21-tamyz Dýniyejýzilik terror qúrbandaryn eske alu kýni eken. Endi az-kem sol jayly jazayyq.

Terrorizm mәselesi songhy uaqytqa deyin elimizde últtyq qauipsizdikke naqty qauip tóndiretindey dәrejede emes, tek yqtimal qauip-qater retinde ghana qarastyrylyp keldi.

Degenmen, OA-daghy basqa eldermen salystyrghanda Qazaqstanda terroristik jәne ekstremistik is-әrketterdi anyqtau jәne onyng jolyn kesu ýshin 1999 jylghy shildede  «Terrorizmge qarsy kýres turaly» Zany qabyldandy.

Mine, Zan: QR «Terrorizmge qarsy kýres turaly» Zanynyng 7 babynyng 17 tarmaghy. Ol boyynsha, terrorizmge qarsy is-qimyldy jýzege asyratyn memlekettik organdardyn, yaghniy әdilet organdary terrorizm aktisining saldarynan zardap shekken jeke jәne zandy túlghalargha jәne onyng jolyn kesuge qatysqan adamdargha óz qúzyretine qatysty mәseleler boyynsha, onyng ishinde qajetti qújattardy berude tegin qajetti qúqyqtyq kómekti úiymdastyrady.

Endi, Birikken Últtar úiymy úsynghan myna derekke qaranyz, 2017 jyly әlemning 100-den asa elinde úzyn-yrghasy 11 mynnan astam terakti jasalypty. 25 myng adam qaytys bolghan. Ol az deseniz, 33 myng adam týrli jaraqat alghan.  Búl BÚÚ Bas hatshysy Antonio Gutteresh myrzanyng derek-dәiegi.

Kýn ótken sayyn terrorizm men diny ekstremizmning qaupi jahandyq auqymgha jayylyp bara jatqany ras. Ótirik emes, terrorlyq әreketter Dýniyejýzinde ghana emes, Qazaqstanda da jii qaytalanatyn boldy. Endi myna derekke kóz jýgirtiniz:

2000 jyldan bastap әlem boyynsha 72 135 terakt jasalghan. Olardyng kóbi Irak, Pәkistan, Aughanstan siyaqty músylman memleketterinde  bolady. Jәne búl aimaqtardaghy әrbir ekinshi adam teraktiden zardap shegedi.

Qalay desek te, osy bir ýrey Qazaqstangha da keldi. Biraq, bizdegi terorlyq oqighalardyng kóbi diny terorizmnen góri qylmystyq әreketter degen pikirler bar. Alayda, Aqtóbe, Atyrau, Tarazda bolghan jarylystar men ÚQK jasalghan shabuyldardy jasaghandar diny radikaldy toptyng ókilderi ekeni anyqtalghan.

Sonymen, Almaty oblystyq “Jetisu” telearnasynyng aqparatyna sýiensek, Qazaqstanda songhy jeti jylda bolghan terorlyq әreketter:

-2011 jyldyng 17 mamyrynda  – Aqtóbede ÚQK departamenti ghimaratyna shabuyl jasalyp, jarylys boldy. Jankeshti Raqymjan Maqatov mert bolyp, 3 adam jaralandy.

- 2011 jyldyng 24 mamyrynda  - Astanadaghy ÚQK abaqtysy janynda kólik jaryldy. Kólikten Qazaqstan men Qyrghyzstan azamattarynyng mәiiti tabylghan.

-2011 jyly 31 qazanda  – Atyrau qalasynda eki birdey jarylys bolyp, 1 adam qaza tapty.

-2011 jyly 12 jeltoqsanda – Tarazda atys pen jarylys saldarynan 2 beybit túrghyn men 5 poliysey mert boldy. Lankes ÚQK ning ghimaratyna shabuyl jasap, ózin-ózi jaryp jiberdi.

-2011 jyly 12 nauryzda  – Almaty oblysy, Ile audany, Boralday kentinde qaruly topqa qarsy arnayy opersiya barysynda 7 adam kóz júmdy.

-2012 jyly 5 kyrkýiekte -  Atyrauda jarylys bolyp, 1 adam qaza boldy.

-2012 jyly 12 qyrkýiekte – Atyrau oblysy, Jylyoy audany, Qúlsary qalasynda polisiya men qaruly toptyng arasynda atys bolyp, 5 adam mert boldy.

-2016 jyly 5 mausymda – Aqtóbede atys bolyp, saldarynan 25 adam kóz júmdy. Lankester “PALLADA ” qaru-jaraq satatyn dýkenge, artynan últtyq gvardiyanyng bólimshesine shabuyl jasaghan.

-2016 jyly 18 shildede – Almaty qalasy, Almaly audandyq IIB men ÚQK shabuyl jasaldy. Saldarynan 6 adam qaza tapty. Qauipsizdik komiyteti osy oqighagha kinәli Ruslan Kýlikbaevty salafiya mýshesi deydi, al, IIM mәlimeti boyynsha “ol jay ghana qylmysker”.

Biraq, búl әreketterding artynda kim túr? Diny radikaldy toptardy kim qarjylandyrady?  degen saual әrkimdi oilandyrady. Ekonomikalyq qylmys jәne sybaylas jemqorlyqpen kýres agenttigining aqparatyna sýiensek, “múnay  jәne múnay ónimderining zansyz ainalymy – úiymdasqan qylmystyq toptardyng jәne radikaldy diny aghymdardyng qarjylandyru kózi bolyp tabylady”.

Mәselen, 2012 jyly jalpy shyghyn kólemi 12 mlrd tengeni qúraytyn 60 múnay úrlyghy tirkelgen”. Shynymen, zer salyp qarasanyz “terorlyq” әreketterding kópshiligi elimizding bastys aimaghynda bolghan. Al, shyn mәninde onyng artynda múnay úrlyghy jasyrynyp túruy mýmkin be?

Ókinishtisi, ekstremizm dertine biylikte otyrghan túlghalar da shaldyqqan degen pikir aitylady. Mәselen, Preziydenttin  “sәlәfizmge Zang boyynsha tiym salu” kerek degen talabyna biraz sheneunikter qarsy boldy. Olardyng oiynsha, “sәlәfizmning iydeyasy keremettey teris emes. Bizde sony búrmalap alyp ketetin, sonyng atyn jamylyp biraq basqa baghytta adamnyng ómirine qauip tóndiretin mәseleler ol basqa. Sondyqtan búl baghyttyng ishki qúrylysyn biluimiz kerek. Sol sebepti zanda jalpy qabyldanatyn sheshimder de sol ishki qúrylysyn tanyp baryp  jasaluy qajet” deydi olar.

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz