Jaqynda Qytay Halyq Respublikasynyng Shәueshek qalasyndaghy ózining ýiinde qazaqtyng ýlken jazushysy, «Qylmys» romanynyng avtory Qajyghúmar Shabdanúly dýniyeden ótti. Jazushynyng aruaghyna qayyr-hosh aita otyryp, myna bir jaytqa nazar audarghandy jón kórdik. Songhy uaqytta shetelde túratyn osy ýlken qalamgerdi bólektep, menshiktep, oppozisiyalyq kózqarastaghy toptardyng ókili etip kórsetu әreketi beleng aldy. Shyn mәninde, Qajyghúmar biylikke de, oppozisiyagha da kónili qúlaghanyn bildirgen jan emes. Áshkerelese Kenes ókimetining úrdajyq sayasatyn әshkereledi, Qytaydyng qaharyna úshyrady. Ol barshamyzgha ortaq, jalpyhalyqtyq sipattaghy jazushy. Bylaysha aitqanda, halyq jazushysy. Ol turaly әngimeni kezinde «Qazaq әdebiyeti» gazeti bastaghan. Qajyghúmar aqsaqaldy sol dengeyde baghalaghanymyz dúrys edi. Sebebi, ol: «Men Qazaqstandaghy biylikti qoldaymyn», - dep, nemese «Belgili bir toptardyng tarapyndamyn», «Oppozisiyanyng jaghyndamyn», - dep hat jazghan joq qoy. Ári-beriden son, ol kiside múnday oy bolmaghan boluy da mýmkin. Keyde osynday halyqtyq jazushylarymyzdy óz dengeyimizdegi baqastyqtyng qúrbanyna shalyp jiberetinimiz bar. Qajyghúmarday intellektisi joghary, ómirding ashy-túshysyn kórgen, halyqtyq sipattaghy jazushyny azghantay toptyng «kýres qúraly» tәrizdi menshiktep, tau túlghany alasartqanda ne útamyz? Odan últqa, halyqqa ne payda?

Jaqynda Qytay Halyq Respublikasynyng Shәueshek qalasyndaghy ózining ýiinde qazaqtyng ýlken jazushysy, «Qylmys» romanynyng avtory Qajyghúmar Shabdanúly dýniyeden ótti. Jazushynyng aruaghyna qayyr-hosh aita otyryp, myna bir jaytqa nazar audarghandy jón kórdik. Songhy uaqytta shetelde túratyn osy ýlken qalamgerdi bólektep, menshiktep, oppozisiyalyq kózqarastaghy toptardyng ókili etip kórsetu әreketi beleng aldy. Shyn mәninde, Qajyghúmar biylikke de, oppozisiyagha da kónili qúlaghanyn bildirgen jan emes. Áshkerelese Kenes ókimetining úrdajyq sayasatyn әshkereledi, Qytaydyng qaharyna úshyrady. Ol barshamyzgha ortaq, jalpyhalyqtyq sipattaghy jazushy. Bylaysha aitqanda, halyq jazushysy. Ol turaly әngimeni kezinde «Qazaq әdebiyeti» gazeti bastaghan. Qajyghúmar aqsaqaldy sol dengeyde baghalaghanymyz dúrys edi. Sebebi, ol: «Men Qazaqstandaghy biylikti qoldaymyn», - dep, nemese «Belgili bir toptardyng tarapyndamyn», «Oppozisiyanyng jaghyndamyn», - dep hat jazghan joq qoy. Ári-beriden son, ol kiside múnday oy bolmaghan boluy da mýmkin. Keyde osynday halyqtyq jazushylarymyzdy óz dengeyimizdegi baqastyqtyng qúrbanyna shalyp jiberetinimiz bar. Qajyghúmarday intellektisi joghary, ómirding ashy-túshysyn kórgen, halyqtyq sipattaghy jazushyny azghantay toptyng «kýres qúraly» tәrizdi menshiktep, tau túlghany alasartqanda ne útamyz? Odan últqa, halyqqa ne payda? Shabdanúlyna shyn janashyrlyq jasasaq, «biylik jaman bolghan son, Qajyghúmargha nazar audarmady», - degen synaydaghy әngime aityp, onyng atyn sayasy saudagha ainaldyryp jibermeuimiz kerek edi.
