Bolathan Tayjan atyndaghy qordyng jetekshisi, ekonomika ghylymdarynyng kandidaty Múhtar Tayjan Qytaydan alynghan 17 milliard dollar nesiyege qatty alandaydy. Búl qaryzdyng bir bóligi «Qazaqmys» pen ENRC kompaniyalarynyng ýlesine tiygeni belgili. «Sonda Qazaqstan damu banki euraziyalyq topty qaryq qylu ýshin qaryz aldy ma? - deydi ol. - Týptep kelgende, strategiyalyq resurs­tardy ondy-soldy satyp, óz basymyzgha qauipti ózimiz tabamyz». Múhtar Tayjanmen aradaghy әngimemiz Qytaydan tóner qauip-qater jayly ghana emes, últtyq mәseleler tónireginde de órbidi.

"JASTÚLPARLYQTAR" NE BITIRIP JÝR?"

- Halyq sizding әkenizdi bilikti diplomat pen qogham qayratkeri retinde ghana emes, eng aldymen últ mýddesin aldynghy oryngha qoyghan azamat dep tanidy. Bolathan agha­nyng sayasy qyzmetine kóz jýgirtip, keri sheginis jasasaq, onyng "Otan" partiyasynyng sapynda, keyin oppozisiyalyq "Ádiletti Qazaqstan ýshin" qozghalysynyng qosynynda, aqyr ayaghy últ patriottarynyng qataryna qosylghanyn bayqaymyz. Búl Bolathan aghanyng biylikke de, oppozisiyagha da, últ patriottaryna da syimaghany ma? Álde әlgi kýshter­ding әkenizding múrat-maqsatyn týsinbe­geni me?

Bolathan Tayjan atyndaghy qordyng jetekshisi, ekonomika ghylymdarynyng kandidaty Múhtar Tayjan Qytaydan alynghan 17 milliard dollar nesiyege qatty alandaydy. Búl qaryzdyng bir bóligi «Qazaqmys» pen ENRC kompaniyalarynyng ýlesine tiygeni belgili. «Sonda Qazaqstan damu banki euraziyalyq topty qaryq qylu ýshin qaryz aldy ma? - deydi ol. - Týptep kelgende, strategiyalyq resurs­tardy ondy-soldy satyp, óz basymyzgha qauipti ózimiz tabamyz». Múhtar Tayjanmen aradaghy әngimemiz Qytaydan tóner qauip-qater jayly ghana emes, últtyq mәseleler tónireginde de órbidi.

"JASTÚLPARLYQTAR" NE BITIRIP JÝR?"

- Halyq sizding әkenizdi bilikti diplomat pen qogham qayratkeri retinde ghana emes, eng aldymen últ mýddesin aldynghy oryngha qoyghan azamat dep tanidy. Bolathan agha­nyng sayasy qyzmetine kóz jýgirtip, keri sheginis jasasaq, onyng "Otan" partiyasynyng sapynda, keyin oppozisiyalyq "Ádiletti Qazaqstan ýshin" qozghalysynyng qosynynda, aqyr ayaghy últ patriottarynyng qataryna qosylghanyn bayqaymyz. Búl Bolathan aghanyng biylikke de, oppozisiyagha da, últ patriottaryna da syimaghany ma? Álde әlgi kýshter­ding әkenizding múrat-maqsatyn týsinbe­geni me?

