Arab sayahatshysy Ibn Batutanyng Altyn orda aimaghy jayly jazghandary әli kýnge deyin arab tilindegi týpnúsqasynan qazaqshagha dúrys audarylghan joq. Onyng qazaqsha audarmasy ózge tildegi audarmalar «jetegimen» jasalghany bayqalady. Atalghan qújattyng Altyn orda men Orta Aziyagha qatysty bólikteri orysshagha HIH ghasyrda ýsh ret audarylypty. Sodan keyin búl jazba eshqashan tolyq orysshagha audarylmaghan. Tek keyingi jyldary ózbekstandyq ghalymdar jazbanyng Orta Aziyagha qatysty bóligin óz tilderine tәrjimalaghan eken.

Biz Ibn Batuta sayahaty jayyndaghy shyndyqty qolda bar qazaqsha, oryssha audarmalardy ózara salystyra otyryp anyqtaugha tyrystyq. Eng alghashqy audarmany «Vestnik Evropy» jurnalynyng redaktory M.T.Kachenovskiy 1818 jyly jasapty. Ol sol zamanda tabylghan qysqa ýzindilerinen audarghan eken (óte qysqa enbek, sondyqtan ony kóp saralamaymyz). Ekinshi tolyq orysshasy 1841 jyly «Russkiy vestniyk» jurnalynda jaryq kórgen, ol Londonda 1829 jyly shyqqan Samuel Liyding audarmasy negizinde jasalghan eken. Al ýshinshi tәrjimany V. G.Tiyzengauzen 1884 jyly dayyndapty, ol keyingi parijdik audarmalardy orysshalaghan. Parijdik audarmalar negizinde songhy jyldary ózbek ghalymdary óz enbekterin jazghany jәne osy zamanghy qazaqshasy da sol parijdik audarmadan әzirlengeni kórinip túr. Sondyqtan biz olardy shartty týrde «parijdik núsqa» dep kórsetemiz.

Eng alghashqy europalyq audarma – Londonda jaryq kórgen Samuel Liyding enbegi. Biz sonyng oryssha audarmasyn óz zertteuimizge basty qúral ettik, ony shartty týrde «londondyq núsqa» dep alamyz. Oryssha audarmalardyng «londondyq núsqasy» men «parijdik núsqasy» arasynda 43 jyl bar. Ekeuining key derekteri ózara kelispeytini bayqalady. Sebebi, songhysy, yaghny «parijdik núsqasy» Resey imperiyasy nemese fransiyalyq iyezuydtik orden tarapynan búrmalaugha úshyraghan tәrizdi. Olar Ibn Batuta derekterin әdeyi ózara qayshylyqqa keletindey etip audartqyzghan, sol arqyly ony senimsiz jazba dengeyinde qaldyrugha tyrysqan. Ibn Batuta jazbasyn әlem ghalymdary bir auyzdan moyyndaghan, moyyndamaytyn – Qytay men Resey oqymystylary ghana.

Ibn Batuta jazbasy HIV ghasyrda Qytaydy biylegen Shynghyshan úrpaqtary «músylmandar» ekenin bayqatady. Sondyqtan Qytay imperiyasy arab sayahatshysynyng Qytayda bolghanyn moyyndaghysy kelmeydi. Ibn Batuta jazbasynan HIV ghasyrda Altyn orda qúramyndaghy ishki Reseyde orys nemese slavyan últtary bolghany kórinbeydi, ol aimaqty Búlghar eli mekendegeni jazylady. Al «Rusi eli» dep qazirgi Soltýstik Kavkaz tauyn qonystanghandar kórsetedi. Resey bolsa, Altyn orda zamanynda ishki Reseyde orystardyng óz knyazdikteri bolghan deydi. Osy sebepten orys sayasaty Ibn Batuta jazbasynyng qúndylyghyn joqqa shygharugha tyrysty jәne ony orysshalaugha da, zertteuge de qúlyqsyz bolyp keldi.

Reseylikter Ibn Batuta derekterin óz ynghaylaryna búryp, Kersh pen Kiram dep qazirgi Qyrym jarty aralyn, Beshdag dep qazirgi Pyatigorsk aumaghyn, Búlghar qalasy dep qazirgi Volgograd jaghasyn, Qaranghy el dep Tatariyadan ary jatqan aimaqty, Rusi jeri dep qazirgi Oral tauly aimaghyn, Altyn orda astanasy Saray qalasy dep qazirgi Resey aumaghyndaghy jerlerdi, Sarayshyq dep qazirgi Atyrau qalasy manyn, Horezm dep qazirgi Ýrgenish territoriyasyn kórsetedi. Múnysy Ibn Batuta kórsetken derektermen esh ýilespeydi. Sebebi tómendegidey:

Ibn Batuta jyldyng key mezgilinde týni asa qysqa Búlghar eli men Bestau arasy on kýndik jer dep kórsetken. Búlghar eli shamamen qazirgi Moskva ornalasqan geografiyalyq beldeude bolghany týsinikti, al qazirgi Pyatigorsk aimaghynan ol jerge on kýnde jetu esh mýmkin emes. Osy sebepten reseylik komentator: «Ibn Batuta Búlghar qalasyna Astrahan qalasynan barghan» dep óreskel búrmalaydy. Onysy jalghan. Óitkeni, parijdik jәne londondyq núsqalardyng ekeuinde de Ibn Batutanyng Beshtagtan on kýnde Búlghargha barghany anyq kórsetilgen.

2. Ibn Batuta Astrahannan Qyrymgha barar jolynda kezdesken qaladan bir kýndik jerde Rusi eli baryn jazghan. Al reseylik komentator «Ruster otyrghan tauly aimaq» dep týsindiretin Oral taulary men Astrahannan Qyrymgha baratyn jol arasy bir kýndik jer emes. Oral taulary Astrahannan alys, soltýstikte ornalasqan. Yaghni, Oral taulary Qyrymgha bet alghan Ibn Batutanyng jarty jolynda kezdesui aqylgha simaydy. Oral taulary onyng artynda qalghan degen oryndy. Osy kemshilikti jasyru niyetimen orys audarmashysy: «Búlghar qalasyna kórshi jatqan Rustar» dep búrmalaydy. Osylaysha «Ibn Batuta Búlghar qalasyna barar jolynda Rus elin kórsetken» degen jalghan týsinik ornyqtyrugha tyrysady. Al onday derek jazbada mýlde joq ekeni aidan anyq.

3. «Londondyq núsqada» anyq kórsetilgen «Hashak eli» degen sóz «parijdik núsqada» mýlde jazylmaghan. Al «qazaqsha núsqadaghy» «Músylman Alachy halqy» degen atau «parijdik oryssha núsqada» «Músylman As halqy» dep keltirilgen. Mine, barlyghy shym-shytyryq, tipti Ibn Batuta ol manda esh bolmaghanday kórinedi. Kenes zamanynda «parijdik núsqa» ghana zerttelgendikten, «Ibn Batuta Altyn ordada bolmaghan tәrizdi, ol ózge derekterden kóshirip alynghan boluy mýmkin» degen pikirler basym bolghan. Al «londondyq núsqagha» zer sala qarasaq, barlyghy óz ornyn taba qoyady.

Endi óz zerteulerimizge jýginsek, «…Otsuda otpravilsya ya v Sanub, obshirnyy gorod, prinadlejashiy praviytelu Kastamunii, Suleymanu Badshanu, y probyl tam nekotoroe vremya. Ostavya sie mesto, pereplyl ya morem v gorod eli-Kiram, mnogo poterpevshy opasnostey v puti. Nakones pribyly my v gavani eli-Kirash, prinadlejashui k pustynnoy strane Kipchaskoy» – «Londondyq núsqa».

«My dobralisi do gavani, nazyvaemoy Kerchiu, y hotely voyty v nee, no ludi, nahodivshiyesya na gore, daly nam znak, chtoby my ne vhodili. My poboyalisi za sebya, podumali, chto tut suda nepriyateliskiye, y vernulisi, ne smotrya na sushi. Kogda my podoshly k ney, ya skazal hozyainu sudna: «ya hochu soyty zdesi». On spustil menya na bereg» – «Parijdik núsqa».

Ibn Batuta qazirgi Týrkiyadaghy Sinop (Sanub) qalasy Sýleymen patshagha (Suleyman badsha) tiyesili ekenin, sol qaladan kemege otyryp Kerish gavanyna kelgenin bayandaydy. Osy jerde aita ketetin manyzdy jayt, ol zamanda Azov tenizi men Qara tenizdi qosyp jatqan qazirgi Kerish búghazy bolmaghan, zertteushiler eki teniz Kuban ózeni salasymen qosylghanyn aitady. Ál Masudy jazbasynyng derekteri H ghasyrda solay ekenin jәne Ibn Batuta qújattary HIV ghasyrda solay bolghanyn bayqatady. Kuban ózeni jayly reseylik derekkózderi de sony aighaqtaydy: «Ne dohodya do morya okolo 20 km Kubani otdelyaet vlevo rukav Staraya Kubani, kotoryy vpadaet v Kiziltashskiy liman, priylegaiyshiy k Chyornomu moru. IYmenno etot rukav byl samym polnovodnym v XIX veke, to esti mojno govoriti, chto ranee Kubani vpadala v Chyornoe more».

Songhy jyldary Kerish búghazy arqyly Qyrymgha kópir salyp jatqan reseylik qúrylysshylardyng su astynan eski eldi mekender orny men kóne qabirlerdi tauyp jatqanyn barsha júrt estip-kórip otyr. Osy faktiler qazirgi Kerish búghazy ol zamanda bolmaghanyn, eki teniz ertede Kuban ózeni salasymen qosylghanyn dәleldeydi jәne onyng Qara tenizge qúyar túsy qazirgi Novorossiysk qalasy ornalasqan portta bolghany arab ghalymdary Ál Masudi, Ibn әl Asir jәne Ibn Batuta jazbalarynan bayqalady. Yaghni, Ibn Batuta zamanynda Kerish búghazy bolmaghan, ol keme toqtaugha ynghayly sýiir jaghalau-port bolghan. Orys oqymystylary Ibn Batuta alghash kelip týsken jer dep Kerish qalasy aumaghyn kórsetedi. Al tarihshy ol qalanyng túrghyndary tau basyna shyghyp, «bizge jaqyndamandar» degen belgi bergenin (shynynda, Kerish qalasy janynda tau bar), sondyqtan keme Kerish jaghalauynyng basqa shetine toqtaghanyn jazady. Ibn Batuta kememen «Kirash gavany jaghasyna» kelip týskenin kórsetken, búl Kerch qalasyna nemese Kerish búghazyna degen sóz emes. Keme qazirgi Tamani qalasy manyndaghy jaghalaugha toqtaghan degenimiz jón, óitkeni ol qala Kerch búghazy jaghasynda – qazirgi Kerch qalasyna qarsy ornalasqan jaghalau.

