Elimizdegi býgingi tandaghy eng ózekti de, basty problemanyng biri—jastargha joghary bilim beruding jay-kýii desek artyq aitpaspyz.  Onyng sapalyq dengeyi keyingi kezderi tym tómendep ketkendigi alandatpay qoymaydy. Al búl fakti eshkimge de tansyq emes. Mәselen, uniyversiytetterding әlemdik reytingi ortalyghy (CWUR) jaqynda býkil dýnie jýzindegi myndaghan ýzdik uniyversiytetterding tizimin jariyalady. Soghan qaraghanda biz myqtap sorlap qalyppyz. Sorlaghan emey nemene, sol myndaghan joghary oqu ornynyng ishinde bizding elden birde-bir uniyversiytet ilinbepti.

Al kirgenderine qarasaq, bilim dengeyleri elden erekshe deytin de elder emes. Mәselen, Irannyng 12 birdey uniyversiyteti, Egiypetten tórteu, Pәkistannan ýsheu sonda qasqayyp túr. Búlardy aitpaghannyng ózinde әlgi tizimge Niygeriya, Livan, Tunis jәnen Uruvay sekildi damu dengeyi bizden asyp ketkenderi shamaly elder enip ketken. Búl jerde jedel damyp kele jatqan júrt jayly tipti de auyz ashpaymyz. Al búghan kýlesing be, jylaysyng ba?

Al jalpy, bizdegi bilim dengeyining tym qúldyrap ketkenin kózi ashyq, kónili oyau júrtshylyqtyng bәri biledi. Sebebi de tym terende emes. Bәlening barlyghy býginde uniyverstetter týgeldey kommersiyalanyp ketuinde. Olar ýshin basty kórsetkish bilim dengeyi emes, sonda týsetin studentter sanynyng jyldan-jylgha kóbeyip, osynyng arqasynda aqshalay tabystyng eselene týsui. Jәne de olar eki jep biyge shyghyp otyr. Mol qarjyny memleketten memlekettik tapsyrys pen granttar arqyly bir alsa, aqyly oqudyng esebinen ata-analardyng qaltasyn taghy da qaghady. Sóite túra olardyng eshqaysynyng da osy studentting kýni erteng alghan diplomy boyynsha júmys taba ala ma degen súraqqa tipti de basy auyrmaydy. Ekinshi sózben aitqanda ózderi oqytqan mamandar ýshin esh jauapkershilikti moynyna almaydy. Múnan artyq qanday rahat kerek. Aqsha ózinen-ózi qúiylyp jatyr. Tek qaltandy tos ta jata ber. Býgingi sózben aitsaq «ylghy bir lepota».  Osydan kelip, bilim dengeyining tómendigimen birge, jalpy joghary bilimning de bedeli týsip, mýldem qúnsyzdanyp ketedi. Maqúl, tórt jyl oqyp, diplom aldyng delik. Sosyn ne isteysin? Mamandyghyng boyynsha júmysqa ornalasu mýldem mýmkin emes dese de bolady. Sonda ol diplomnyng qúny nege túrady? Eshtenege de. Bir japyraq qaghaz.

Mine osydan keyin bolashaq studentter bilim dengeyi joghary, bolashaqta jaqsy qyzmet tabugha mýmkindik beretin elderge qarap, elendeytini ras. Qazir onday mýmkindikter jetip artylady. Mәselen, Germaniyagha tartyp ketuge bolady. Ol jaqtaghy JOO-lardyng barlyghy da tegin. Sheteldikterge de esikter aiqara ashyq. Múnday oqu oryndary Fransiyada da bar. Alayda, ol jerde sol elding tilin jaqsy mengeruing qajet. Onyng ýstine jatatyn oryn men ishim-jem, medisinalyq qyzmet uday qymbat. Qysqasha aitqanda jylyna 8-9 myng evro, al tórt jylda 30-35 myng evrony sanap beresin. Búl ,әriyne, ekining birining qolynan kele bermeydi.

Endi ne qaldy?  Qúdaygha shýkir, janymyzda eki birdey alpauyt kórshimiz bar. Aldymen Qytaygha kóz salalyq. Múnda oqu tegin. Sapasy Europadan bir mysqal da kem emes. Sapasy demekshi, biz jogharyda aitqan býkil әlemdik reytingigisine osy kórshimizding jýzden astam joghary oqu orny kirgen. Kósh basynda Pekin uniyversiyteti qasqayyp túr. Mine, sondyqtan bolar, Qytay elinde býginderi bizding bolashaq isker mamandarymyz osylay qaray aghylady. Búl kósh jyl sayyn kýrt artyp keledi.