- 8 nauryz kýni әkem jayly týsirilgen derekti filimning tú­saukeseri ótti. Sol jiynda Ámir­jan Qosanov onyng sebebin jaqsy týsindirip, ashyp berdi. "Bolathan "Otangha" syimay ketti, bizding partiyagha da syimady, "Últ taghdyryna" da syimady", - de­di ol. Óitkeni әkem әr partiyagha óz kózqarasymen, óz pikirimen kirdi. Últ­tyng túrmys-tirshiligin qalay jaqsartsam degen oy boldy onda. "Otangha" da últ mýd­desi ýshin bardy. Sol partiyanyng baghdarlamasyna últ ýshin qajetti bastamalardy engizu ýshin. "Otan" partiyasynan shygharda Ermegiyaevke jazghan aryzynda: "Par­tiyagha últ qamy ýshin keldim, biraq mening pikirim baghdarlamagha enbedi. Sol sebepti "Otannan" shyghamyn", - degen bolatyn. "Ádiletti Qazaqstan ýshin" qozghalysyna da syimady. Sóitip, aqyr ayaghynda bir ózi qaldy. Ayta ketetini, bala kezinen qalyptasqan últtyq pikirdi әkem ómir boyy ózgertken joq. Ákemdi qoghamdyq ómirde ghana emes, jeke ómirde de ýlgi-ónege etem. Uaqyt ótken sayyn ol әrbir pikirdi dúrys aityp, dúrys әreket etkenine kóz jetkize týstim.

- IYә, Bolathan agha bala kezinen últshyl bolyp óskeni jayynda kóp әngime estidik. Mektep oqushysy kezinde synyptasy ony orysshalap "Borya" degeni ýshin әlgining basyna siya qúiyp jiberipti.

- Bala kezindegi pikiri stu­denttik shaqta da jalghasyn tapty. Student bolghanda "Jas túlpar" qozghalysyn qúrdy. Tipti zeynetke shyqqanda da osy kózqarasty ústandy. Al endi "Jas túlpardyn" býgingi ómiri qanday? Qozghalystyng basy-qasynda jýrgender qayda qazir? Keden odaghy qúryl­ghanda, Qytaygha jer beru mәselesi kóte­rilgende ne bitirdi olar? Halyq "jas­túlparlyqtar" kózqarasyn, is-әreketin qajet etip otyr. Al olar bolsa, osy qalada ýndemey ómir sý­ru­de. Onda olar naghyz "jastúlparlyqtar" ma, әlde olardiki әsheyin oiyn boldy ma? Osyny týsin­beymin.

- Sol kisilerding ózine tikeley shyghyp, súrap kórdiniz be?

- IYә, ony betterine aitqam. Mening pikirimdi "jastúlparlyqtar" jaqsy biledi.

- Sonda ne dep jauap berdi?

- Ne deushi edi, "әkene qalay tartqansyn" dep bastaryn shayqady. "Al jaraydy, osynda әkem otyrsa, oghan ne der edi­nizder? Eger әkemning kózi tiri bolyp, osynda otyrsa, sizderge basqasha jauap qayyrar edi" dedim. Búl rette әkem "Jas túlpardyn" basy-qasynda bolyp, sol qozghalys ruhyn óshir­mey, biyiktetkenin, jana serpin bergenin aitqan jón.

"ÚLT PATRIOTTARYNA BATYR KÓSEM KEREK"

- Bolathan agha nebir kezenderdi bastan ótkerdi. Últ patriottaryna qosylghan tústa da biraz týsinbeu­shilikter tughangha úqsaydy. Bolathan Tayjan "Últ taghdyry" qozghalysyn qúramyz dep jýrgende Dos Kóshim bastaghan azamattar olardyng aldyn orap, dәl osynday qozghalys qúryp ýlgeripti. Artynan Tayjan bastaghan top "Últ taghdyry - el taghdyry" degen qozghalys qúrdy. Sonda últ patriottarynyng arasynda nege auyzbirshilik bolmaghan? Olardyng qazir de kýsh bolyp qalyptasa almauy osydan shyghar?

- IYә, ol solay. Ákem búl jó­ninde bylay degen edi: "Úiymdastyrushylyq mәselelerge kelgende kóptegen intrigalar baryn bayqadym. Onday intrigalargha qatysugha niyetim joq". Bir jaghynan әkemning osynday úiymdardan shyghuyna da osy nәrseler týrtki bolghan. Naqty qanday intrigalar bar, ol jaghyn ashyp aitpady. Ókinishti, әriyne.