Qorytyndy: Ibn Batuta mingen kemening Kirash jaghalauy portyna kelip toqtaghan jeri – qazirgi Tamani qalasy manyndaghy jaghalau. Ol Qypshaq eline kelgenin eske salady, arab tilindegi týpnúsqada ol atau «qashaq» boluy da bek mýmkin.

«Na zautrie dnya nashego pribytiya v etu gavani odin iz kupsov, nashih tovariyshey, otpravilsya k tem v etoy stepi, kotorye prinadlejat k narodu, izvestnomu pod iymenem Kipchakov — ony hristianskoy very — y nanyal u nih telegu, kotorui tashil koni. Telegu nazyvait ony araba. Stepi eta zelenaya, svetushaya, net na ney ny dereva, ny gory, ny holma, ny podema. Net na ney y drov, a jgut ony toliko pomet, kotoryy nazyvayt tezek».

«Na arbu stavitsya nechto v rode svoda iz prutiev dereva, privyazannyh odin k drugomu tonkimy kojanymy remnyami. Eto legkaya nosha; ee obtyagivait voylokom ily poponoy; v ney byvayt okna reshetchatye y tot, kto v ney, vidit ludey, ony je ego ne vidyat; on povorachivaetsya v ney, kak ugodno, spit y est, chitaet y piyshet vo vremya ezdy» – «Parijdik núsqa».

«Ya vzyal sebe arabu, dlya pereezda iz gavany Kirashskoy do Eli-Kafy, goroda prinadlejashego Mugammedu-Uzbeku. Bolishaya chasti jiyteley hristiane, jivushie pod ego pokroviytelistvom. Otsuda priyehal ya v gorod Eli-Kiram, odin iz ogromneyshih y prekrasneyshiyh, kakie prinadlejat Sultanu Mugammedu-Uzbeku Hanu» – «Londondyq núsqa».

Reseylik komentatorlar Kafy qalasy dep Qyrym aimaghyndaghy qalany aitady. Olar: «Ibn Batuta Qyrym aimaghynan shyghyp, qazirgi Azov tenizin batysynan ainalyp ótip, Azak qalasyna jetken» degen tújyrym jasaydy. Olar jazbadaghy «18 stansiya» atauyn «18 kýn» dep kórsetedi, osylaysha óz tújyrymdaryn dәleldeuge tyrysady. Bizder Kafy qalasy degen qazirgi Kavkaz degen portty qala deymiz [1], óitkeni arab jazbalary «Kavkaz» atauyn «Kaf» dep kórsetetin. Ibn Batuta Kafy qalasy teniz jaghasyndaghy portty qala ekenin jәne eli-Kiram qalasy oghan jaqyn ornalasqanyn jazghan. Qazirgi portty qala – Kavkaz ben Krymsk qalasy [2] kórshi ornalasqan. Demek, qazirgi portty qala Kavkaz – Ibn Batuta zamanyndaghy portty qala Kafy, al qazirgi Krymsk qalasy – Ibn Batuta zamanyndaghy  eli-Kiram qalasy.

Qorytyndy: Ibn Batuta Kerish jaghalauynan arbamen Kafy (Kavkaz) qalasyna jetken. Búl qaladan eli-Kiram (Krymsk) qalasyna baryp, odan әri Azak qalasyna jol tartqan. Tarihshy Kafy qalasy túrghyndaryn «qypshaq hristiandar» deydi, otyndary – «tezek», kólikteri «arba» dep atalatynyn aitady. Sol arbagha kiyiz ýi tigiletinin de tәptishtep týsindiredi. Osy derekter qazirgi kazaktar ol zamanda qazaq tildi, biraq hristian dindi bolghanyn dәleldeydi, orys-slavyan tildiler bolsa Ibn Batuta olardy «qypshaq» dep kórsetpes edi.

«Proehav ot goroda Kryma 18 stansiy, my pribyly k obshirnoy reke, cherez kotoruy perepravlyalisi selyy deni. Tak my ehaly do teh por, poka dobralisi do drugoy reki, cherez kotorui perepravlyalisi poldnya. Posle etogo my proehaly eshe try dnya y pribyly k gorodu Azaku — kotoryy na beregu morya y otlichaetsya krasivoy postroykoy» – «Parijdik núsqa».

«Posle mnogih dney puti, dostig ya Azaka, gorodka na morskom beregu. Tut jiyvet emir Sultana Mugammeda; on prinyal nas vesima laskovo. Otsuda otpravilsya ya v eli-Madjar» – «Londondyq núsqa».

Múndaghy bir kýnde әreng ótkenderi Kuban ózenining salalary ekeni týsinikti, jogharyda Qara teniz ben Azov tenizi ol zamanda Kuban ózeni arqyly jalghasqanyn eskerttik. Al jarty kýnde ótkenderi qazirgi Don ózeni ekeni bayqalady jәne odan keyin ýsh kýn jýrip Azak qalasyna jetken. Qazirgi Azov qalasy sol zamandaghy Azak qalasy boluy mýmkin emes. Ibn Batutanyng Azov tenizining batys jaghalauymen emes, kerisinshe biz kórsetken shyghys jaghalauymen Azak qalasyna jetkeni anyq. Arab ghalymynyng portty Kafy (qazirgi Kavkaz) qalasy men Kiram (qazirgi Krymsk) qalasy arqyly ótkeni sonyng aiqyn dәleli.

Azak qalasy qazirgi Tagonrog qalasy ornynda bolghan tәrizdi [3], óitkeni Azak qalasynan eli-Majar qalasyna barar jolda ózen kezdesetini derekterde qamtylmaghan. Ol aimaqty Resey imperiyasy HIH ghasyrgha deyin «Kazaktar aimaghy» nemese «Dikoe pole» dep atap keldi. Qazirgi orys tildi kazaktar reseylik shirkeu tili arqyly keyin slavyandalghan, yaghny Tagonrog atauy keyin qalyptasqan (Azak qalasy atauyn «Taganrog» dep ózgertken). Qazirgi Azov qalasy keyinge deyin Tana dep atalghan,  alayda reseylikter esh dәlelsiz «Ol qala ertede Azak-Tana dep atalghan» dep búrmalap, «Azak qalasy sol» dep tújyrymdaydy.

Qorytyndy, Ibn Batuta Kiram (Krymsk) qalasynan Azak (Taganrog) qalasyna jetken. Búl qaladan ol Majar qalasyna attanghan, biraq araqashyqtyghy kórsetilmegen.

«Poehal ya v gorod Madjar – gorod bolishoy, iz luchshih turkskih gorodov, na bolishoy reke, s sadamy y obilinymy plodami. Iz goroda Madjara my sobralisi ehati v stavku sultana, v chetyreh dnyah ot Madjara, v mestnosti, nazyvaemoy Bishdag. Na etom Pyatigorie kluch goryachey vody, v kotorom Turky kupaytsya. Ony polagayt, chto kto vykupaetsya v nem, togo ne postignet kruchina bolezniy... Podoshla stavka, kotoruiy ony nazyvayt Urdu y my uviydely bolishoy gorod, dvijushiysya s svoimy jiytelyami; v nem mechety y bazary da dym ot kuhoni, vzvivaishiysya po vozduhu: ony varyat vo vremya samoy ezdy svoey y loshady vezut arby s nimi. Kogda dostigait mesta privala, to palatky snimait s arb y stavyat na zemlu, tak kak ony legko perenosyatsya. Takim je obrazom ony ustraivait mechety y lavkiy» – «Parijdik núsqa».

«Otsuda otpravilsya ya v eli-Madjar, bolishoy y bogatyy gorod. Potom poehal ya v tabor Sultana, kotoryy byl togda na meste, nazyvaemom Biysh-Tag y vskore dostig ordy ego, ily lagerya pervogo chisla ramadana... Tam uviydely my selyy dvijushiysya gorod, s ulisami, domov, mechetyamy y kuhnyami; po povelenii Sultana Mugammeda, mgnovenno vse ostanavlivaetsya na tom meste, gde on veliyt» – «Londondyq núsqa».

Múndaghy Bishtagtyn ornyn anyqtaugha bolady, óitkeni Ibn Batuta ol manda miyneralidy shipaly búlaq baryn jәne jergilikti halyq onyng suyna shomylyp emdeletinin jazghan. Pyatigorskide onday shipaly su bar, alayda ol aimaqtyng jazy asa ystyq bolatyndyqtan, «han jaylauy» bola almasy týsinikti [4] jәne odan «týni asa qysqa Búlghargha» deyingi qashyqtyq ta jazbadaghy derekterge sәikes kelmeydi (onday geografiyalyq aimaq – Moskva qalasy jatqan beldeu, alayda qazirgi Pyatigorskiden ol beldeuge deyin on kýnde jetu mýmkin emes).

Voronej oblysy men Rostov oblystarynyn shekarasynda Boguchar audany bar. Búl aimaq sayyn dalanyng soltýstiktegi ormanmen shektesetin sheti jәne jazy qonyr salqyn, jaylaugha óte qolayly, shóbi shýigin dala [5]. Sol audanda janynda birneshe aq tau (sany beseu bolar) ornalasqan «Belaya gorka» degen miyneraldy shipaly búlaq bar. Osy búlaqtan aqqan su jylgha bolyp Don ózenine qúyady (emdelu ýshin sugha týsip shomylugha ynghayly) [6]. Onyng suynyng emdik qasiyeti óte zor jәne onda shomylyp emdelu dәstýri erteden qalyptasqan. Sol jerding ontýstik-shyghysynda salt atpen tórt kýndik jerde Kazanskaya stanisasy bar – erteden kazaktar mekeni jәne Don ózenining jaghasynda ornalasqan [7].

Kazak degen – shirkeu tilimen slavyandalghan qazaqtar. Olardyng әuelde qazaq bolghanyna reseylik derekter jii kórsetetin «kazachiy yurt» atauy dәlel («qazaq júrt»), orystyng kiyiz ýidi «irta» deui «kazachiy yurt» – «qazaq júrty» atauynan qalyptasqan. Ibn Batuta Majar qalasy ýlken ózen jaghasynda jәne odan Beshtagqa deyin tórt kýn dep kórsetken. Demek, Majar qalasy – Don ózeni boyyndaghy qazirgi Kazanskaya stanisasy, al Beshtag degeni – odan tórt kýndik jerdegi qazirgi Belaya gorka sayajayy. Resey 1830 jyly qazirgi Stavropoli aimaghyndaghy qalagha Pyatigorsk atauyn bergen, osylaysha Ibn Batuta jazghan Bestaudyng shynayy ornyn jasyrghan.

Qorytyndy: Ibn Batuta Azak (Taganrog) qalasynan Majar (Kazanskaya) qalasyna barghan, sosyn odan tórt kýndik jerdegi Beshtagqa (Belaya gorkagha) jetken. Búl jer hannyn jaylauy, yaghny «letnaya stavkasy» bolghan.

