ەلىمىزدەگى بۇگىنگى تاڭداعى ەڭ وزەكتى دە، باستى پروبلەمانىڭ بىرى—جاستارعا جوعارى ءبىلىم بەرۋدىڭ جاي-كۇيى دەسەك ارتىق ايتپاسپىز.  ونىڭ ساپالىق دەڭگەيى كەيىنگى كەزدەرى تىم تومەندەپ كەتكەندىگى الاڭداتپاي قويمايدى. ال بۇل فاكتى ەشكىمگە دە تاڭسىق ەمەس. ماسەلەن، ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ الەمدىك رەيتىنگى ورتالىعى (CWUR) جاقىندا بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى مىڭداعان ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ءتىزىمىن جاريالادى. سوعان قاراعاندا ءبىز مىقتاپ سورلاپ قالىپپىز. سورلاعان ەمەي نەمەنە، سول مىڭداعان جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەلدەن بىردە-ءبىر ۋنيۆەرسيتەت ىلىنبەپتى.

ال كىرگەندەرىنە قاراساق، ءبىلىم دەڭگەيلەرى ەلدەن ەرەكشە دەيتىن دە ەلدەر ەمەس. ماسەلەن، يراننىڭ 12 بىردەي ۋنيۆەرسيتەتى، ەگيپەتتەن تورتەۋ، پاكىستاننان ۇشەۋ سوندا قاسقايىپ تۇر. بۇلاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە الگى تىزىمگە نيگەريا، ليۆان، تۋنيس جانەن ۋرۋۆاي سەكىلدى دامۋ دەڭگەيى بىزدەن اسىپ كەتكەندەرى شامالى ەلدەر ەنىپ كەتكەن. بۇل جەردە جەدەل دامىپ كەلە جاتقان جۇرت جايلى ءتىپتى دە اۋىز اشپايمىز. ال بۇعان كۇلەسىڭ بە، جىلايسىڭ با؟

ال جالپى، بىزدەگى ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ تىم قۇلدىراپ كەتكەنىن كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋ جۇرتشىلىقتىڭ ءبارى بىلەدى. سەبەبى دە تىم تەرەڭدە ەمەس. بالەنىڭ بارلىعى بۇگىندە ۋنيۆەرستەتتەر تۇگەلدەي كوممەرتسيالانىپ كەتۋىندە. ولار ءۇشىن باستى كورسەتكىش ءبىلىم دەڭگەيى ەمەس، سوندا تۇسەتىن ستۋدەنتتەر سانىنىڭ جىلدان-جىلعا كوبەيىپ، وسىنىڭ ارقاسىندا اقشالاي تابىستىڭ ەسەلەنە ءتۇسۋى. جانە دە ولار ەكى جەپ بيگە شىعىپ وتىر. مول قارجىنى مەملەكەتتەن مەملەكەتتىك تاپسىرىس پەن گرانتتار ارقىلى ءبىر السا، اقىلى وقۋدىڭ ەسەبىنەن اتا-انالاردىڭ قالتاسىن تاعى دا قاعادى. سويتە تۇرا ولاردىڭ ەشقايسىنىڭ دا وسى ستۋدەنتتىڭ كۇنى ەرتەڭ العان ديپلومى بويىنشا جۇمىس تابا الا ما دەگەن سۇراققا ءتىپتى دە باسى اۋىرمايدى. ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا وزدەرى وقىتقان ماماندار ءۇشىن ەش جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا المايدى. مۇنان ارتىق قانداي راحات كەرەك. اقشا وزىنەن-ءوزى قۇيىلىپ جاتىر. تەك قالتاڭدى توس تا جاتا بەر. بۇگىنگى سوزبەن ايتساق «ىلعي ءبىر لەپوتا».  وسىدان كەلىپ، ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىمەن بىرگە، جالپى جوعارى ءبىلىمنىڭ دە بەدەلى ءتۇسىپ، مۇلدەم قۇنسىزدانىپ كەتەدى. ماقۇل، ءتورت جىل وقىپ، ديپلوم الدىڭ دەلىك. سوسىن نە ىستەيسىڭ؟ ماماندىعىڭ بويىنشا جۇمىسقا ورنالاسۋ مۇلدەم مۇمكىن ەمەس دەسە دە بولادى. سوندا ول ديپلومنىڭ قۇنى نەگە تۇرادى؟ ەشتەڭەگە دە. ءبىر جاپىراق قاعاز.

