2001 jyly 15 mausymda Qazaqstan, Qytay, Qyrghyzstan, Resey, Tәjikstan jәne Ózbekstan Shanhay Yntymaqtastyq Úiymyn qúrdy. ShYÚ-gha mýshe memleketter ShYÚ-nyng deklarasiyasyna qol qoyyp, ózara senim turaly jәne býkil әlemning qauipsizdigin nyghaytugha kýsh salady dep aityldy. Sonymen qatar, terrorizm, separatizm jәne ekstremizmmen kýres turaly Shanhay konvensiyasy qabyldandy.

2002 jyly ShYÚ-nyng institusionalizasiyasy jalghasty: eki manyzdy aktige qol qoyyldy. Ol  ShYÚ-nyng Jarghysy,negizgi zang qújaty jәne ShYÚ jabyq aliyans emes jәne yntymaqtastyq ýshin ashyq ekendigi turaly Deklarasiya.

ShYÚ memleketterining terrorizm, separatizm jәne ekstremizmge qarsy kýrestegi yntymaqtastyghy tújyrymdamasy Astana qalasynda 2005 jyly qabyldandy. 2004-2005 jyldary Mongholiya, Ýndistan, Pәkistan jәne Iran ShYÚ-men baqylaushy mәrtebesine ie boldy. 2007 jyly ShYÚ-gha mýshe memleketter úzaq merzimdi tatu kórshilik, dostyq jәne yntymaqtastyq turaly shartqa qol qoyyldy.

2000-shi jj. Qazaqstan ShYÚ - bedeldi aimaqtyq úiym retinde qúrugha belsene atsalysty, onda úly euraziyalyq kenistikting - Qytay, Resey, Ortalyq Aziya memleketteri kýshteri men mýmkindikteri bir-birimen baylanystyryp, tendestirildi. Mәselen, tek 2004 - 2011 jj.  ShYÚ 500 terrorlyq әreketterdi beytaraptandyrdy.

Shanhay Yntymaqtastyq Úiymy «zúlymdyq ýsh kýshimen» (terrorizm, separatizm jәne ekstremizm) kýresti jәne tәueldilikti azaytu ýshin Jibek jolyn tóseudi bastap, birqatar mәseleler boyynsha ekonomikalyq kýsh-jigerin sәikestiruge 2018 jyly mausym aiynda Sindao Sammiytin ótkezdi. ShYÚ-nyng ekonomikalyq tiyimdilikting arqasynda býkil Aziya aimaghy ekonomikalyq ósu prosesine tap boldy. Nәtiyjesinde, ShYÚ jana kenenge dayyndaluda. Shanhay yntymaqtastyq úiymyna Ázerbayjan, Armeniya, Siriya, Kambodja, Bangladesh, Nepal, Shriy-Lanka baqylaushy statusqa ie boluyna tyrysady, al Mongholiya, Iran, Aughanstan, Belarusi memleketteri baqylaushy mәrtebesine ie bolghan. «ShYÚ-nyng dialogyndaghy seriktestik» mәrtebesine Týrkiya; Izraili, Ukraina, Egiypet, Katar, Malidivter niyet bildirgen edi. 2020 jyly deyin Chelyabinskide ShYÚ memleket basshylarynyng jәne BRIKS birikken sammiyti josparlanghan.

Ayta ketu kerek, Qazaqstannyng ShYÚ-gha mýshe retinde basty basymdyghy aimaqtyq jәne jahandyq qauipsizdikti nyghaytu bolyp tabylady. ShYÚ shenberindegi yntymaqtastyq Qazaqstangha birqatar dauly aumaqtyq mәselelerdi sheshuge mýmkindik berdi, al shekaralas aumaqtarda qaruly kýshterdi jýieli jәne ashyq týrde qysqartu әskery jәne sayasy shiyelenisting qalghan elementterin toqtatty.

Qazaqstan ýshin ShYÚ-men ózara is-qimyl geosayasy jәne strategiyalyq josparlarda bizding elimizge belgili bir tabystar әkeldi. ShYÚ qyzmeti Qytaydyng aimaqtyq ózara is-qimyl qúrylymyna kiriguine yqpal etti, osylaysha Qazaqstan Qytaymen birqatar strategiyalyq kelisimderge qol qoi arqyly qauipsizdik kepildigin aldy, sonyng ishinde yadrolyq qarudy qoldanbaudy qamtamasyz etti. Eki ónirlik derjavalardyng (Qytay men Resey) ShYÚ-daghy qatysuy, eng aldymen, sauda-ekonomikalyq jәne әskeriy-sayasy salalarda olardyng mýddeleri men yqpaldastyghyn obektivti týrde ýilestiredi.

ShYÚ ayasyndaghy Qazaqstan búdan da asqaq maqsattar qoyyp otyr: ol uaqyt óte kele jetekshilik etuge úmtylady. Búl ambisiyalar respublika syrtqy jәne ishki, eng aldymen ekonomikalyq, sayasatta ózining jetistikterin qoldaydy. Ayta ketu kerek, Qazaqstan Ýkimeti jýrgizip otyrghan әleumettik-ekonomikalyq reforma salasyndaghy qúzyretti sayasatkerler respublikanyng búrynghy kenestik memleketter arasynda ekonomikalyq ósimning kóshbasshysy boluyna mýmkindik berdi. Birneshe jyl búryn AQSh Kongresi men Europa Kenesi siyaqty yqpaldy instituttar Qazaqstandy naryqtyq ekonomika bar el dep tanydy jәne jetekshi halyqaralyq reyting agenttikteri elge halyqaralyq investisiyalyq reyting berdi. Búl faktiler ekonomikalyq reformalardyng barysy ózdiginen aqtalghanyn kórsetedi.

Kerimsal Júbatqanov

Qazaq-Orys Halyqaralyq Uniyversiytetining «Ruhany janghyru» ghylymiy-zertteu ortalyghynyng jetekshisi

Abai.kz