Ibn Batuta qaldyrghan derekterden qazaqtardyng músylmandyghy myqty ekenin, olardyng meshitteri arbagha tiyep alatyn kiyiz ýy bolghanyn kóremiz. «Qazaq – músylmandyghy shala halyq, tas-kirpishten salghan meshitteri bolmauy sonyng dәleli» deytinderge búl naqty jauap. Kóshpeli halyqqa tas-kirpishten meshit túrghyzu qajet bolmaghan, óitkeni ony kóshkende alyp kete almaydy. Al kiyiz ýi-meshit kóshuge ynghayly әri naghyz kýmbezdi meshit bolyp tabylady. Ol domalaq bolghandyqtan, imam qúbylagha qaraghan kez kelgen jaghyna qarap jamaghatpen namaz oqy alady (tas-kirpish meshittegidey imamgha arnayy oryn mihrap dayyndau qajet emes).

«Ya naslyshalsya o gorode Bulgare y zahotel otpravitisya tuda, chtoby vzglyanuti na to, chto govoritsya pro chrezvychaynuy kratkosti nochy v nem, a takje pro kratkovremennosti dnya v protivopolojnoe vremya goda. Mejdu nim y stavkoy sultana byl desyatok puti. Ya poprosil u nego provodnika tuda y on otpravil so mnoi takogo, kotoryy dovez menya tuda y priyvez menya obratno k nemu. Pribyl ya tuda v ramazan i, pomolivshisi na zakate solnsa, my razgovelisi. Sdelan byl prizyv k vecherney molitve vo vremya nashego rozgoveniya. My sovershily ee, da molitvy teraviyh, shaf y vitr, a vsled za tem zanyalasi y zarya. Takje korotok deni v nem v period kratkosty ego. Probyl ya tam try dnya. Zahotelosi mne probratisya v stranu mraka. Vhod v nee cherez Bulgar y mejdu nimy 40 dney puti. Potom ya otkazalsya ot etogo vsledstvie bolishih hlopot na eto y maloy polizy). Puteshestvie tuda sovershaetsya ne inache, kak na malenikih povozkah, kotorye vozyat bolishie sobaki, ibo v etoy pustyne led, na kotorom ne derjatsya ny nogy chelovecheskiye, ny kopyta skotiny; u sobak je kogty y nogy ih derjatsya na lidu» – «Parijdik núsqa».

«Naslyshavshisi o gorode Bulgare, ya pojelal ego viydeti y poveriti rasskazy o chrezvychaynoy kratkosty ego nochey v odno vremya goda, y obratno dney v drugoe vremya. Ot sultanskogo tabora do Bulgara okolo desyaty dney puti. Ya prosil Sultana dati mne provodnika, y on milostivo soglasilsya. Deystviytelino, ya viydel v Bulgare, chto, kogda tam prochitait molitvu zahojdeniya solnechnogo v mesyase ramadane, uje nastupaet vremya vecherney molitvy, y tak dalee, y naoborot v drugoe vremya. Ya probyl v Bulgare try dnya, y vozvratilsya k Sultanu. V Bulgare rasskazyvaly mne o zemle mraka, y vozbudily bylo bolishoe jelanie posetiti ee. Rasstoyaniya do nee sorok dney ezdy, no menya ugovorily ne ezditi, predstavlyaya opasnosty y bespoleznosti puteshestviya. Slyshal ya, chto ezdyat tuda na malenikih sanyah, zapryajennyh sobakami, ibo dorogy pokryty lidom, po kotoromu skolizit chelovecheskaya noga y konskoe kopyto, y toliko sobaky mogut derjatisya» – «Londondyq núsqa».

Resey zertteushisi Murad Adjy qazirgi Moskva qalasynda (Kremli aumaghynda) shyghystyq jazulary bar belgisiz eski eki hram baryn jazghan. Al arab tarihshysy Ál Masudy H ghasyrda Búlghar qalasynda sәuletti meshit bolghanyn kórsetedi. Ol aimaqtyng klimaty jayly aqparatta jyldyng key mezgilinde kýnning batuy men qayta shyghuynyng arasy 6 saghat 50 minut shamasynda ekeni, key mezgilde kýndizding de osylaysha óte qysqa bolatyny anyq mәlimdelgen [8]. Moskva patshalyghyn ornatqan dinastiya әuelde Kiyev knyazdigin biylegen Rurik (Buriyk) әuletinen taraydy. Olardy europalyqtar «Varyag» deydi jәne Resey patshalarynyng biylik simvoly bolghan Monamah tәji – kәdimgi qazaqy bórik jәne onday kóne bórikter Qyrym muzeylerinde jetkilikti kórinedi. Euraziyany erteden biylegen As dinastiyasy (Asylúya taypasy) jayly, olardyng Qyrymdaghy urus-sakalban elin biylegen toby әuelde Súrbórias, keyin qysqasha Bóri dep atalghanyn jәne keyin slavyan-bolgarlar kópshe týrde «buriy-kiy» degendikten ataulary «Bórik» bolyp ózgergenin osy uaqytqa deyingi jazbalarymyzda jetkizgenbiz. Resey imperiyasy olardyng týrkitildi jazbalaryn «drevnerusskiye» etip ózgertkende, «Bórik» atauyn «Ruriyk» dep búrmalaghan. Al Kuab (Kiyev) atauy Hazar qaghanatynda bas uәzirlikti iyemdengen Kua ruymen baylanysty, urus-sakalban elining bir toby hazar patshasyna qyzmet etkeni de mәlim. Demek, Kiyev knyazdigin biylegen, keyin Moskva patshalyghyn ornatqan – Bórik dinastiyasynyng Kua degen ruy, arghy tegi Qyrymnan shyqqan. Sondyqtan olardyng mekenin jergilikti halyq – búlgharlar «Qyrymel» dep ataghan jәne osy atau keyin «Kremli» bolyp ózgergen.

Ibn Batuta zamanynda, HIV ghasyrda ishki Reseydegi búlgharlar músylman boldy jәne ol aimaq Altyn orda qúramynda edi. Ol zamanda Moskva knyazdigi túrmaq, Moskva atauy da bolmaghan. Tipti, ol aimaqta hristian dindi Qyrym eli de, Kua adamdary da mekendegen emes. Alystaghy chukchalar elinen (qaranghy el) habardar Ibn Batutanyng músylman búlghar elindegi hristian toby jayly bilmeui aqylgha simaydy, bilse, jazyp qaldyrar edi enbekterinde. Buriyk-Rurik dinastiyasy ol kezde qazirgi Belarusiya aimaghyndaghy urus elin basqaruy mýmkin, olar týrkitildi katolikter bolghan (belarustar әuelde katolik bolghany aitylady). Rus taypasy – Qyrymdy mekendegen [9] týrkitildiler, olardyng týrkitildi jәne katolik dindi bolghanyn HIII ghasyrdyng sonynda jazylghan «Kodeks Kumanikus» jazbasy rastaydy [10]. Biyleushi bolghandyqtan olardy «aq rus» dep ataghan. Keyin pravoslavyany qabyldap, bolgarlyq shirkeu tiline kóshkende (slavyandalghanda), «belorus» últy bolyp qalyptasty. Olar Altyn orda ydyraghan HV ghasyrda ghana búlgharlardy baghyndyryp, Búlghar qalasyna ornyqqan. Arghy týbi qyrymdyq bolghandyqtan, olardyng mekenderin búlgharlar «Qyrymel» dep, al basshylaryn ru atauymen «Kua» dep atady. Olar hristian bolghandyqtan, sharap ishudi dәstýrge ainaldyrdy. Sondyqtan búlgharlar olardy «mas kua» dep atap ketip, osydan «Moskva» atauy qalyptasqan dep tújyrymdaymyz. Ibn Batuta HIV ghasyrda «týni asa qysqa» Búlghar qalasynda bolyp, ondaghy meshitte namazyn oqydy, ol eshqanday orys nemese slavyan adamdaryn kórgenin jazbaydy.

Demek Maskua atauy da, Moskva patshalyghy da tek HV ghasyrda ghana payda boldy (HIV ghasyrdaghy Ibn Batuta zamanynda ol Búlghar degen qala edi). HV ghasyrda Búlghar eli biyligine kelip Maskua patshalyghyn ornatqan urustardy qazaqtar «orys» dep ataghan, artynan olardyng qol astyndaghy búlgharlardy da «orys» dep atau qalyptasqan. Keyin HVI ghasyrda búlghar-orystar shoqynyp shirkeu tiline kóshkende (slavyandalghanda) «orys» atauyn búrmalap, ózderin «ros» dep atap ketken jәne memleketteri sol sebepten Rossiya bolyp ornyqty. Qazirgi hristian dindi, slavyan tildi orys halqy HIV ghasyrda músylman dindi әri týrki tildi búlghar eli ekenin Ibn Batuta jazbasy dәleldeydi. Ondaghy derekter Resey tarihynyng tolyq jalghan ekenin pash etedi. Sondyqtan Resey men Kenestik imperiya Ibn Batuta jazbasyn senimsiz etip kórsetuge úmtyldy jәne barynsha elemeuge tyrysty.

Biz kórsetken Belaya gorka (Beshtag) men Moskva (Búlghar) arasy salt atty adamgha shamamen on kýndik jer bolady. Yaghni, Ibn Batuta kórgen Búlghar qalasy – qazirgi Moskva, ol Búlghar elining astanasy bolghandyqtan «Búlghar» dep atalghan. Ibn Batutanyng «qaranghy el» dep otyrghany ertede chukchalar mekendegen qazirgi Arhangelisk qalasy aimaghy ekeni týsinikti (Krayniy Sever).

Qorytyndy: Ibn Batuta Beshtaudan (Belaya gorka) on kýnde Búlghar (Moskva) qalasyna jetken. Sol jerding meshitinde namazgha qatysqan, asa qyzyqsa da alys әri joly qiyn bolghandyqtan «qaranghy elge» (Arhangelisk qalasy ornalasqan aimaq) barudan bas tartqan. Ol Búlghar qalasynda ýsh kýn bolyp, Ózbek han otyrghan ólkege (Beshtag-Belaya gorka) qaytyp oralghan.

«Vernulsya ya iz goroda Bulgara s emirom, kotorogo sultan otryadil vmeste so mnoi, y zastal ya stavku sultana v mestnosti, izvestnoy pod iymenem Bishdag. Eto bylo 28 ramazana. Ya prisutstvoval s nim pry prazdnichnom bogoslujenii. Kogda prazdnik konchilsya, to my otpravilisi v puti s sultanom y so stavkoy y pribyly k gorodu Hadjitarhanu. Gorod etot poluchil nazvanie svoe ot turkskogo hadji, odnogo iz blagochestivsev, poselivshegosya v etom meste. Sultan otdal emu eto mesto besposhlinno, y ono stalo derevney; potom ono uvelichilosi y sdelalosi gorodom. Eto odin iz luchshih gorodov, s bolishimy bazarami, postroennyy na reke Itiyle, kotoraya odna iz bolishih rek mira. Sultan ostaetsya zdesi do teh por, poka usilivaetsya stuja y eta reka zamerzaet. Potom on prikazyvaet jiytelyam etogo kraya priyvezty tysyach vozov solomy, kotorye ony kladut na led, splotivshiysya na reke. Po etoy reke y soediynennym s neiy vodam ezdyat v arbah na rasstoyaniy 3 dney puti. Chasto po ney prohodyat karavany, ne smotrya na kones zimney pory, no tonut y pogibait» – «Parijdik núsqa».