Búlay deuimizding sebebi, ony elge qaytaru turaly әngime bizding ziyalylardyng auzymen osyghan deyin de talay aitylghan. Jazushynyng ózi atajúrtqa oraludy oilap, elge hat jazghan da. Alayda, ol kisige Shәueshek qalasynyng topyraghy búiyrdy. Jazushyny elge әkelmegenimizge ókinip, «kezinde biylik selt etpedi», tipti «Qylmysty» Memlekettik syilyqqa úsynghanda syilyq jónindegi komissiya әrtýrli syltaularmen syzyp tastady», - degen әngimeler әli de aitylyp jýr. Songhy kezde Qajyghúmargha kezdesken kedergilerding bәrine «biylik jaman bolghan son, oghan nazar audarmaghandyqtan», - degen synaydaghy sózder aitylyp, topyraghy suyp ýlgermegen jazushynyng atyn sayasatqa әkep «salyp» jatyrmyz. Óituge bolmaydy ghoy. Qajyghúmardy baghalasaq, ony halyqtyq, últtyq túrghyda qorghauymyz qajet. Ángimeni sol túrghyda aituymyz kerek emes pe? Jazushynyng sózin biylik sóilese de, oppozisiya bolmasa belgili bir toptar aitsa da, mәsele kimning aitqanynda emes. Kim aitsa aitsyn, biraq óz mýddesine paydalanbay aitsa deysin. Óitkeni, sanaly ghúmyrynda san týrli qiyndyq kórgen jazushynyng esimin egeske salyp jiberuimiz mýmkin ghoy. Qajyghúmargha әldeqanday jaqsylyq jasay qalsa, sony ózderining jobasyna kirgizip, sózding esesin jibermeudin, әiteuir ol jayly birdene aityp qaludyng qareketin jasap jatqandardyng oilanghany jón shyghar. Tau túlghany, últtyng jazushysyn alasartpaghan abzal.
2007 jyly asa kórnekti qazaq jazushysy Múhtar Maghauin Chehiyagha qonys audardy. Eshbir yn-shynsyz, dau-damaysyz, dabyrasyz shetelge ketti de qaldy. Ketetini jayly eshbir mәlimdeme jasamay-aq, tuystary men qalamdas-qatarlastarymen qoshtasyp, ýn-týnsiz kete bardy. Sodan beri balasy Edigemen Chehiya Astanasy Pragada túryp jatyr. Estuimizshe, jaghdayy jaqsy. Eki qabatty ýide ómir sýrip jatqan kórinedi. Qaybir joly ghalamtorda Maghauinning qalpaq kiyip, kókpenbek kólding jaghasynda qarmaq salyp otyrghan sureti jaryq kórdi. Internette júrt tynysh otyrsyn ba? Jazushynyng suretin kórip, týrli pikir jazdy. Pikir bildirushilerding biri «Kórdinder me, Maghauinning jaghdayy jaqsy. «Jarmaqty» jazghan jazushy endi «Qarmaq» degen roman jazady», - dep kekesin bildiripti. Biraq búl nazargha alatyn әngime emes. Jaqsynyng artynan sóz eredi. Qanqu sóz qashanda aityla beredi ghoy. Maghauindey ýlken jazushynyng bedeline odan kir júgha qoymas. Ol - qalay degende de, qazaqqa qúndy dýniyeler bergen qalamger. Synshy Ámirhan Mendeke aitpaqshy, arghy-bergi tarihty qamtyp, syghymdap jazatyn jazushy. Qazaqty «Qazaq handyghy dәuirindegi әdebiyetpen» susyndatqan, «Bes ghasyrdy jyrlap», «Qobyz sarynyna» basqan adam. Oqyrmandar onyng qalamymen «Alasapyrangha» týsip, «Kók múnarday» qalyqtady. Jasy otyzgha tolmay-aq, әdebiyetke «Tazynyng ólimi» atty tamasha tuyndy syilady. Shetelde jazghan «Jarmaghynyn» ózi nege túrady? Praganyng «Art-Fokus» baspasynda jaryq kórgen sol roman qolymyzgha tiyip ýlgermey, jabylyp internetten oqydyq. «Júldyz» jurnalynyng birneshe sanyna da qatar shyghyp, tayly-tayaghymyz qalmay oqymap pa edik? Biraq aitpaghymyz ol emes.
