,

Týrkistanday kiyeli meken qalay?

Baqytjan әkem qalay,

Marhabat kókem qalay? –

dep jazylghan búl hat týrindegi óleng shyn maghynasynda óleng emes, telefon arqyly hal-habar súrap otyrghan adamnyng keypine ghana keledi. Sosyn poeziyada auyzeki tilde sóiley beru oqyrmandy qanday oigha qaldyraryn kim bilsin?! «Bóten sózben bylghansa sóz arasy, Ol – aqynnyng bilimsiz bisharasy» degen Abay hәkimning sózin poeziyagha qoyylar talap,  eskertpe-ereje, qasiyetti Qúran sózindey qarauymyz kerek!

Á.Álisherding «Apa», «Aspan, sen bilesing be?», «Aqyn auyl», «Joghalghan kitap», «Júmekenge» sekildi tәuir shyqqan ólenderi bar. Jas talap shygharmashylyghynyng jetistigi sol – jaqsylyq pen meyirim sәulesin kórsetu. Biraq, búl poeziya ýshin az element nәrse ghana. Tórt ayaghyn teng basqan shumaqty ólender jazu – onyng qolynan keledi.

«Meni qúshaqta» jinaghyna qazaqtyng intellektual aqyny, qazaq poeziyasyna janalyq әkelgen Erlan Jýnistey qúshaghy keng aghamyz alghysóz jazypty. Adam balasynyng kónilin qimaytyn Eraghamyz inisine jomart bolypty. Al, jinaqtyng redaktory ózimizding qatarlasymyz Sherhan Talap bolghan eken. Qazaq sózining qúdiretin biletin, aqyndyq mәdeniyeti bar Sherhan ózine tapsyrylghan júmysqa syn kózimen qarap, óndeu kerek edi ghoy...

Sóz basynda aitqan әleumettik jelidegi júrttyng pikirin «kónil» ýshin maqtap, «kónil» ýshin baghasyn arttyrghanyn týsinip, Álimjangha janyng ashidy. «Óz qotyryn ózi qasysyn» deuge bolatyn edi, biraq әdebiyet aldyndaghy jauapkershilik ýshin respublikalyq dengeydegi mýshәira, әdeby bayqaulardyng birneshe dýrkin jenimpazy, OQO-nyng  2014 jylghy «Eng ýzdik aqyny», halyqaralyq «Shabyt» festivalining diplomanty, el ýmit artqan Álimjanday zamandasqa shynayy niyetpen sózding әdilin aitayyq dep sheshtik.

Biz, jas talap Á.Álimjannyng  boyyndaghy Jasaghan Ie bergen talabyn joqqa shygharmaymyz, kerisinshe sol Tәnirining syiy bolghan talabynyng ósip-jetilip, órkendegenin qalaymyz. Sony qalay otyryp, Á.Álimjannyng jazar әr sózining sapaly bolghanyn talap etemiz. Súnghyla A.Sýleymenov aitqanday, synnyng mindeti – jastar tvorchestvosyndaghy tәjiriybesizdikten tughan bolbyr, kýiki jәittardi әli kelgenshe kórsetuge kómektesu, kenes beru bolmaq. Aldaghy uaqytta jas talaptyng kórkemdik keneske qúlaq asyp, elikteu-solyqtau, jasandylyq pen jattandylyqtyng auylynan irgesin aulaq ústap, óz jolyn tapsa eken degen niyetpen jaqsylyq tiledik. Eger, Álimjan osy qalpynan tezirek aiyrylmasa, ataghy men jarnamasy qansha myqty bolsa da, qatardaghy kóp ólenshining biri bolyp qala bermek. Osyny eskerip, bolashaqty oilap, dereu shygharmashylyq izdenis әlemine enu kerek.. («Jýrekpen jazylghan ólen» siyaqty smaylikterdi «sóiletu» ólenge forma tauyp, tynnan týren salghan bolyp tabylmaydy, búl taza jasandylyq, osynday «janashyldyqtan» kýderindi ýz!).

PS:  Ólen! Qúdiretti ólen, parasatty poeziya, lirika turaly aitar oy kóp. Paryqsyzdyq pen parasatsyzdyqtan, jasandy mún, sala-qúlash tirkes, ashyq-shashyq teneu, oi, sóz jýiesizdiginen ada, shynayy ólendi oqyghyng keledi. Jas buyn aqyndardyng shygharmashylyghynan ýmit kýtesin. Senesin. Biraq aldynnan syldyr-syldyr bos syldyr sóz, byldyr-byldyr bóbek sóz shyghady da túrady. Sosyn «E, búl da óleng tehnikasyn mengergen ólermen ólenshi eken» dep qynjylasyng da qalasyn...

Eldos Toqtarbay, әdebiyet synshysy, QR «Daryn» memlekettik jastar syilyghynyng laureaty

Abai.kz