«Ya vorotilsya v tabor sultanskiy 28-go ramadana, y otpravilsya potom za Sultanom do Astrahani, odnogo iz podvlastnyh emu gorodov. On stoit na beregu reky Eteli, odnoy iz velichayshih rek v miyre» – «Londondyq núsqa»

Resey ghalymdary: «Ibn Batuta Búlghar qalasyna Hadjtarhan (Astrahan) qalasynan attanghan tәrizdi» dep óreskel búrmalaydy. Osylaysha «Búlghar qalasy qazirgi Volgograd manynda ornalasqan jәne ol aimaqta ertede Voljskaya Bulgariya memleketi bolghan» deytin jalghan tújyrymdaryna qosymsha dәlel izdeydi. Olar «Ibn Batuta Búlghargha barghan jolynda Oral tauyndaghy Rus elin kórsetti» degen ótirikterin de qosady. Osylaysha «Rus halqy, yaghny orystar Reseydi erteden mekendegen» degen qisynsyz tújyrymdaryna arab ghalymy jazbasyn kuә etuge tyrysady.

Ibn Batuta ózining Beshtagtan Búlghargha attanghanyn, sosyn qaytadan sol Beshtagqa oralghanyn anyq jazghan jәne sol saparynda rus degen taypa nemese últ kezdesetinin kórsetpegen. Ibn Batuta qaldyrghan derekterge sәikes, Rus eli tauly jerde, mýlde basqa aimaqta – Soltýstik Kavkaz tauynda otyrghan.

Qorytyndy: Ibn Batuta Búlghar (Moskva) qalasynan Beshtaugha (Belaya gorka) qaytyp kelgen jәne osy jerden han ordasymen birge Hajtúrghan (Astrahan) qalasyna barghan. Tarihshy «Hajtúrghan» atauy ol jerdi bir syily músylman qajy túrghandyqtan payda bolghanyn, keyin ol auylgha, sosyn ýlken qalagha ainalghanyn bayandaydy. Onyng jay auyldan ýlken qalagha ainaluy Múhammed Ózbek han zamanyna deyin oryn alghany týsinikti. Osy derekting ózi Altyn orda aimaghynda islam dini erteden ornyqqanyn dәleldeydi. Yaghni, «Altyn ordada islam dini Ózbek han zamanynda keldi» degen orys ziyalylarynyng tújyrymy jalghan. Ibn Batuta jazbasy Múhammed Ózbek han Edil ózenining qatuyn osy Hajtúrghan (Astrahan) qalasynda kýtetinin, ózen qatqan song oghan saban tósep jol jasaytynyn, odan qysta keruender de ótetinin mәlimdeydi. Osy derekten Múhammed Ózbek hannyng múz qatqansha Hajtúrghanda (Astrahanda) otyryp, múz qatqan song saban tóselgen jol arqyly el astanasy Aqsaray qalasyna jetetinin bayqaymyz.

«Kogda my pribyly v gorod Hadjitarhan, to hatuni Bayaluni, dochi sarya Vizantiyskogo, prosila sultana pozvoliti ey posetiti otsa svoego, chtoby u nego razreshitisya ot bremeni, a vozvratitisya k nemu. On dal ey pozvoleniye. Zatem ona poprosila ego pozvoliti mne otpravitisya v soobshestve ee, dlya osmotra Konstantinopolya Velikogo. On otkazal mne, opasayasi za menya, no ya stal uprashivati ego y skazal emu: «ya otpravlusi tuda pod tvoim pokroviytelistvom y tvoim zastupnichestvom y ne boysi nikogo». Togda on dal mne pozvoleniye, y my rasprostilisi s niym... My napravilisi k gorodu Ukaku — gorodu sredney velichiny, no krasivoy postroyki, s obilinymy blagamy y silinoy stujey. Mejdu nim y mejdu Saraem, stoliysey sultana, 10 dney puti, a na odin deni puty ot etogo goroda gory Russkiyh. Poslednie — hristiane, krasnovolosye, goluboglazye, bezobraznoy narujnosti, narod plutovskoy. U nih serebryanye rudniky y iz strany ih privozyatsya saumy, t. e. serebryanye slitki, na kotorye prodaetsya y pokupaetsya v etom krae. Cherez desyati dney my iz etogo goroda pribyly v gorod Surdak» – «Parijdik núsqa».

«Kogda Sultan pribyl v Astrahani, odna iz jen ego, dochi Imperatora Konstantinopoliskogo, beremennaya, prosila u nego pozvoleniya posetiti otsa svoego, na chto Sultan soglasilsya. Ya osmelilsya prositi razresheniya sledovati za nei, jelaya viydeti Konstantinopoli; snachala mne otkazali. Kogda ya obiyasniyl, chto hochu byti v sviyte Sultanshi, bez vsyakogo otlichiya, pozvolenie bylo dano. Takim obrazom, 10-go shavalya otpravilsya ya v puti s sultanskoi suprugoi, po iymeny Baylun,  docheriu Imperatora Konstantinopoliskogo. My pribyly snachala v Ukak, gorod poryadochnyi, no tam bylo nam vesima holodno. Otsuda do Eli-Saraya desyati dney puti. V odnom dne puty otsuda nahodyatsya Russkie Gory, gde jivut Russkiye, hristiane, narod s ryjimy volosamy y golubymy glazami, vesima hitryy y kovarnyi. U nih esti serebryanye rudniki, y iz ih zemly poluchaytsya suvamy, ily slitky serebra. Posle desyaty dney puty ot sego mesta, priyehaly my v Sudak» – «Londondyq núsqa».

Ibn Batuta Astrahannan imperatordyng qyzymen birge Konstantina (birinshi audarma men qazaqsha audarmada osylay jazylghan) qalasyna sapargha attanypty. Sol zamandaghy Konstantinopoli biyleushisining Baylun esimdi qyzy bolmaghanyn aitady tarihshylar. Soghan qaraghanda múnda Ibn Batuta qazirgi Rumyniyadaghy Konstanta qalasyn aituy mýmkin. Olar Saray (el astanasy Aqsaray) qalasynan on kýn qashyqtyqtaghy Ukak qalasyna jetedi. Eki núsqada da onda kýn salqyn ekeni jәne bir kýndik jerdegi tauda Rus eli otyrghany qamtylghan, al qazaqsha audarmada: «On kýndik jerde Rus eli túratyn tau kórinip túr» delingen. On kýndik qashyqtyqtaghy taudyng kórinip túruy, әlbette qisynsyz. Osy Ukak qalasyn basqa audarmalarda «Akka», qazaqsha audarmada «Ákke» dep kórsetken.

Soltýstik Kavkazdy HI ghasyrda Qyrymnan kelgen rustar basyp alyp, Sarir memleketi ornynda Avar nusalidigin ornatqany jәne olardyng HII ghasyrda biylikten airylghany, al HIII ghasyrda Shynghyshan әuleti Rus әuletin qayta biylikke otyrghyzghany – tarihy anyq faktiler. Ol aimaqtyng negizgi halqynyng bir bóligi avarlar sol zamanda katolik dinin ústanghany jәne olardy biylegen Rus әuletining shejiresi Arskan, yaghny «Aryc han» dep bastalatyny da anyq [11] (qyrymdyq rus pen sakalban eli HI ghasyrda katolik bolghan, dúrys ataulary – arys pen sakalban) [12].

Sheshenderding bir teypi (taypasy) «urus» dep atalady. Olar sheshenderge kirme sanalady jәne ondaghy Urus-Martan qalasy atauy solardan qalghan. Soltýstikkavkazdyq adamdar  arasynda «sary shashty jәne kók kózdiler» býgin de jetkilikti jәne tauly aimaq salqyn bolatyny da týsinikti. Vaynah halqy sheshen, ingush jәne akky degen ýsh últtan qúralady. Akky últy Sheshen men Daghystanda bar, Akky degen birneshe eldi meken tauly aimaqta qazirge deyin saqtalghan. Ruster jerinde ken oshaqtary baryn jәne olar kýmisti satugha shygharatynyn aitady Ibn Batuta. Qazirgi Prohladnyy qalasynda mys kabeli shygharatyn zauyt ornalasqan, oghan jaqyn tauda volifram-mys-kýmis óndiretin kender bar («Hudes» pen «Kizil dere» kenderi Daghystanda, «Tyrnauyz» keni Kabardiyn-Balkarda jәne Karachaydaghy ken oryndary).

Bizder Akky qalasy dep qazirgi Prohladnyy qalasyn aitamyz [15]. Óitkeni, oghan jaqyn tauly aimaqta avar, kabardan, vaynah últtary otyr (urus toby Altyn orda zamanynda Soltýstik Kavkazdy biylegenin, olardyng bir toby sheshender qúramynda urus teypi bolyp saqtalghanyn eskerttik). Prohladnyy qalasyn qalyptastyrghan kazaktar dep sanalady (kazak degen qazaq bolghanyn aittyq) jәne qalanyng «Prohladnyi» ataluy, Ibn Batuta aitqanday, onyng «vesima prohladnyi» jer boluyna baylanysty. Ol tau etegindegi jazyq bolghandyqtan, Altyn orda qúramyna kirgen. Al odan bir kýndik jerdegi tauly aimaqty Shynghyshan әuletimen odaqtas Rus dinastiyasy biylegen. Ertede әkki eli adamdar otyrghan eldi meken bolghandyqtan, qala Akky dep atalyp ketken siyaqty. Ibn Batutanyng kezinde onyng túrghyndary altynordalyqtar, yaghny qazaqtar bolghany bayqalady, ózge bolsa tarihshy jazar edi. Prohladnyy qalasynan Astrahangha deyin salt attygha shamamen jeti kýn jýru kerek. Arab ghalymy Astrahan men Saray qalasynyng arasy ýsh kýn dep mejeleydi, yaghny Saray (Aqsaray) men Prohladnyy arasy Ibn Batuta kórsetkendey on kýn bolady.

Qortynydy, Ibn Batuta Hajytúrghan (Astrahan) qalasynan Akky (Prohladnaya) qalasyna jeti kýnde jetken. Osy qaladan taudaghy Rus eline bir kýndik jol ekenin kórsetedi, yaghny Soltýstik Kavkaz tauyndaghy eldi biylegen qyrymdyq Urus dinastiyasyn aitady. Sosyn olar on kýn jýrip Qara teniz jaghasyndaghy Sudak qalasyna barghan.