Estuimizshe shetelge ketkenine tórt jylday uaqyt bolghan jazushy aralyqta elge kelip ketipti. Onda da dabyra qylmay, ózi aralasatyn ýsh-tórt qalamgermen ghana habarlasqan. Jiydebaydy aralap, tughan jeri - Shyghys Qazaqstan oblysy, Shúbartau audanynyng Barshatas aulyna baryp, ata-babasynyng әruaghyna tәu etip qaytypty. Biyl 70-ke tolghan jazushynyng mereytoyy Pragany qaq jaryp aghatyn Vltava ózenine bauyryn tósegen «Europa» kemesinde ótipti. Jazushynyng bala-shaghasy qonaqtardy tik túryp qarsy alghan kórinedi. Maghauinning toyynda elden barghan qonaqtarmen birge qyrghyz, týrikmen, cheh, aghylshyn, orys ókilderi de bolghan eken. Jetpis jyldyqqa kókke jetpis mәrte ot shashu atylypty. Ot shashudyng týiini jetpis degen sanmen jarqyrapty. Sonda bir amerikandyq meyman mereytoyyn Múhtarsha ótkizgisi keletinin aityp armandaghan eken. Múny Maghauinning Pragadaghy mereytoyyna baryp qaytqan jurnalist Bazarbay Áleuhanúlynyng maqalasynan oqyghanbyz. Biraq aitpaghymyz búl da emes.
Aytqymyz kelgeni, Múhtar Maghauin shetel asyp, Chehiyagha ketkende bireuler ony dissiydent jazushy etip kórsetkisi keldi. Dissiydent - latyn tilinen audarghanda kelispeushi, sheginushi degen maghyna beredi. Dissiydent kózqarastaghy adam, dissiydent jazushy degenimiz óz elinde, óz ortasynda qalyptasqan kózqarasqa qarsy túrushy. Bylaysha aitqanda kelispeytin, ózgeshe oilaytyn adam. Dissiydent termiyni 1960 jyldary Kenester Odaghy men Shyghys Europada qoldanylghan. Múnday kózqarastaghy adamdar, jazushylar kóbine óz memleketindegi sayasy jýiemen, kózqarastarmen, ortamen kelispeydi. Dissiydent jazushylardyng ústanymy, ómirlik kózqarasy qoghamgha qayshy kelgendikten, Kenes Ýkimeti kezinde múnday jazushylardyng shygharmalaryn jariyalaugha tiym salghan. Sol sebepti de, olar qoghammen kelispey, shetel asyp ketken. Al endi Múhtar Maghauindi dissiydent etip kórsetuding qajeti qansha? Onyng shetelge ketuin - irilikke balap, keshegi Buninderding erligi dep bagha bergender de bar. Tipti «Maghauindi Qazaqstangha qay betimizben shaqyramyz?» «Agha, sizdi Almaty da saghyndy» degen maqalalar jaryq kórdi baspasóz betinde. «Maghauin - dissiydent jazushy emes» degen maqalalar da jazyldy. Kim qalay oilasa da óz erkinde ghoy. Áytse de Maghauindi dissiydent etip kórsetkende biz ne útamyz? Osy túrghyda oilanyp kóreyikshi... Ras, Maghauin tabighatynda kelisimpaz jazushy emes. Ol - óz ortasyna syimay jýretin jazushy. Shygharmalary da, pikirleri de qalyptasqan pikirlerden oqshau. Ári onyng qarsylastary da (tipti jaulary desek te bolady) kóp. Sayasattaghy qarsylastary (jaulary) emes. Óz ortasy, ruhany ortadaghy dúshpandary. Maghauinning kelispeytin, kelise almaytyn tústary, ózgelermen pikir qarama-qayshylyghy óz ortasynda boldy deyik. Al endi ol býkil qoghammen, tipti eldegi biylikpen syiysa almay ketken joq qoy. Ári Qazaqstanda onyng shygharmalaryn jariyalaugha tyiym salynbaghan. Endeshe Maghauinnen dissiydent jasap, ol halyq ýshin, últ ýshin arystanday alysyp, qughyn-sýrgin, qudalau kórip jýr dep dauryghysqan toptyng mýddesi ne? Búdan ne útady? Qajyghúmardyng da tәuelsizdik alghannan keyingi bizding qoghammen eshbir pikir qarama-qayshylyghy tuyndaghan joq. Ári-beriden son, elge keludi ansap ketken qalamger. Onyng aruaghyn ózimizben egestirip qaytemiz? Odan da búghan deyin de shyqqan kitaptaryn qayta baspaymyz ba? Atyn әspettep nasihattay týspeymiz be? «Meniki», «seniki» dep bólip alghannan ol kisige ne abyroy?