مىنە وسىدان كەيىن بولاشاق ستۋدەنتتەر ءبىلىم دەڭگەيى جوعارى، بولاشاقتا جاقسى قىزمەت تابۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ەلدەرگە قاراپ، ەلەڭدەيتىنى راس. قازىر ونداي مۇمكىندىكتەر جەتىپ ارتىلادى. ماسەلەن، گەرمانياعا تارتىپ كەتۋگە بولادى. ول جاقتاعى جوو-لاردىڭ بارلىعى دا تەگىن. شەتەلدىكتەرگە دە ەسىكتەر ايقارا اشىق. مۇنداي وقۋ ورىندارى فرانتسيادا دا بار. الايدا، ول جەردە سول ەلدىڭ ءتىلىن جاقسى مەڭگەرۋىڭ قاجەت. ونىڭ ۇستىنە جاتاتىن ورىن مەن ءىشىم-جەم، مەديتسينالىق قىزمەت ۋداي قىمبات. قىسقاشا ايتقاندا جىلىنا 8-9 مىڭ ەۆرو، ال ءتورت جىلدا 30-35 مىڭ ەۆرونى ساناپ بەرەسىڭ. بۇل ،ارينە، ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى.

ەندى نە قالدى؟  قۇدايعا شۇكىر، جانىمىزدا ەكى بىردەي الپاۋىت كورشىمىز بار. الدىمەن قىتايعا كوز سالالىق. مۇندا وقۋ تەگىن. ساپاسى ەۋروپادان ءبىر مىسقال دا كەم ەمەس. ساپاسى دەمەكشى، ءبىز جوعارىدا ايتقان بۇكىل الەمدىك رەيتىنگىگىسىنە وسى كورشىمىزدىڭ جۇزدەن استام جوعارى وقۋ ورنى كىرگەن. كوش باسىندا پەكين ۋنيۆەرسيتەتى قاسقايىپ تۇر. مىنە، سوندىقتان بولار، قىتاي ەلىندە بۇگىندەرى ءبىزدىڭ بولاشاق ىسكەر ماماندارىمىز وسىلاي قاراي اعىلادى. بۇل كوش جىل سايىن كۇرت ارتىپ كەلەدى.

ەندىگى ءبىر كورشىمىز — رەسەي. بۇل ەندى قىتايعا قاراعاندا بىزگە جاقىنىراق. ول ەلدىڭ ءتىلىن ۇيرەنىپ قاجەتى جوق، ورىس ءتىلى قاشاننان قانىمىز سىڭگەندىگى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە رەسەي ءبىزدىڭ ەلدەگى ءبىلىمدى دە اقىلدى جاستارعا تىم ءزارۋ. سوندىقتان ولار ۇنەمى بەلسەنە قيمىلدادى. وزدەرى كەلىپ، ءبىزدىڭ قارادومالاقتاردىڭ ىشىنەن شەكەسىنەن شەرتىپ تۇرىپ، ماڭدايى جارقىراعاندى ەشبىر كەدەرگىسىز الىپ كەتەدى. جاقىندا رەسەي فەدەرەاتسياسى ءبىلىم مەن عىلىم ءمينيسترى ولگا ۆاسيلەۆانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا سول ەلدەگى جوو-لاردا 67 مىڭنان استام قازاقستاندىق ستۋدەنت وقيدى ەكەن. ونىڭ 27 مىڭى فەدەرالدىق بيۋدجەت ەسەبىنەن ءبىلىم الادى، ياعني تەگىن. ال جالپى وسى كورشىمىزدە وقىپ جاتقان قازاقستاندىقتاردىڭ سانى تمد ەلدەرىنىڭ قاي-قايسىسىنان دا اسىپ تۇسەتىن كورىنەدى. ءبىر وكىنىشتىسى، بۇل ءۇردىستىڭ بوي بەرمەي، اسقىنىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. ماسەلەن، بيىلعى جىلى رەسەي قازاقستاندىق تۇلەكتەر ءۇشىن ارنايى 10 مىڭ گرانت ءبولىپ وتىر. مۇنىڭ سىرتىندا رەسەيلىك جاستارمەن بىرگە كونكۋرس ارقىلى تۇسەتىن ستۋدەنتتەرىمىزدىڭ سانىن ەشكىم دە بىلمەيدى. ونى دا از دەسەڭىز، كورشىمىزدىڭ بىرقاتار ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە قازاقستاندىق تالاپكەرلەر ءۇشىن ارنايى بولىمدەر اشىلعان. ەندى ويلانىپ كورىڭىز. ءبىزدىڭ بارلىعىز جينالىپ، 18 ميلليون ادامدى قۇرايدى ەكەنبىز. ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا وسىنىڭ ىشىنەن سايدىڭ تاسىنداي ىرىكتەلگەن، تالاپتى دا تالانتتى 10 مىڭ جاستى جوعالتۋ كوز جۇمىپ قاراۋعا بولمايتىن ۇلكەن قاتەر ەكەندىگىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق.