«Cherez desyati dney my iz etogo goroda pribyly v gorod Surdak (Sudak, Suroj). Eto odin iz gorodov Kipchaskoy stepi, na beregu morya. Gavani ego odna iz samyh bolishih y samyh luchshih gavaney. Vokrug nego sady y vody; naselyayt ego Turky i, pod ih pokroviytelistvom, neskoliko Vizantiysev, kotorye zanimaitsya remeslami. Gorod etot byl veliyk, no bolishaya chasti ego byla razrushena po prichiyne razdora, kotoryy proizoshel mejdu Vizantiysamy y Turkamy y v kotorom pobeda ostalasi za Vizantiysami. Togda Turkam pomogly ih soobshniki, perebily Vizantiysev strashneyshim obrazom y vygnaly bolishuy chasti iyh. Chasti je ih ostaetsya pod pokroviytelistvom do sego vremeni. Potom my pribyly k gorodu, izvestnomu pod iymenem Babasaltuk. Baba iymeet u nih takoe je znacheniye, kak u Berberov (t. e. otes). Saltuk — byl, govoryat, prorisateli, no pro nego rasskazyvait veshi, kotorye zakon zapreshaet. Etot gorod samyy krayniy iz turkskih gorodov; mejdu nim y mejdu pervymy vladeniyamy Vizantiysev 18 dney stepiu, bez vsyakoy osedlosti, v tom chisle 8 dney bez vody v ney. Vstupily my v nee vo vremya holoda y ne nujdalisi v bolishom kolichestve vody. Po etoy stepy my ehaly 18 dney, utrom y vecherom, i, hvala Allahu, ne viydely nichego, krome horoshego. Posle etogo my pribyly v kreposti Mahtuli; eto pervye vladeniya Vizantiysev. Tak kak Vizantiysy uje slyshaly o priyezde etoy hatuny v ih kray, to v etu kreposti pribyl Kefaly Nikula Vizantiyes, s bolishim voyskom y bolishim ugosheniyem, a iz dvorsa otsa ee, sarya Konstantinopoliskogo, priyehaly hatuny y povituhi. Mejdu Mahtuly y Konstantinopolem 22 dnya puti; iz nih 16 dney do proliva, y 6 dney do Konstantinopolya. Ot etoy kreposty ezdyat ne inache, kak na loshadyah y na mulah; arby ostavlyaytsya tam vsledstvie nerovnoy mestnosty y gor. Emir Baydara vernulsya s svoim voyskom, a s hatuniu poehaly lishi ee ludi. Mecheti svoi ona ostavila v etoy kreposti, y rasporyajenie o prizyve k molitve bylo otmeneno. V chisle ugosheniya ey prinosily vina, kotorye ona pila, da sviyney, kotoryh, rasskazal mne odin iz ee pribliyjennyh, ona ela. Iz liys, sovershavshih molitvu, pry ney ostalsya toliko odin Turk, kotoryy y molilsya s nami. Vsledstvie vstupleniya nashego vo vladeniya nevernyh izmenilisi vnutrennie chuvstva, no hatuni poruchila emiru Kefaly okazyvati mne pochet, y odnajdy on pokolotil odnogo iz svoih nevolinikov za to, chto on smeyalsya nad nashey molitvoy. Kogda nahodivshimsya v sviyte hatuny Turkam stalo yasno, chto ona k vere otsovskoy y jelaet ostatisya pry nem, Ya prostilsya s nei y poehal nazad. Prebyvanie moe u nih prodoljalosi mesyas y 6 dney. Otpravilisi my v soobshestve Sarudji, kotoryy okazyval mne pochet, poka dobralisi do kraynego predela ih strany, gde my ostavily svoih sputnikov y svoy arby. My sely na arby y vstupily v stepi. Sarudja doehal s namy do goroda Babasaltuka, provel tam try dnya v gostyah y vernulsya vosvoyasi. Bylo eto vo vremya silinoy stujiy» – «Parijdik núsqa».

«Posle desyaty dney puty ot sego mesta, priyehaly my v Sudak, gorod v Kipchaskoy Stepi, na morskom beregu, a potom v gorod Baba-Saltuk. Zdesi poslednee mesto, prinadlejashee Turkam, y ot nego do oblastey rumskih vosemnadsati dney puti, iz koih vosemi dney nadobno ehati po neobitaemoy y bezvodnoy stepi, no puteshestvuya v holodnoe vremya, vody s soboi my ne vezli. Potom priyehaly my v Matuli, pervoe mesto, prinadlejashee Rumu. Otsuda do Konstantinopolya dvadsati dva dnya ezdy. Otsuda v Konstantinopoli poehaly my uje na loshadyah y mulah, po neudobstvu dorog, y toliko Sultansha ehala v svoey povozke. U Sultanshy byla dorojnaya mecheti, kotoruy stavily na kajdoy stansii, y ona v ney molilasi, no v Matuly mecheti byla broshena, umolkly golosa moezzinov, y na obede Sultanshy poyavilosi vino; mne skazyvali, budto ona ela daje svininu; po krayney mere, na molitvu ona y svita ee ne yavlyalisi bolee, y toliko tureskie rabyny ee prihodily molitisya s nami, s teh por, kak my vstupily v zemlu nevernyh. My pribyly v Konstantinopoli okolo zahojdeniya solnsa. Na chetvertyy deni predstavily menya samomu Imperatoru Takfuru, synu Georgiya, kotoryy byl eshe pry mne jiyv, no udalilsya ot mira, sdelalsya monahom y peredal sarstvo svoemu synu. Pry pyatom vhode vo dvores osmotrely menya, net ly so mnoy kakogo orujiya; takomu osmotru podvergaitsya vse, kto hochet viydeti Imperatora. Podobnyy obychay esti u Sarey Indiyskiyh. Ya byl vveden y uniyjenno otdal moe pochteniye. Imperator siydel na trone, s jenoiy svoeiy y Sultanshey docheriu, a synoviya ego stoyaly za tronom. Menya laskovo prinyali, y rassprashivaly o moih puteshestviyah, ob IYerusaliyme, hrame Voskreseniya, yaslyah Iisusa, Vifleeme y gorode Avraama (Gebrone), a tak je o Damaske, Egipte, Irake y Rumskoy Oblasti, na chto vse ya otvechal prilichno. Samaya bolishaya serkovi zdesi Agia-Sofia, no ya viydel ee toliko snaruji, ibo pered dverimy ee nahoditsya krest, y kajdyy prihodyashiy obyazan selovati ego, a bez togo ne pustyat v serkovi. Govoril mne, chto sii serkovi osnoval Asaf, syn Varahiya y plemyannik Solomona. Kogda Turki, soprovojdavshie nashu Sultanshu, uviydeli, chto ona yavno ispoveduet Veru otsov svoiyh, y jelaet ostatisya s rodiytelem nadolgo, to prosila pozvoleniya ehati vosvoyasi, chto im y bylo pozvoleno. Ya vozvratilsya v Matuli, gde jdaly menya tovarishi, y gde byla moya povozka, probyvshy v Konstantinopole mesyas y shesti dney» – «Londondyq núsqa».

Sonymen olar Qara teniz jaghasynda ornalasqan Sudak qalasyna jetipti. Qazirgi portty qala – Novorossiyskinin ornynda HVIII ghasyrda týrikterding Sudjuk-kale bekinisi bolghan [16]. Ol qalada týrkilermen qatar vizantiyalyqtar da ómir sýrgenin aitady Ibn Batuta. Novorossiysk qalasy tarihy da aighaqtaydy múny. Ibn әl Asir da Sudak HIII ghasyrda Qara teniz jaghasyndaghy portty qala bolghanyn jәne Zakavkazelik qazaqtargha (qypshaqtargha) tiyesili ekenin kórsetken. Arabsha jazbadaghy atau Sudjuk nemese Sudak dep búrmalanyp audaryluy mýmkin, al «kale» degeni – qala. Novorossiysk (Sudak) pen Prohladnaya qalalarynyng (Ukak) arasy salt attygha on kýn ekenin shamalaugha bolady kartadan. Al Qyrymdaghy qazirgi Sudak qalasy orta ghasyrda «Solday» dep atalghan eken [17], arabshada «q» men «iy» әripteri úqsaytyndyqtan «Soltay» atauy «Saltuk» dep audarylghan. Sonda Sudak degeni – qazirgi Novorossiysk qalasy, al Baba-Saltuk degeni Qyrymdaghy qazirgi Sudak qalasy bolyp shyghady. «Qyrymdaghy qazirgi Sudak (Baba-Saltuk) qalasy ol zamanda grekter qolynda boldy» deydi Resey oqymystylary. Ibn Batuta bolsa ony Múhammed Ózbek han memleketining eng shetki qalasy dep kórsetken. Yaghni, reseylik tújyrym jalghan.

El-Kiram (Krymsk) qalasynan Azak (Taganrog) qalasyna deyin eki ózendi kesip ótken Ibn Batuta, Hajytúrghan (Astrahan) qalasynan Rum eline barghan jolynda ózen kezdeskenin aitpaydy. Tek Sudak (Novorossiysk) qalasynyng porty ýlken ekenin sóz etedi. Al olardyng jolynda Azov pen Qara tenizderdi qosatyn Kuban ózeni salasy anyq bolghan. Soghan qaraghanda, olar Sudak qalasyndaghy portta kópir arqyly nemese porom-qayyq arqyly Kuban ózeninen ótken tәrizdi nemese keme arqyly tikeley Baba-Saltuk (Sudak) qalasyna barghan. Olar Qyrymdaghy Baba-Saltuk (Sudak) qalasynan bastap qazirgi Ukrainadaghy Oleshkina qúmdy-shól dalasymen 18 kýn jýrip, Rum eli shekarasyna jetken [14]. Ol jer, shamasy qazirgi Tatarbunar qalasy (Odessa oblysy) ornalasqan aimaq. Ibn Batuta sayahaty kezinde Bolgar patshalyghy bolghan jәne qazirgi Rumyniyadaghy Konstansa qalasy Dobrudjan despoty knyazdigining qúramynda boldy. Eger Ibn Batuta anyq Konstantinopolige barghan bolsa, olar jolyndaghy Dobrudjan despoty men Bolgar patshalyghyn kesip ótui tiyis. Alayda, Ibn Batuta óz jolynda onday elder baryn aitpaghan. Soghan qaraghanda, «imperatordyng qyzy» Konstantinopoli әmirshisining qyzy emes siyaqty. Óitkeni, zertteushiler imperatordyng onday qyzy bolmaghanyn aitady.

Konstantinopoli nemese qazirgi Stanbul qalasyndaghy Ayya Sofiya shirkeuining salynu tarihy men Ibn Batuta aityp otyrghan shirkeuding salynu tarihy da úqsamaydy. Olar nege kememen barmady Konstantinopolige, sol jol eng qysqa ghoy. Onyng ornyna shól dalamen on segiz kýn jәne odan әri taghy jiyrma eki kýn bolatyn auyr joldy tandapty. Qyrymda, reseylikter aitqanday, sol zamanda grekter nemese genueziylikter otyrsa, onda olardan Konstantinopolige keme jýzbeui mýmkin emes. Ibn Batuta teniz jaghasyndaghy Sinop qalasynan Kersh jaghasyna kememen kelgen. Eng alghashqy qysqa oryssha jәne qazaqsha audarmada qala Konstantina dep kórsetilgen eken. Rumyniyada teniz jaghasyna jaqyn Konstantina degen qala bar, әngime osy qala men sol aimaq imperatorynyng qyzy jayly bolyp otyrghan tәrizdi (Dobrudjan despoty knyazdigi). Jalpy, Rumyn halqynyng atauy da «Rum eli» degen maghyna beredi, al Ibn Batuta Beylun hanymdy «Rum patshasynyng qyzy» dep aitady.