- Sol ókinishti kýidi әli kýnge deyin keship otyrmyz...

- Ár úiymda intrigalar bar. Adamdar arasynda bәseke bar óitkeni. Úiym bolsyn, bank bolsyn, kompaniya bolsyn, barlyq jerde bar ol. Sol intrigalardy qazir ózim de kórip jýrmin.

- Desek te býkil intriga, bólinu, kórealmaushylyq tәrizdi nәrselerdi shetke ysyryp qoyyp, birigu qajet bolatyn kezder tuady emes pe?

- Ol bәribir bar, tipti tabighy nәrse. Mәselen, Múhtar Shahanov, Jasaral Quanyshәlin jәne Qasen Qoja-Ahmet bir ýstelge otyrmaydy. Osydan bir jarym jyl búryn bilmeytin edim.

- Alayda olar últ patriottary ma, últ ýshin júmys istep, qajet jaghdayda barlyq bas arazdyqtaryn shetke ysyruy tiyis emes pe? Qarapayym ghana mysal. Preziydent saylauy kóp nәrsening betin ashyp berdi. Últ patriottary da basqa kýshter tәrizdi birigip ortaq ýmitkerin shyghara almady... Sonda olar kýreske dayyn emes pe?

- Meninshe, búl - bәsekelestik. Biraq múnyng anyq-qanyghyn jete týsine bermey­miz. Sebebi men de, siz de basqa buyn ókil­deri­miz.

- Bәlkim, ózara bәsekeleskenshe, biylikpen bәsekege týsu kerek shyghar?

- Bәseke qashanda da bar. Ol - zandylyq. Bir jaghynan bәseke bolghany dúrys. Bәsekege týskenderding әrqaysysy últ ýshin kóp is tyndyrady.

- Jeke-dara azamattardyng últ ýshin qanday júmys istep otyrghany týsiniksiz...

- Ony men de týsinbeymin, bilmeymin. Siz menen de jassyz. Sondyqtan ony men týsinbegende, sizding de týsinuiniz ekitalay.

- Olay bolsa, nege últ patriottaryna qosyldynyz?

- Últtyq kýshterge "Últ birligi" dok­trinasy mәselesi kóterilgende qosyldym. Meninshe, "qazaqstandyq últ" qabyldanyp ketse, búl qazaq últyna qauip tóndiretin edi. Sonda qazaq últy qayda qalar edi? M.Shahanov osy doktrinagha qarsy shyqqanda, qalay qosylmaymyn?

Áriyne, últ patriottaryna birlik kerek. Qazaqqa jany ashityn adamdar birikkende ghana kýsh bolmaq. Sondyqtan bir kósem bolsa, bolsyn.

- Sodan keyin olar kósemdikke talasady ghoy?

- IYә, talasady. Ony kóp kórip jýrmin. Biraq bәribir óz júmysymdy jalghastyramyn. Eger men qolymdy bir siltep ketip qalsam, búl júmysty kim isteydi? Sondyqtan óz júmysymdy jalghastyramyn. Agha buyn arazdassyn, ashulassyn, daulassyn, aityssyn, tartyssyn, oghan mәn bermeymin. Sebe­bi júmys isteuge qúlyqty adam az.

- Júmys isteuge qúlqy joq degennen shyghady. Kez kelgen kýsh­terding naqty isterden góri qyzyl sózge erip ketetinin bayqap jýrmiz. Saylaugha birde týsemiz, endi kelip týspeymiz dese, biri boykot jariyalaymyz, taghy biri saylaugha qatyspaymyz dep jatyr. Sizding osyghan qatysty pikiriniz, ústanymynyz qanday?

- Óz basym saylaugha barmaymyn. Anyq, naqty pikir joqtyghyn ózim de kórip jýrmin. Nege? Búl úiymdastyrudyng nasharlyghynan. Naqty úiymdastyrudyng joqtyghynan múnyng bәri.