Dissiydent degennen shyghady, kezinde «Komsomoliskaya pravdanyn» betinde Aleksandr Soljenisynnyng «Biz Reseydi qalay jónge keltiremiz?» degen publisistikalyq tolghauy jaryq kórdi. Tolghaudy Re-seyding ýlken-kishisi, parla¬menti bastap, ziyalylary bәri talqygha saldy. Taldady. Bizding Múhtar Maghauin de «Últsyzdanu úrany» atty zarly tolghau jazdy. Osyndayda synshy Ámirhan Mendekening Maghauinning shygharmasy jayly aitqan myna bir pikiri oigha oralady. «Últsyzdanu úrany A.IY.Soljenisynnyng «Biz Reseydi qalay jónge keltiremizin» on orap alady. Mazmúny jóninen de. Mәni jóninen de. Terendigi jóninen de. Ótimdiligi men ótkirligi jóninen de. Zәruligi men qúndylyghy jóninen de. Biraq Múhtar Ma¬ghauinning saraptamalyq ynghayda jazylghan zarly tolghauy biylik tarapynan da, qazaq ziyalylary tarapynan da qoldau tapqan joq. Jaraydy, әbden orystanyp, meylinshe orysshalanyp ketken biylikting jayy men jaghdayy týsinikti-aq bolsyn. Al Maghauinning jeter jerge jetkenimizdi qadap aityp, últsyzdanudy dәl osylay jalghastyra bersek últtan aiyrylatynymyzdy, «qazaq» degen últty birjolata joghaltyp alatynymyzdy tiyanaqtap, saralap bergen jәne tyghyryqtan shyghudyng jolyn kórsetken «Últsyzdanu úranyn» qazaq ziyalylary nege qoldap, qostap-quattap ketpedi?», - deydi Mendeke. Shynynda oilantatyn saual. Ámirhan Mendeke múnyng jauabyn qazaq ziyalylarynyng altybaqan alauyzdyghy, jappay boykýiezdigi men beydaua dәrmensizdigining saldarynan dep týsindirgen eken. Alayda, «Halyq sózi» gazetinen jaqynda Soljenisyn jayly qyzyqty pikir oqydyq. Jurnalist Maqat Sadyq Aleksandr Soljenisynnyng osydan 20 jyl búryn jazghan «Biz Reseydi qalay jónge keltiremizin» «shatpaq» dep baghalapty. Onyng aituynsha, Soljenisynnyng aitqandarynyng birde-biri ómirge sәikes kelmey aidalada qalghan. Sosiolistik bilim men sportty jamandap, Úly Otan soghysyn eske almaugha shaqyrghan ol, biylikte partiyalyq jýie bolmasyn dep kókigen. Sol Soljenisynnyng sandyraghy kerisinshe bolyp shyqty», - deydi Maqat Sadyq. Búl neni kórsetedi? Soljenisynnyng sayasattyng adamy emes ekenin kórsetedi. Bizdinshe Soljenisynnyng túlghasy basqa, Maghauindiki basqa. Biraq әngime onda emes. Ekeuin biriktiretin nәrse últtyq túrghyda jazghan tolghaulary, últqa qatysty aitqan oilary. Soljenisynde shovinistik kózqaras basym boldy. Kenes ýkimeti qúlaghannan keyin eline qaytyp oralghan ony Resey últtyq túlgha retinde baghalady. Reseyding múnysy dúrys boldy. Biraq Soljenisynnyng últqa qatysty aitqandarynyng bәri sayasatta «sayasy sandyraq» bolyp shyqty. Bir elding syrtqy jәne ishki sayasaty, halyqaralyq sayasat - múnyng bәri kәsiby mamannyng ainalysatyn isi. Aqyn-jazushynyn, qalam ústaghandardyng tek últtyng mýddesin qorghap sóileuge mýmkinshiligi bar. Últtyng mәselesin aitpasyn emes, aitsyn. Tek olar últ mәselesin qozghaghanda әsire kórkemdikke salyp, ósirip, baybalamgha salyp jibermese deysin.