Qorytyndy: Ibn Batuta on kýnde Akky (Prohladnaya) qalasynan Sudak (Novorossiysk) qalasyna, sosyn odan әri Qyrymdaghy Baba-Saltuk (Sudak) qalasyna jetken. Sodan keyin tarihshy alystaghy Konstantina qalasyna attanghan. Ol jolda qazirgi Herson manynan bastalatyn Oleshkin qúmdy-shól dalasymen jýrip ótken. Ibn Batuta Konstantina qalasynda otyz alty kýn bolyp, Hajtúrghan (Astrahan) qalasyna qaytyp kelgen.

«Za tem ya pribyl v gorod Hadjitarhan, gde my pokinuly sultana Uzbeka. Okazalosi, chto on uje uehal y poselilsya v stoliyse svoego sarstva. My ehaly po reke Itili y soediynennym s neiy vodam try dnya; ona byla zamerzshey. Priyehaly my v gorod Saray. Zashly my k sultanu y on rassprosil nas o tom, kak my sezdili, o sare Vizantiyskom y o gorode ego. My soobshily emu y on prikazal dati nam propitanie y pomesheniye. Gorod Saray iz krasiyveyshih gorodov, dostigshey chrezvychaynoy velichiny, na rovnoy zemle, perepolnennyy ludimi, s krasivymy bazaramy y shirokimy ulisami. Odnajdy my proshly ego v shirinu; poshly y vernulisi cherez poldnya, y eto sploshnoy ryad domov, gde net ny pustoporojnih mest, ny sadov. V nem 13 mechetey dlya sobornoy slujby; odna iz nih shafiyskaya. Krome togo eshe chrezvychayno mnogo mechetey. V nem raznye narody, kak to Mongoly — eto jiytely strany y vladyki; nekotorye iz nih musulimane; Asy, kotorye musulimane; Kipchaki; Cherkesy; Russkie y Vizantiysy, kotorye hristiane. Kajdyy narod jiyvet v svoem uchastke otdelino; tam y bazary iyh. Kupsy je y chujezemsy iz oboih Irakov, iz Egipta, Siriy y dr. mest jivut v uchastke, gde stena ograjdaet imushestvo kupsov.... Togda sbejal u menya sluga; po etoy prichiyne ya ostalsya. Po proshestviy treh dney odin iz moih sputnikov nashel etogo sbejavshego slugu v gorode Hadjitarhane y priyvez ego ko mne. Togda ya otpravilsya v Harezm» – «Parijdik núsqa».

«Saray shaharynda on ýsh meshit-jamigh bar eken. Búl meshitting bireui shafighilardiki. Al bes uaqyt namaz oqityn kishi meshit óte kóp eken. Saray shaharynda týrli taypa, halyqtar túrady. Sonymen birge múnda memleket qojalary, ýkimet tóreleri, әskerbasylar túrady. Áskerleri mogholdar edi. Mogholdar arasynda músylmandar da bar eken. Saray shaharynda «alashi» degen bir halyq bar. Búlar – músylmandar. Múnda sonymen birge qypshaq, cherkash, rum halyqtary da bar eken. Rumdyqtar hristian... Ár taypa ózderi jeke aiyrym mahallalarda túrady» – «Qazaqsha audarmadan.

«My ehaly v povozkah do samoy Astrahani, gde ostavil ya Sultana Mugammeda-Uzbeka-Hana. No on uje pereselilsya togda v eli-Saray kuda ya y otpravilsya. Kogda menya predstavily k nemu, on rassprashival o bytnosty moey v Konstantinopole y Imperatore, y velel mne vozvratiti vse moy dorojnye izderjki; takov u nego obychay. Eli-Saray gorod prekrasnyy y vesima ogromnyi. Glavoi uchenyh schitaetsya zdesi uchenyy imam Noeman-Oddin eli-Hovarezmi; ya viydel ego. On vesima dobr, gordo obhoditsya s Sultanom, no smiyrenno s prostymy ludimiy. Sultan poseshaet ego kajduiy pyatnisu, saditsya pered nim y vesima ego laskaet, no imam nikogda ne izmenyaet s nim surovogo obhojdeniya» – «Londondyq núsqa».

Ózbek han memleket astanasy Saray qalasyna ketip qalghandyqtan, Ibn Batuta da Saray qalasyna barypty. «Parijdik núsqa» men qazaqsha audarmada: «Saray qalasyndaghy әskeriyler –manghol degender, olardyng músylmandary bar» delingen. Qyrymnan bastap, Saray qalasyna deyingi jolynda Altyn orda halqy men onyng biyleushileri jayly enjey-tegjey bayandaghan Ibn Batuta manghol әskerin nemese mangholdy kórgenin jazbaghan. Onyng derekteri Altyn orda halqy men biyleushileri týrki tildi bolghanyn aiqyn dәleldeydi. Dúrysynda, Saray qalasynda әsker bolghan manghyt taypasy, yaghny qazirgi noghay últyn qalyptastyrghan taypa (noghay men qazaq Altyn orda zamanynda birtútas halyqtay bolghan. Shynghyshandy manghol deytin reseylikter Saray qalasyndaghy manghyt taypasyn «manghyl» dep búrmalaghan. Osylaysha olar Altyn orda biyleushilerining «manghol ekenine» dәlel tapqanday quanghan bolar. Alayda, Ibn Batuta Shynghyshandy manghol emes, tatar deydi. Altyn ordany biylegen Múhammed Ózbek han men әmir Qúttylytemirding jәne Shaghatay úlysyn biylegen Kebek hannyng (odan keyin Shaghatay biylegen), ózi kózimen kórgen Alladin hannyng týrkitildiler ekenin naqty derektermen dәiekteydi. Ibn Batuta jazbasy Shynghyshan men onyng elining mangholdar emestigin anyq rastaghan.

«Parijdik núsqada» Saray qalasy túrghyndary tiziminde «músylman as» halqy men «hristian russkiye» halqy kórsetilgen. Al qazaqsha audarma «músylman as» ornynda «músylman alashiy» halqy jazylghan jәne «russkiye» degen onda mýlde joq. Qazaqtyng ekinshi atauy «alash» ekenin biletin orystar ol ataudy «as» dep búrmalaghanyn, sol zamanda orysty bar etu ýshin Saray qalasy túrghyndary qataryna «russkiye» degendi qosyp jibergenin kóremiz. Shynghyshan әuleti kәpir bolghanymen, keyin qalyng qazaqtyng yqpalymen músylmandyqqa ótti. Ol zaman músylman qazaq jauyna «Alla» dep úrandap shapqan. Sondyqtan rum-grekter olardy «Alachiy» dep atap ketken. Osylaysha qazaqtyng ekinshi balama atauy – «alash» payda boldy. Osynday sebepten Shynghyshannnyn balama esimi Alasha han bolghanyn angharamyz. Halqy alachiy-qazaq bolghandyqtan memleketteri Alash orda dep atalghan. Arabsha jazbadaghy «alash» atauyn «altn» dep búrmalaghan reseylikter Alash orda imperiyasyn «Altyn orda» qylyp tariyhqa engizgen. Saray qalasynda hristian rumm-grekter de mekendedi, olar qala qazaqtaryn óz әdetimen «alachi» dep atady. Ibn Batuta sol sebepten ol qazaqtardy «músylman alashy halqy» dep jazdy. Saray qalasyndaghy sol alashiy-qazaqtar keyin qazaqtyng alasha degen ruy bolyp qalyptasqan jәne sol alasha ruy qazirge deyin Atyrau men Oral arasyndaghy aimaqta otyr.

Reseylik tarihshylar Altyn orda astanasynyng orny dep Volgograd oblysynyng Leninsk selosy manyn kórsetedi. Ol jer Edil ózenining bir salasy jaghasynda ornalasqan. «Parijdik núsqada» Saray qalasy tegis jazyqta ornalasqany, onda eshqanday orman-baqsha joqtyghy aitylghan. Eki núsqada da jәne qazaq-ózbek audarmalarynda da qala manynda ózen bary jazylmaydy. Ózen bolsa, Ibn Batuta sózsiz ony kórseter edi. Reseylikter Saray qalasy orny degen jer ózen jaghasynda (tal-baqsha eguge qolayly jer). «Parijdik núsqada» Ibn Batutanyng Astrahannan múzy qatqan Edil ózeni arqyly ýsh kýnde Saray qalasyna jetkeni jәne Saray qalasynan qashyp ketken qúldyng ýsh kýnnen keyin Astrahan qalasynan tabylghany kórsetilgen. Orys oqymystylary Saray qalasynyng orny degen jer men Astrahannyng arasy keminde 7-8 kýndik. Olardyng arasy Astrahan men Prohladnaya qalalary arasyndaghy qashyqtyqqa juyq ekeni kartadan da kórinip túr (Astrahan men Prohladnaya arasyn Ibn Batuta 7 kýnde jýrip ótken). Reseylikter: «Edil ózenine múz qatqan song Ibn Batuta sonyng ýstimen jylghalaryn kesip ótip joghary kóterilip, qazirgi Volgograd aimaghyndaghy Saray qalasyna barghan» deydi. Ózbek han óz astanasyna baru ýshin Edil ózeni qatuyn Astrahanda otyryp kýtetinin, ózen qatqan song múz betine saban tósetip jol jasatatynyn jogharyda aittyq. Edil ózeni Volgograd aimaghynda kóp salalargha bólinbeydi, ol Kaspiy tenizine jaqyn Astrahan manynda ghana kóptegen jylghalargha bólinip aghady. Ózbek han nege Volgograd manynda Edil ózeni bir jylgha bolyp aghatyn jerden ótip Saray qalasyna barmaghan? Nege ol ózenning Astrahan manynda kóp jylghamen aghatyn túsynda múz qatuyn kýtip otyrghan? Zerdeley qarasaq, Ózbek hannyng da, Ibn Batutanyng da múz bolyp qatqan Edil ózeni jylghalaryn kesip ótip, 3 kýnde qazirgi Qazaqstan aumaghynda bolghan Saray qalasyna jetkenin bayqaymyz [18]. Al Jayyq ózeni jayly derekter onyng key ghasyrlarda suy azayyp, arnasy Kaspiy tenizine jetpey qalghanyn aighaqtaydy [19]. Demek, XIV ghasyrda Jayyq ózeni sualyp, Kaspiyge jetpey qalghandyqtan Ibn Batuta Edil ózeni men Sarayshyq qalasy arasynda eshqanday ózenge kezdespegen.