- Al boykot jariyalaghan dúrys pa?

- Meninshe, dúrys. Sebebi balama joq. Eleusizov te, Qasymov ta preziydentti qoldaytynyn aitty. Ýshinshisi kommunist. Sonda kimge dauys beremiz?

Mәselen, Serik Saparghaly shyqty. Biraq ony jibermedi. 92 myng qoldy 6-7 kýnde jinap ýlgeru mýmkin emes óitkeni. Naqty balama bolmasa, saylaugha barudyng qajeti ne?

- 2005 jyldan beri qaray balama shygharu mýmkin bolmady ma sonda?

- Eger osy saylau zang boyynsha belgilengen merzimde, kelesi jyly ótse, onda, meninshe, bir balama shygharugha mýmkindik bolar edi. Al mynau kýtpegen saylau bolghan son, oghan eshkim dayyndalyp ýlgermedi. Saylau oiynshyq emes. Oghan uaqyt, qarjy, úiymdastyru júmystary qajet. Eger saylau 2012 jyly ótkende últ patriottarynyng ishinen jaqsy ýmitker shygharugha bolatyn edi.

- Biraq Qazaqstanda zanmen belgilengen merzimdegi saylau bir-aq ret ótken. Sonda sayasy kýshter búl joly da merziminen búryn saylau ótetinin aldyn ala boljay almady ma? Qaysybireuler byltyrdan beri saylaugha dayynbyz dep jar saldy emes pe?

- Sizdiki dúrys ta shyghar. Aldyn ala boljaugha bolar edi. Óz basym biylghy jyly parlament saylauy ótedi dep oiladym. Ol ýshin jogharyda aityp ótkenimdey, myqty úiymdastyru qajet. Al búl óz kezeginde qarjy, adamdardy, niyetti talap etedi. Últshyldarda, ókinishke qaray, myqty úiymdastyru joq.

Qazaq - búryn batyr bolghan qazaq. Al endi qazirgi qazaqtargha qaranyzshy, sol batyrlyq qayda joghalyp ketti? Sózge kelgende, bәrin týsinedi. Al naqty iske kelgende, batyly jetpeydi. Qorqaq.

- Nege?

- HH ghasyrda elitamyzdy, ziyalylarymyzdy, sauatty adamdardy qyrdy. Búl - bir. Ekinshiden, halqymyzdyng jartysy qyryldy. Ózge últ ókilderin qonys audart­ty. Orystandyru sayasatyn jýrgizdi. Sodan biz әbden zardap shegip, azghyndadyq. Alayda biz tez qalyptasatyn halyqpyz. Mәselen, sizding buyn, 20 jasar jastar bizge qaraghanda anaghúrlym batyl. Al bizding buyn aqsaqaldargha qaraghanda tipti batyl. Agha buyn aitatyn "aq patsha", "payghambar", "kýn kózi" siyaqty sózderdi biz tipti aitpaymyz. Týbinde qazaq qaytadan quatty halyqqa ainalady dep oilaymyn.

- Qashan ainalady?

- Mening oiymsha, búl kóp ua­qytqa sozylmaydy. Ony óz basym kóremin degen pikirdemin. 25 jyl búryn qazaq qanday edi? 1986 jy­ly jastar alangha shyghyp, óz talabyn qony qaharmandyq is. Sodan beri qazaqtyng ruhy da, sana-sezimi de ósti. Desek te qazaq tiline jetik, qazaq tilinde sayrap túrsa da, óz últynyng mýddesin satyp jýrgender barshylyq. Onday adamdar az emes. Shyn mәninde, halyq qamyn kim oilap jýr, al kim últ mýddesin satyp, altyn­gha kenelip jýr, ony anyqtau qiyn.