Bayqasaq, keybir qareketterimizben biz de Múhtar Maghauindi yaghny ruhaniyattyng adamyn әkep sayasatqa «salmaq» bolyppyz. Ruhaniyattyng adamy degenimiz de tarshylyq eter, bәlkim. Maghauin - ÚLTTYNG ADAMY, últtyq dengeydegi TÚLGhA. Al endi últtyng adamy bolu - belgili bir SAYaSY TOPTYNG MÝShESI BOLU EMES qoy. Últtyng adamy sayasy toptyng dengeyinen joghary túrady. Oppozisiyadaghy bolmasa әldebir toptaghy «besikten beli shyqpaghan» keybir azamattar Maghauindey kesek túlghany óz tarapyndaghy, óz qolyndaghy shoqpar etip paydalanam dese qatelesedi. Biz Múhtar Maghauinning ÚLTTYNG ADAMY, ÚLTTYNG TÚLGhASY ekenin eskeruimiz kerek. Sol dengeyde sóiletuimiz kerek. Maghauin ghana emes, qazir bizde ýlken jazushylarymyzdy bolmaytyn isterge aralastyryp, solardyng bedeli men familiyasyn paydalanu ýrdisi beleng aldy. Últymyzdyng túlghasy Sherhan Múrtazany qazir anda da mynda da sýireytin boldyq. Tipti eskertkishting ashylu saltanatynda ózimiz sóiley salatyn sózdi de Sherhan Múrtazagha aitqyzamyz. Osylaysha shygharmalary arqyly da, bylayghy ómirde de kesek oilar aityp jýrgen iri jazushyny әldebir úsaq isterge sýirelep, óz mýddemiz ýshin paydalanyp, tauday túlghasyn alasartyp jatqanymyzdy bayqamay da jýrmiz. Qazir jurnalisterding kópshiligi ne mәselege bolsyn pikir aitugha jazushylargha jýgiretin boldy. Qit etse jazushy, dramaturg Dulat Isabekovke jýgiremiz. Ol kisi de pikir bildiruden jalyqpaydy. Dúrys qoy, últ janashyry retinde oiyn aitsyn. Biraq әr iske Dulat Isabekovti aralastyru arqyly ýlken dramaturgty da «әr nәrsege aralasqysh» etip kórsetuding qajeti qansha? Jazushylardy, olardyng sózin óz mýddemizge paydalanghannan ne útamyz?
Sózimizding әlqissasyn Qajyghúmar Shabdanúlynan bastadyq qoy, sol jazushymen týiindeyikshi. «Sayasat degen ne desem, sasyq qulyghym eken», - demekshi, sol mekenge ruhaniyattyng adamdaryn «tyqpalaghanymyz», әldebir sayasattyng bodauyna baylap jiberetinimiz jónsiz bolar. Jalpy Qajyghúmar Shabdanúly, Múhtar Maghauiyn, Sherhan Múrtaza bolsyn, basqa da qay jazushyny bolsa da uaqytsha pighyldarymyz ben uaqytsha mýddelerimiz ýshin alasartyp almaghanymyz jón shyghar. Óitsek, jazushylar últtyng emes, belgili bir toptyng ghana adamy siyaqty kórinip qaluy mýmkin ghoy. Qajyghúmar Shabdanúlynan tarqatyp, Múhtar Maghauin turaly sóz qozghaghanda bizding aitqymyz kelgeni osy bolatyn.

«Halyq sózi» gazeti