Endigi bir kórshimiz — Resey. Búl endi Qytaygha qaraghanda bizge jaqynyraq. Ol elding tilin ýirenip qajeti joq, orys tili qashannan qanymyz singendigi belgili. Onyng ýstine Resey bizding eldegi bilimdi de aqyldy jastargha tym zәru. Sondyqtan olar ýnemi belsene qimyldady. Ózderi kelip, bizding qaradomalaqtardyng ishinen shekesinen shertip túryp, mandayy jarqyraghandy eshbir kedergisiz alyp ketedi. Jaqynda Resey Federeasiyasy bilim men ghylym ministri Oliga Vasilievanyng aituyna qaraghanda sol eldegi JOO-larda 67 mynnan astam qazaqstandyq student oqidy eken. Onyng 27 myny federaldyq budjet esebinen bilim alady, yaghny tegin. Al jalpy osy kórshimizde oqyp jatqan qazaqstandyqtardyng sany TMD elderining qay-qaysysynan da asyp týsetin kórinedi. Bir ókinishtisi, búl ýrdisting boy bermey, asqynyp ketetin týri bar. Mәselen, biylghy jyly Resey qazaqstandyq týlekter ýshin arnayy 10 myng grant bólip otyr. Múnyng syrtynda reseylik jastarmen birge konkurs arqyly týsetin studentterimizding sanyn eshkim de bilmeydi. Ony da az deseniz, kórshimizding birqatar uniyversiytetterinde qazaqstandyq talapkerler ýshin arnayy bólimder ashylghan. Endi oilanyp kóriniz. Bizding barlyghyz jinalyp, 18 million adamdy qúraydy ekenbiz. Aydyn-kýnning amanynda osynyng ishinen saydyng tasynday iriktelgen, talapty da talantty 10 myng jasty joghaltu kóz júmyp qaraugha bolmaytyn ýlken qater ekendigin aityp jatudyng ózi artyq.

Ashyghyn aitqanda, biz qazir aqyldy da daryndy jastarymyzdan ajyrap qalyp otyrghanymyzdy moyyndaugha tiyistimiz. Olar bóten elge barghanda birinshiden, birjolata sonda qalyp sol elding ekonomikasyn órge sýireuge qyzmet etedi. Ekinshiden sol elde ýilenip, Reseyding qúldyrap bara jatqan demografiyalyq jaghdayyn dúrystaydy. Al búl degeniniz tek taza bilim ghana emes, ýlken sayasat. Múny  olar jasyryp ta otyrghan joq. Biylghy jyldyng nauryz aiynda Resey preziydenti Vladimir Putin óz joldauynda: «Shetelden kelip bizding uniyversiyettterimizge týsetin talantty jastargha erekshe qamqorlyq jasaudy úsynamyn. Olar kelip te jatyr. Alayda olardyng osynda qalyp júmys isteuine qolayly jaghday jasau kerek. Olardyng tipti bizding azamattymyzdy alularyn da jenildetken jón» dep mәseleni ashyq qoydy. Osydan-aq kóp nәrseni úghynugha bolar. Biz búl jerde Reseydegi aqyly oqudyng bizge qaraghanda әldeqayda arzan ekenine tipti de toqtalyp otyrghanymyz joq.

Al biz osynau asa qauipti problemany sheshudi, yaghny shetel asyp jatqan asa talantty da bilimdi jastarymyzdy osynda qaldyru baghytynda ne tyndyryp jatyrmyz? Eshtene de. Tek biyldan bastap tehnikalyq mamandyqqa degen grantty kóbeytip jatyrmyz dep mәz bolamyz. Al jalang ghana kóbeytu búl problemany sheshe ala ma? Onyng qaytarym qanday bolmaq? Osy sany ghana bar mamandyqtyng qazirgi jaghdayyn jogharydaghylar jaqsy bile me? Al múnday mamandyq iyelerining qazirgi jalaqysynyng dengeyi jayly aitugha auyz barmaydy. Endeshe ailyghy tym tómen mamandyqty studentterding jappay qalap alatynyna ýlken kýmәnimiz bar. Biylghy 20 myng grantpen oqyp bitiretin jastardy erteng qayda barady? Osy 20 myng jasty qanday óndiris orny kýtip túr? Ekonomikamyz osyghan dayyn ba? Búl saualgha jauap izdep, saraptama jasap jatqan ministrlikti bayqamadyq.

P.S.  Bir qyzyghy, myna irgeles Resey men Qytaydy bylay qoyghanda qiyrda jatqan elder de bizding týlekterimizge degen peyili erekshe kórinedi. Jaqynda sonau Mysyr eli bizge dep arnayy 29 grantty bir-aq bólipti. Odan qalghysy kelmegen Polisha memleketi de 10  studentti ózine shaqyrypy otyr. Al ontýstik Korey elining bizding artistik talanty bar týlegimizge Korey últtyq óner uniyversiytetening esigi aiqara ashyq kórinedi. Sheteldegi memlekettterding myrzalyghy mine osynday. Búl ne? Olardyng qazaqtyng talantty úl-qyzdaryna degen janashyrlyq belgisi me, әlde onyng astarynda ózgeshe bir maqsat jatyr ma? Ár memleket eng aldymen óz mýddesin ghana oilaytyndyghyn eskersek, búl saual da óz jauabyna zәru sekildi.

Jaybergen Bolatov, Qostanay

Abai.kz