Alayda qansha eldi aralap, shetelde qansha jyl túrsam da, dәl qazaq halqy tәrizdi quatty eldi kórgen joqpyn. Qazaq bәrin tez ornyna qoyyp, qalyptasady dep oilaymyn.

- Bolathan Tayjan qaysybir maqalasynda "biylik әli kýnge deyin orystandyru sayasatyn jýrgizip otyr" degen pikir aitypty. Odan qashan arylamyz?

- Bilmeymin. Qazir teledidardy qosynyzshy, baghdarlamalar oryssha. Mәselen, dýnie jýzindegi Discovery, MTV, National geograp­hic, Euro news siyaqty arnalar qay elge tarasa, sol elding tilinde sói­leydi. Al bizde tek qana orys tilinde taraydy. 4500 gazet-jurnal oryssha shyqsa, onyng 450-i ghana qazaq tilinde. "Eki júldyz", "Edim doma" siyaqty reseylik arnalardyng kóshirme baghdarlamalary bizge qajet pe? Mәskeu - daryndy adamdarlyng astanasy. Álgi baghdarlamalardyng sapaly boluy sodan. Al bizge onday sapaly, qymbat baghdarlama jasau qiyn. "Eki júldyzdy" әdeyi shyghardy-au deymin. "Mine, qaranyzdarshy, biz esh uaqytta Mәskeuding dengeyine jete almaymyz" degen pighylmen. Osyny kórsetu ýshin. Búl últqa kompleks qalyptastyrady. Ár elde franshiza baghdarlamalar bar. Bizge de sonday baghdarlama jasaugha bolady. "Million kimge búiyrady?" degendey. Franshizamen jasalghan baghdarlama sapasy barlyq elde birdey.

Ekinshi jaghynan biylik ókilderi qazaq tilin formalidi tilge ainaldyrdy. Sonda qazaq tilinde bedel qala ma? Qazaq tilin óz betimshe sózdik arqyly oqyp jýrmin. Biraq qalada qazaqtildi orta joq. Mәselen, myna as mәzirin qaranyzshy. Qazaqsha bir auyz sóz bar ma? Joq. Nege? Sebebi biylik qazaq tilin formalidi týrde biluge bolady, al biraq júmys tiline ainaldyrugha bolmaydy degendey belgi berip jatyr. Qazaq tili HHI ghasyrdyng tili emes degendey pikir aitylady. Onyng bәri jalghan. Izrailide 2 myng adam ghana sóileytin ivrit ti­lin qayta qaytardy. Týrikter de, ózbekter de, qyrghyzdar da, týrik­mender de óz tilinde sóilep, sony qoldanady. Qazaq tilin de sonday dengeyge kóteruge bolady. Tek niyet joq.

- Qazaqtyng tragediyasy da osy shyghar. Biylikte niyet joq, qúlyq joq degendey syltau aityp, bәrin biylikke jabu.

- Qazaqtyng tragediyasy - halyqtyng sana-sezimi әbden joyyldy. Tek keyingi jas buyn ghana kýshti. Sanasy mýlde basqa.

Kenes odaghy túsynda orystandyrugha qatty úshyraghan halyq - qazaq. Sebebi jerimiz ken, resursqa bay. Basqa odaqtas memleketterding onday baylyghy bolmaghan. Ekinshi jaghynan Qazaqstan Orta Aziyagha qaqpa ispetti. Újymdastyru, alfavitti 2-3 ret auystyryp, әbden orystandyru sayasatyn jýrgizgeni sodan. Tariyhqa kóz jýgirtsek, qazaqtar sany jóninen Ortalyq Aziyadaghy ózge halyqtargha qaraghanda, 7-8, tipti 10 ese kóp bolghan. BÚÚ mәlimetine sýiensek, eger Qazaqstanda újymdastyru bolmaghanda, qazir biz 40-50 millionnyng ýstinde bolar edik. Múnday jaghdayda Týr­kiya, Polisha, Ispaniya siyaqty damyghan elder qataryna qosylugha mýmkindik bolar edi. Qazaqtar sany azdyghynan azamattyq sana-sezimi de tómen. Biraq, jogharyda aityp ótkenimdey, halqymyz tez qalpyna keledi.