Biz Saray qalasy qazirgi Aqqystau auyly manynda bolghan dep topshylaymyz (Astrahan men qazirgi Aqqystau arasy salt attygha shamamen 3 kýndik jol). Ózbek han el astanasynda qys mezgilinde otyrghan, al «Aqqystau» atauy onyng aqsýiekterding qystauy nemese han qystaytyn meken bolghanyn bayqatady (qazaq ataudy beker qoymaydy). Hannyng jaylaugha iship-jeytin sansyz malymen baratyny, qystaugha qaytqanda sol malyn da alyp qaytatyny týsinikti. Aqqystau auyly Atyrau qalasyna onsha alys emes, al Aqqystau men Astrahan arasynda qazaqshasy «Qanishken» degen Ganushkino selosy bar. Onyng dúrys atauy «Hanishken» degenimiz oryndy. Ol jerde Altyn orda hany suyn qoldanatyn qúdyq bolghandyqtan, solay atalghan dep bilemiz. Áriyne, Resey tarihshylary ol ataudy Ganushkin degen kópesting esimimen baylanystyrady nemese qalmaqtyng qanyn ishken qazaqtar jayly anyz әngimelermen búrmalap týsindiruge tyrysady. Aqqystau auyly eshqanday ózeni joq, talsyz tegis jazyq dalada ornalasqan (Ibn Batuta surettegen Saray qalasynyng geografiyasyna qatty úqsaydy). Resey oqymystylary: «El astanasy Saray qalasy qazirgi Volgograd aimaghynda boldy» deydi (Saray qalasy túrghyndary tizimine «hristian russkiye» degendi qosqanyn aittyq). Osylaysha olar «Altyn orda halqynyng biri – orystar, orys halqy Volgograd aimaghynda erteden bolghan» degen tújyrymdy ornyqtyrugha tyrysqan. Ibn Batuta jazbasy Saray qalasy men Sarayshyq qalasynyng arasy 10 kýndik jol ekenin kórsetken. Osy sebepten, on kýndik qashyqtyqqa say orys ghalymdary Atyrau manyndaghy bir eski qalashyq ornyn Sarayshyq qalasy degizdi. Alayda, olar kórsetken jerden Ibn Batuta aitqan ýlken qalanyng orny tabylghan joq («Su shayyp ketken» dep syltauratady, dúrysynda Altyn ordanyng shaghyn qalalarynyng biri ghana).

Qorytyndy: Ibn Batuta da ýsh kýn jýrip Hajtúrghan (Astrahan) qalasynan el astanasy Aqsaray (Aqqystau) qalasyna jetken. Aqsaray kólemi jaghynan qazirgi Atyraumen shamalas ýlken qala bolghan. Onda tek júma namazy oqylatyn meshitterding sany – 13. Al qazirgi Ganushkinonyng orny han su ishetin jer bolghandyqtan, «Hanishken» dep atalghan.

«Iz Saraya my ehaly 10 dney y pribyly v gorod Saraydjuk. On lejit na beregu bolishoy y bystroy reki, kotoraya nazyvaetsya Ulusu. Na ney most iz sudov, kak most Bagdadskiy. U etogo goroda konchilasi nasha ezda na loshadyah, vezushih arby. Dlya vozky arb my nanyaly verbludov. Ottuda my ehaly 30 dney bystroy ezdoy, ostanavlivayasi toliko po 2 chasa: odin raz pozdnim utrom, a drugoy na zakate solnsa. Proydya etu stepi y peresekshy ee, kak namy skazano, my pribyly v Harezm. Za chertoy Harezma — reka Djeyhun, odna iz chetyreh rek, kotorye iz raya. Za Harezmom skiyt, postroennyy nad mogiloi sheyha Nedjmeddina Elikubra, iz velikih pravednikov. Za chertoi ego — mogila imama premudrogo Abulikasima Mahmuda, syna Omara, Ezzamahshari. Zamahshar derevnya v 4-h milyah rasstoyaniya ot Harezma. Kogda ya zahotel uehati iz Harezma, to ya nanyal verbludov y kupil dvoynye nosilkiy. My vehaly v stepi, kotoraya mejdu Harezmom y Buharoy. Eto puteshestvie v 18 dney po peskam, gde net ny sela, ny goroda edinogo. Ya prostilsya s emirom Kutludumurom, kotoryy podaril mne halat. My ehaly 4 dnya y pribyly v gorod Kat. Krome ego, po etoy doroge net (drugogo) poseleniya» – «Parijdik núsqa».

«Otsuda poehal ya v Hovarezm, cherez stepi, prostiraishuisya na sorok dney putiy, gde vesima malo vody y travy. Tut ezdyat v povozkah, zapryajennyh verbludami. Cherez desyati dney pribyly my v Saraychiyk, lejashiy na ostrove bolishoy reki, iymenuemoy Ulu-su. Zdesi most v rode bagdadskogo. Posle pospeshnoy trehdnevnoy ezdy otsuda, dostig ya Hovarezma, obshirnogo y mnogoludnogo tureskogo goroda, podvlastnogo Sultanu Uzbeku, iymenem koego upravlyaet v nem emiyr. Jiytely vesima laskovy k chujezemsam, nabojny y shedry na podayanie v mechetiy. Za sim gorodom techet Gigon, odna iz chetyreh rayskih rek. Podobno Etelu, ona zamerzaet mesyasev na pyati, y togda po ney ezdyat y hodyat. Zdesi grobnisa sheyha Naiym-Oddina Velikogo, znamenitogo svyatogo, y uchenogo muja Djar-Ahla eli-Zamahshary (Zamahshar mestechko, v chetyreh dnyah puty ot Hovarezma). Otpravyasi v Buharu, posle semnadsaty dney puty po peschanoy y neobitaemoy stepiy, pribyl ya v eli-Kat, a potom v Vabkanu, nebolishie gorodki. Ot vtorogo do Buhary odin pereezd. Buhara glavnyy gorod oblastey gigonskiyh. No on sovershenno razoren Tatarami, y ya ne nashel v nem ny odnogo uchenogo muja» – «Londondyq núsqa».

«Londondyq núsqada» qashyqtyghy qyryq kýndik jol bolatyn shól dala arqyly Saray qalasynan Hovarezm qalasyna attanghany jazylsa, «parijdik núsqada» osy sóilem «Saray men Horezm arasy qyryq kýn» degen maghynada keltirilgen. Alghashqysynda búl sóilemnen «shól dalanyng kólemi qyryq kýndik jol» ekenin angharamyz, yaghny «Saray men Hovarezm arasy qyryq kýn» emes. Ibn Batuta Saray qalasynan shyghyp on kýnde Sarayshyq qalasyna kelipti, demek shól dalamen on kýn jýrgen. Sarayshyq qalasy Úlysu ózenining ortasyndaghy aralda jәne oghan ótuge qayyq-kópirler ornatylghan dep kórsetedi.

Qazaqstan men Týrkimenstan shekarasynda Saryqamys kóli bar. Ol kól ertede Amudariya ózeni men Kaspiy tenizin qosqan Uzboy ózeni boyynda jatyr [20]. Uzboy ózenining salasy saqtalghan jәne onyng eni key jerlerde birneshe shaqyrymgha soyzylghany kórsetilgen (Ýz-ýzik taypasy aimaghy bolghandyqtan, ózen «Ýzboyy» dep atalyp ketken). Sol jerdi zertteuge qatysqan arheolog: «Eldi mekender ornynan tabylghan jәdigerlerding kóptiginen olardy salatyn ydys tapshy boldy» dep jazady óz esteliginde. Saryqamys kóline Uzboy ózeni ýlken ýsh jylgha bolyp qúighan eken, Sarayshyq qalasy osy jylghalar arasynda ornalasqan bolar (Sarayshyq qalasy Úlysu ózeni ortasyndaghy aralda oryn tepken dep jazylghan). Qazirgi Aqqystaudan osy Saryqamys kóline deyingi qashyqtyq on kýnnen kóp tәrizdi. Alayda, araqashyqtyghy on kýndik delingen Moskva (Búlghar) men Belaya gorka (Beshtag) arasynda ózender men batpaqty ormandar ornalasqan. Aqqystau (Saray) men Prohladnaya (Ukak) arasyndaghy tau eteginde tóbeli-qyrly dónester ornalasqan. Al Aqqystau men Saryqamys kóli arasy – tegis jazyq dala. Sondyqtan Aqqystau men Saryqamys arasyn jogharydaghy qalalar arasyndaghyday on kýnde jýrip ótu әbden mýmkin. Demek, Sarayshyq qalasy Saryqamys kóline qúyatyn Uzboy (Úlysu) ózenindegi aralda ornalasqan. Arheologtar Igdiy-kala (Egde-qala) dep ataghan qala sol Sarayshyq boluy ghajap emes, ony V-VI ghasyrlarda salynghan dep shamalaydy.

«Sarayshyq qalasynan jedel jýrip ýsh kýnde Hovarezm qalasyna jettik», deydi Ibn Batuta. Al «parijdik núsqada» «jedel jýrip otyz kýnde jettik» dep jazylghan. «Júmaqtyng tórt ózenining biri – Gigon» degeni – Amudariya, Hovarezm qalasy osy ózen boyynda dep naqtylanghan. Saryqamys kólinen shamamen tórt kýndik jerde qazir Hodjely qalasy ornalasqan, ol da Amudariya ózeni jaghasynda. Hodjely men Hovarezm ataularynyng eskirgen kóne arabsha jazbalarda úqsas bolyp kórinui mýmkin (arabshadaghy «Hodjali» atauyn «Huarezi» dep qate audarghan tәrizdi). Ibn әl Asir jazbasynan Horezm qalasynyng HIII ghasyrda qazirgi Iran aumaghynda bolghany anyq kórinedi. Sondyqtan reseylik ghalymdardyn: «Horezm qalasy – qazirgi Ýrgenish aimaghy» deui orynsyz.

Ibn Batutanyng «Hovarezm men Búhara arasy on jeti kýn» degeni Hodjely men Búhara arasyndaghy qashyqtyqqa sәikes keledi. «Horezm qalasynda Naiym-Oddina Velikiyding kesenesi bar jәne búl qaladan tórt kýndik Zamahshar jerinde Djar-Ahla degen ghalymnyng kesenesi bar» dep jazady tarihshy. Qazirgi Hodjeli qalasynda Aminutdin hodjanyng kesenesi saqtalghan eken [21], Ibn Batutanyng «Naimoddin kesenesi» degeni osy Aminutdin kesenesi ekeni anyq (osynyng ózi Hovarezm dep jýrgenimiz Hodjeli ekenine aighaq). Onyng ýstine, osy Hodjeli qalasynan tórt kýndik jerdegi Saryqamys kóli jaghasynda Zengi-baba kesenesi saqtalghan (kólemi ýlken bolghandyqtan, ony qorghan dep tanidy) [20]. Osy qorghandy arab tarihshysy kórsetken «Hovarezmnen tórt kýndik Zamahshar jerindegi Djar-Ahla kesenesi» degenimiz oryndy (arabshadaghy «Zaryhamyz» atauyn «Zamahshar» dep qate audarghan tәrizdi).