اشىعىن ايتقاندا، ءبىز قازىر اقىلدى دا دارىندى جاستارىمىزدان اجىراپ قالىپ وتىرعانىمىزدى مويىنداۋعا ءتيىستىمىز. ولار بوتەن ەلگە بارعاندا بىرىنشىدەن، ءبىرجولاتا سوندا قالىپ سول ەلدىڭ ەكونوميكاسىن ورگە سۇيرەۋگە قىزمەت ەتەدى. ەكىنشىدەن سول ەلدە ۇيلەنىپ، رەسەيدىڭ قۇلدىراپ بارا جاتقان دەموگرافيالىق جاعدايىن دۇرىستايدى. ال بۇل دەگەنىڭىز تەك تازا ءبىلىم عانا ەمەس، ۇلكەن ساياسات. مۇنى  ولار جاسىرىپ تا وتىرعان جوق. بيىلعى جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين ءوز جولداۋىندا: «شەتەلدەن كەلىپ ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيەتتتەرىمىزگە تۇسەتىن تالانتتى جاستارعا ەرەكشە قامقورلىق جاساۋدى ۇسىنامىن. ولار كەلىپ تە جاتىر. الايدا ولاردىڭ وسىندا قالىپ جۇمىس ىستەۋىنە قولايلى جاعداي جاساۋ كەرەك. ولاردىڭ ءتىپتى ءبىزدىڭ ازاماتتىمىزدى الۋلارىن دا جەڭىلدەتكەن ءجون» دەپ ماسەلەنى اشىق قويدى. وسىدان-اق كوپ نارسەنى ۇعىنۋعا بولار. ءبىز بۇل جەردە رەسەيدەگى اقىلى وقۋدىڭ بىزگە قاراعاندا الدەقايدا ارزان ەكەنىنە ءتىپتى دە توقتالىپ وتىرعانىمىز جوق.

ال ءبىز وسىناۋ اسا قاۋىپتى پروبلەمانى شەشۋدى، ياعني شەتەل اسىپ جاتقان اسا تالانتتى دا ءبىلىمدى جاستارىمىزدى وسىندا قالدىرۋ باعىتىندا نە تىندىرىپ جاتىرمىز؟ ەشتەڭە دە. تەك بيىلدان باستاپ تەحنيكالىق ماماندىققا دەگەن گرانتتى كوبەيتىپ جاتىرمىز دەپ ءماز بولامىز. ال جالاڭ عانا كوبەيتۋ بۇل پروبلەمانى شەشە الا ما؟ ونىڭ قايتارىم قانداي بولماق؟ وسى سانى عانا بار ماماندىقتىڭ قازىرگى جاعدايىن جوعارىداعىلار جاقسى بىلە مە؟ ال مۇنداي ماماندىق يەلەرىنىڭ قازىرگى جالاقىسىنىڭ دەڭگەيى جايلى ايتۋعا اۋىز بارمايدى. ەندەشە ايلىعى تىم تومەن ماماندىقتى ستۋدەنتتەردىڭ جاپپاي قالاپ الاتىنىنا ۇلكەن كۇمانىمىز بار. بيىلعى 20 مىڭ گرانتپەن وقىپ بىتىرەتىن جاستاردى ەرتەڭ قايدا بارادى؟ وسى 20 مىڭ جاستى قانداي ءوندىرىس ورنى كۇتىپ تۇر؟ ەكونوميكامىز وسىعان دايىن با؟ بۇل ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ، ساراپتاما جاساپ جاتقان مينيسترلىكتى بايقامادىق.

P.S.  بىر قىزىعى، مىنا ىرگەلەس رەسەي مەن قىتايدى بىلاي قويعاندا قيىردا جاتقان ەلدەر دە ءبىزدىڭ تۇلەكتەرىمىزگە دەگەن پەيىلى ەرەكشە كورىنەدى. جاقىندا سوناۋ مىسىر ەلى بىزگە دەپ ارنايى 29 گرانتتى ءبىر-اق ءبولىپتى. ودان قالعىسى كەلمەگەن پولشا مەملەكەتى دە 10  ستۋدەنتتى وزىنە شاقىرىپى وتىر. ال وڭتۇستىك كورەي ەلىنىڭ ءبىزدىڭ ارتيستىك تالانتى بار تۇلەگىمىزگە كورەي ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتەنىڭ ەسىگى ايقارا اشىق كورىنەدى. شەتەلدەگى مەملەكەتتتەردىڭ مىرزالىعى مىنە وسىنداي. بۇل نە؟ ولاردىڭ قازاقتىڭ تالانتتى ۇل-قىزدارىنا دەگەن جاناشىرلىق بەلگىسى مە، الدە ونىڭ استارىندا وزگەشە ءبىر ماقسات جاتىر ما؟ ءار مەملەكەت ەڭ الدىمەن ءوز مۇددەسىن عانا ويلايتىندىعىن ەسكەرسەك، بۇل ساۋال دا ءوز جاۋابىنا ءزارۋ سەكىلدى.

جايبەرگەن بولاتوۆ، قوستاناي

Abai.kz