"QYTAYGhA BAYLYQTY ÝLESTIRIP, BASYMYZGhA QAUIPTI ÓZIMIZ TABAMYZ"

- Songhy kezderi Qytaygha jer beriledi eken degen әngime qayta kóterildi. Rahat Áliyevting sózine qaraghanda, Qazaqstan preziydentining Qytaymen aradaghy kelisimi bar. Rasynda da, osynday kelisim boluy mýmkin be?

- Búl mәsele byltyr da kóterilgen. Onyng anyq-qanyghyn bilmeymin. Biylik múnyng óte qauipti taqyryp ekenin jaqsy biledi. Búl mәsele maghan da qorqynysh úyalatady. Sebebi qazaq ýshin jer óte qasiyetti úghym ekeni belgili. Qazaq jerin eshqashan bermeydi. Óz basym biylik jerdi bere salady degenge senbeymin. Jer berilse ne bolatynyn byltyr kórsettik emes pe. R.Áliyevting sózining ras-jalghan ekenin bilmeymiz. Ol dәleldeytin qújattaryn jariya etken joq. Al resmy aqparat basqa.

Desek te Qytaydan tónetin qauip-qater bar. Qytaydan byltyrghy jyly alghan 10 milliard dollar nesiyemiz bar. Qazir kem degende 7 milliard dollar qaryz aldyq. Memleketting jәne memleket kepildik bergen qaryz - 4,5 milliard dollar. Qytaydan alynghan nesie Qazaqstan damu banki ar­qyly alynatyndyqtan, ol kvaziymemle­kettik qaryzgha jatady. Sonda eki jyldyng ishinde 17 milliard dollardy ne ýshin aldyq? Mәselen, 2009 jyly 10 milliard dollar nesiyening 2,7 milliardy "Qazaq­mys­qa" ketti. Búl - ashyq aqparat. Biylghy jyly alynghan 7 milliard dollardyn 2 milliardy euraziyalyq toptyng enshisinde. Sonda Qazaqstan damu banki ne ýshin qa­ryz­gha belsheden batty? "Qazaqmys", ENRC-ter nesiyeni ózi alsyn. Onyng ýstine ENRC Braziliyanyng temir rudasy ken ornyna 3 milliard dollar investisiya        qú­yyp­ty. Onda ne ýshin moynymyzgha 2 miyl­liard dollardy jýktep aldyq? Qajet deseniz, Mashkevich Izrailige qaytyp oral­ghan azamat. Euraziyalyq topqa kiretin Ibragimov pen Shodiyev te basqa elding azamattary.

Qytay Almaty men Astana arasyna temirjol salatyn boldy. Nemister, gollandyqtar, fransuzdargha aqsha bersek, olar bizge sol joldy qatyryp salyp beredi ghoy? Sol jol qajet pe ózi? Onsyz da temirjol bar emes pe. Mәselen, Shanhay men Gonkongtyng arasynda jýirik temirjol bar. Biraq Gonkong pen Shanhaydyng әrqaysysynda 15 million halyq túrady.

Qytay men Qazaqstan jel elektr quatyn damytatyn birikken kәsiporyn qúrmaq. Oghan jer granty beriledi. Búl qauipti. Búghan deyin Qytaymen birigip kәsiporyn jýrgizuding nәtiyjesi jaman ayaqtalghan. Aziya gaz qúbyry birikken kәsiporny bar. QazTAG aqparatyna sensek, CNPC men "QazMúnayGazdyn" ondaghy ýlesi 50 de 50. Qytaydyng banki osy óndiriske nesie berdi. Búl birikken kәsiporyn Shymkent, Jambyl jәne Almaty oblystaryna gaz qúbyrynyng eki bútaghyn jýrgizdi. QazTAG jurna­liysi Rasul Rysmambetovting jazuynsha, búl kәsiporyn 2014 jylgha deyin nesiyeni qaytaru kerek. Al ony qaytaru qiyngha soqpaq. Sebebi ol gaz tranziyti ýshin ghana aqsha alyp otyr. Al eger qaytaryp bermese, onda gaz qúbyrynyng bútaqtary Qytay ýlesine ketpek. Onday jaghdayda Qytay ýsh oblysta qo­jayyn bolady degen sóz. Búl aqparat tamyz aiynda shyqty. Osy jarty jyldyng ishinde búl aqparatty eshkim teriske shygharmady. Sondyqtan búl - alandatatyn mәsele. 2009 jyly alynghan 10 milliard tengening kóp bóligi "Manghystaumúnaygazdy" satu ýshin júmsaldy. Nәtiyjesinde Qytay múnay kompaniyasynyng 50 payyz aksiyasyn satyp aldy. "Aqtóbemúnaygaz", ShNOS, Qúmkól­de de Qytay ýlesi az emes. Qytay tek strategiyalyq resurstargha aqsha qúiyp otyr. Altynvaluta rezervi dollargha eng bay el - Qytay. Múny qytaylyqtar strategiyalyq resurstardy satyp alugha júmsauda. Osyghan qatty alandaymyn.

- Búl rette әkenizben pikiriniz qarama-qayshy siyaqty. Sebebi Bolathan Tayjan bir súhbatynda "Qytay ekspansiyasynan tóner qauip joq" depti. Búghan ne deysiz?

- Qytaylyqtar agressivtik, shoviy­nistik sayasat jýrgizbeydi. Baylyqty kýshpen tartyp almaydy. Ózge el ne berse, sony aqshagha satyp alady. Al endi osy baylyqty óz qolymyzben ózimiz ýilestirip otyrmyz emes pe? Sóitip, óz basymyzgha qauipti ózimiz tabamyz. Ákem osyny menzegen bolatyn. Sondyqtan Qytay qauip tóndirmeydi, ózimizge ózimiz qauip tóndirip otyrmyz. Qytay resurstardy kýshpen tartyp alugha dayyn emes, sebebi ishki mәselesi kýiip túr. Qazir Qytay dýnie jýzindegi ekinshi ekonomika. Ol elmen ekonomikalyq qatynaspaugha negiz joq. Resey Gruziyagha qatysty qanday sayasat ústanyp otyr? Temirjol, sauda-sattyq jaghynan jolyn bógeude. Sharap, miyneraldy sudy kirgizbey tastady. Al Qytay tarapynan onday sayasat joq. Satasyng ba, sat, alamyz deydi.

"BIYLIK ENG ALDYMEN ÓZ HALQYNSÝNGI QAJET"

- Bir mәlimetke qaraghanda, Qazaqstandaghy múnaydyng 30 payyzy qytaylyqtardyng qolynda eken.

- "Ekspert" jurnaly ony 22 payyz dep kórsetipti.

- Múnay salasyndaghy ózge sheteldik kompaniyalar da az emes.

- 24 payyz AQSh-tyng qolynda.

- Sonda ózimizge ne qaldy?

- "QazMúnayGaz" múnaydyng 28 payyzyn óndiredi. 17 payyzy europalyqtarda, 19 payyzy reseylikterde. Jalpy, jyl sa­yyn óndiretin múnay 80 million tonnagha jetedi. Osynyng 24-25 milliony Tengiz­shevroyl enshisinde. Al TShO AQSh-tiki. Sonda osy TShO qanday salyqtar tóleydi? Ónim bólinisi turaly kelisim bar. Ol qúpiya aqparat. TShO bastyghy "biz mýldem eksporttyq baj salyghyn tólemeuimiz kerek" dedi. Byltyr múnaygha salynatyn eksporttyq kedendik baj salyghy 20 dolllar bolsa, biyl ol 40-qa kóterildi. Sonday-aq TShO Qazaqstangha byltyr 9,6 milliard dollar tabys berdik dedi. Biraq kompaniya júmysshylargha tóleytin ailyghy, tauar, qyzmet, salyq tóleydi. Demek, keshirinizder, qazaqstandyq azamattar sizge júmys istedi, olay bolsa әlgi aqshany júmysshylargha ailyq retinde tólediniz, tauar, qyzmetke júmsadynyz, salyq tólediniz. Al ol 9,6 milliard dollardy kóp dep maqtanyp túr. Sheteldik kompaniyalar júmys istesin, biraq salyqty qazaqstandyq óndirushiler tәrizdi tólesin. Sondyqtan ónim bólinisi turaly kelisimdi qayta qarau kerek.

Byltyr Salyq komiyteti Qarashyghanaqqa qosymsha 1,2 milliard salyq tóletti. Búl dúrys. Biraq osy júmysty ary qaray jalghastyru kerek. Ata-babalarymyz jerdi biz ýshin saqtady, jer úrpaqtyng iygiligine jarasyn dep oilady. Al qazir qazaqtar eng kedey oblystarda túryp jatyr. Atyrau, Aqtau, Qyzylorda degendey. Osy oblystarda múnay kóp. Múnayly ólkede túrsa da qazaqtar ólmesting kýiin keship jýr. Arba sýirep jýrgen de, janarmay beketinde may qúyatyn, qysqasy, býkil qara júmysty isteytin ózge emes, qazaq. Arab elinde ondaydy kórmeysin.

- Desek te Tuniys, Egiypet elderinde jergilikti últ túrmysynyng qiyndauy siyaq­ty faktorlar tónkeristi tudyrdy. Bizde osy oqighalar qaytalanuy mýmkin be?

- Áriyne. Egiypette Mýbәrak 30 jyl biylik qúrdy. Ár tiraniyanyng sony bar.

Últ patriottarynyng arasynda batyr adam boluy tiyis. Óz qamyn jemeytin, halyq ýshin janyn qiigha dayyn adam. Ókinishke qaray, dәl qazir onday adamdy bayqap otyrghan joqpyn. Onday adamnyng birin óltirse, endi birin týrmege jauyp, ishten túnshyqtyrdy.

- Biylik qazaq últynyng túrmysyn jaqsartu ýshin qanday sharalardy qolgha aluy tiyis?

- Eng aldymen infraqúrylymdy jaqsartu kerek. Sebebi infraqúrylymnyng 80-90 payyzy eskirgen. Ontýstikte elektr quaty jetispeydi. Auyldaghy su nashar. 40 payyz halyqtyng ailyghy 56 myng tengege jetpeydi. Túrmysty jaqsartu ýshin biylik eng aldymen óz halqyn sýngi qajet. Ókinishke qaray, biyliktegiler tek óz otbasynyng qamyn jeydi. Shetelden pәter satyp alyp, balalaryn sonda oqugha jiberedi. Sóitip, baqytty adammyn dep oilaydy. Biraq býkil halyq baqytty bolmasa, onyng baqytty bolugha qúqyghy joq ekenin týsinbeydi. Meninshe, osy adamdardyng bәri erte me, kesh pe, Qazaqstannan qashady. Áytpese, shetelden jyljymaytyn mýlikti nege satyp aldy? Ertengi kýni sonda túramyn degen maqsatpen. Al biz bәrimiz búl jerde, osy problemalarmen, Qytaydyng aldyndaghy qaryzdarmen qalamyz. Bir jaghynan osy kez tez tusa deymin. Óitkeni ol kez neghúrlym tez tusa, soghúrlym әlgi mәsele­lerdi tezirek shesher edik.

- Ángimenizge raqmet!

Ángimelesken

Elnúr Baqytqyzy

«Jas Alash» gazeti