Qorytyndy: Ibn Batuta Aqsaray (Aqqystau) qalasynan on kýnde Úlysu (Uzboy) ózenindegi aralda ornalasqan Sarayshyq qalasyna jetken. Sarayshyqtan tórt kýndik jerdegi Hovarezm (Hodjeli) qalasyna olar jedel jýrip ýsh kýnde jetken. Demek, Atyrau manyndaghy eski qalashyq Sarayshyq emes. Sarayshyq qalasy qazirgi Qaraqalpaqstandaghy Hojeli qalasynan tórt kýndik jerde, búrynghy Ýzboy (Úlysu) ózeni arnasy boyynda ornalasqan.  Altyn ordanyng astanasy Aqsaray qalasy qazirgi Qazaqstan aimaghynda, Atyrau oblysyndaghy Aqqystau auyly manynda bolghan.

«Chingiyz-han byl kuznesom v zemle Hata. On byl shedr dushoy, siylen y prekrasno slojen. Vokrug sebya on sobiral ludey y kormil iyh. Postepenno u nih poyavilasi gruppa ludey, kotoraya izbrala ego svoim predvodiytelem, y on zahvatil svoi stranu. Mogushestvo ego vozroslo y usililosi. Ego delo priobrelo bolishoy razmah, y on oderjal sperva pobedu nad sarem Hata, a zatem nad sarem Kitaya. Ego voyska uvelichilisi, y on oderjal pobedu nad Hotanom, Kashgarom y Almalykom» – «Parijdik núsqa».

«Govoryat, chto Chingiys-Han, priyshedshiy s Tataramiy v zemly islamizma y opustoshivshiy iyh, byl kuznes v Hote. On byl umen, siylen y doroden; lubil sobirati y ugoshati narod, y cherez to sdelalsya ego glavoy. S pomoshiu svoego voyska zavoeval on Hotu, Kitay, Hashak, Kashgar y Maliyk. Posle jestokih bitv s Djalal-Oddinom Sanjarom, synom Shaha Hovarezmskogo y silinym vladykoi Hovarezma, Horasana y Mavara-eli-Nagara, zavladel on ego zemlyami, razoril Buharu, Samarkand y eli-Tarmiyd, pererezal v nih jiyteley, zabravshy v plen toliko molodyh, y sovershenno opustoshil vsu stranu. On pereshel potom Gigon, zavladel Horasanom y Irakom» – «Londondyq núsqa».

Audarmalarda Shynghyshandy Hata jerindegi temirshi bolatyn deydi. Esimi Temirshyng bolghandyqtan, «temirshi» dep týsingen bolar. «Shynghyshan doroden» degeni – «ol tekti, yaghny biyleushi әuletten» degeni. Shynghyshan әueli jaulap alghan aimaqtar «londondyq núsqada» «Hota, Kitay, Hashak, Kashgar, Maliyk» dep jazylghan, al odan keyin jasalghan «parijdik núsqada» «Kitay, Hotan, Kashgar, Almalyk» delingen. Osylaysha әuelgi «londandyq núsqada» bolghan Hashak atauy keyingi «parijdik núsqada» jazylmaydy. Ony kezdeysoqtyq deu mýmkin emes, osylaysha Shynghyshan alghash baghyndyrghandardyng biri – Hazaq dep atalghan el ekenin jasyrghany anyq. Óitkeni, Hashak degeni Hazak  ekeni dausyz, Orta Aziyada onday atau bizden basqada bolmaghan. Al «Maliyk» pen «Almalyk» dep eki týrli kórsetilgen aimaq qazirgi Almaty qalasy aimaghy bolar, Ibn Batuta da derekterinde Búharadan Qytaygha barar jolda Almalyq qalasy baryn kórsetken. Almaty qalasynyng erteden bar ekenin jәne atauy almasy kóptigine baylanysty qoyylghanyn qazaq ghalymdary aityp jýr.

Sonymen «Hashak» atauy «Qazaq eli» degendi bildiredi, Qytay degeni týsinikti, Kashgar – qazirgi Shynjan aimaghy, Almalyq qazirgi Almaty ornalasqan ólke. Arab tarihshysy Shynghyshan tughan jerdi «Hata» dep kórsetipti jәne ol eng әueli sol jerdi baghyndyrghanyn aitady. Yaghni, Shynghyshan shyqqan jerdi «manghol» nemese «tatar» demegen, ol aimaqty «Hata» dep jazghan. Arabta «t» men «z» әripteri úqsas ("z" әrpinde tek nýkte bar), osyny eskersek «Hata» emes «Haza» bolady búl atau. Arabsha kóne jazbadaghy «hazaq» atauynyng songhy «q» әrpining key jeri óship kórinbey qalyp, «iy» әrpine úqsap ketui әbden mýmkin. Al sóz sonyndaghy «iy» әrpi keyde oqylmaydy. Osy sebepten Ibn Batutanyng jәne Ibn әl-Asirding kóne jazbalaryndaghy «Hata» men «Hatay» ataulary dúrysynda «Hazaq» bolatynyn ghalymdar eskerui qajet. Sonda arab, parsy jazbalarynan qazaq halqy erteden derekterde qamtylghanyn týsinetin bolamyz jәne Aleksey Levshinnin: «Kóptegen shyghys jazushylary qazaq halqy erteden bar ekenin kórsetedi» degen sózderi shyndyq ekenine kózimiz jetedi.

Shynghyshan tughan aimaq – qazirgi Mangholiya, onda qazaqtyng Nayman, Kerey, Uaq taypalary әli otyr. Shynghyshan zamanynda ol jaqta atalghan taypalarmen qatar Qonyrat, Jalayyr, Merki, Manghyl taypalary jәne Adayjúrt ruy bolghany mәlim. Qazirgi ózderin «manghol» deytin halqalar ol jerge XVI ghasyrdyng sonynda arghy jaghyndaghy Manjuriyadan keldi. Yaghni, Shynghyshan zamanynda halqa-manghol ol jerde bolmaghan, al oirat pen qyrghyz Eniyseyge jaqyn aimaqta otyrghan (oyratttar ol zaman týrkitildi bolghanyna Altaydaghy týrkilik úsaq últtar qúramyndaghy oirattar kuә, olardyng XVI ghasyrda kelgen halqalargha baghynghandary qazir manghol tildi). Demek, Shynghyshan zamanynda ol aimaq Qazaq eli dep tanylghan. Ibn Batuta sondyqtan ol aimaqty «Hata» dep kórsetse, Ibn әl-Asir ol jerden kelgenderdi «hatay» dep derekteydi. Qytay jazbalarynda Kashhardan әri otyrghandar, yaghny Shynghyshan tughan aimaqtyng halqy VII ghasyrda «Hasa» dep qamtylghan. Qytaylar qazaqty osy zamangha deyin Hasa dep atap keldi. Shynghyshan shyqqan aimaq pen qazirgi bizding jerdi eki bólek ataumen kórsetuin de týsinuge bolady: ekeui de bir qazaq eli bolghanymen, Shynghyshan tughan aimaq – kәpir qazaqtar eli, al bizding jer – músylman qazaq eli. Sondyqtan bolar, Shynghyshan tughan jer «Hata» dep, al qalyng músylman qazaq otyrghan bizding jer «Hashak» dep kórsetilgen. Qalay bolghanda da, Ibn Batuta jazbasy Shynghyshannyng qazaq jerinen shyqqanyn jәne onyng alghash baghyndyrghan aimaghy músylman Qazaq eli ekenin dәleldeydi. «Parijdik núsqada» Hashak atauy kórsetilmeui onyng iyezuidtterding sýzgisinen ótkenin bildiredi.

Qorytyndy: Ibn Batuta Shynghyshan tughan qazaq elin qytaylyq «Hasa» atauynyng yqpalymen «Haza» dep, al qazirgi Qazaqstandy arab-parsylyq ataudyng yqpalymen «Hashak» dep jazghan. Tarihshynyng qújattary Altyn orda men Orta Aziyany biylegen Shynghyshan úrpaqtary týrkitildi ekenin jәne ózderin týrkiler retinde tanyghanyn dәleldeydi.

Arab jәne gruzin jazbalary Zakavkaziedegi qazaqtardy «kashak» dep, al grek-vizantiya jazbasy «kasah» dep jazady. Resey oqymystylary sol jazbalardaghy «kashak» atauyn «kipshak» dep búrmalady. Osy sebepten HIII ghasyrdaghy arab tarihshysy Ibn әl-Asir jazbalarynyng oryssha audarmasynda olar «kipshak» dep tanbalanghan. Ibn Batuta derekterinde de qazaq «kashak» dep jazyluy mýmkin, olardy orysshagha «kifchak» dep engizgen. Búghan qazaq ghalymdary Ibn Batuta men Ibn әl-Asir jazbalarynyng týpnúsqalaryn zertteu arqyly ghana kóz jetkizedi. Al Rashiyd-ad-din jazbasyn zertteu esh nәtiyje bermeydi, ol – Resey iydeologiyasymen jasalghan jalghan jazba. Ony tikeley qazaqshagha audaryp әure bolyp jatqan ghalymdar bar eken, odan da olar arab tilindegi tarihy qújattargha zer salghany әldeqayda dúrys.

«Shynghyshan Haza elinen» degen osynday derekter onyng Qazaq ekenine aiqyn dәlel. Óitkeni, Ibn Batuta – XIV ghasyrda sol aimaqty aralap ótip, derekter jinaqtaghan birden-bir tarihshy. Al reseylikter silteme jasaytyn Rashiyd-ad-din qújattaryn anyq kim jazghany belgisiz. Ondaghy derekterde qayshylyqtar asa kóp, «Ony birneshe adam birge jazghan» dep aqtaugha tyrysady.

Kenes zamanynda Qazaq halqy tarihyn jәne keyingi Qazaq handyghy shejiresin M.H.Dulatiyding «Tarihy Rashidi» jazbasy negizinde tarqatqan edi. Alayda, sol jazbanyng kýmәndi ekenine, onyng týpnúsqasy joqtyghyna jәne onyng ózara qayshylyqtary bar birneshe derbes kóshirme núsqasy barlyghyna, sol kóshirmelerding eng songhy kóshirme núsqasy tarihymyzdy jazugha negiz bolghanyna kýmәnmen qaraytyn qazaq ghalymdary bolmay túr. Sol bayaghy «Ivan aitsa dúrys bolar» degen qúldyq psihologiyadan aryla almay kelemiz. Hadyrghaly Jalayyry derekteri de kýmәndi jәne týpnúsqasy joq. Ol Qazan qalasynan tabylypty-mys.

Kórip otyrghanymyzday, qazaq halqy men onyng memlekettiligining tarihy týgeldey osynday kýmәndi jazbalar kómegimen qattalghan eken. Istahry jazbasynyng parsylyq núsqasy, Ibn Fadlan derekteri, Rashiyd-ad-diyn, Ibn Arabshah, Mahmud Hashkari, úighyrlyq Oghyz Name, Haydar Dulati, Hadyrghaly Jalayyry jazba múralary, «Mangholdyng qúpiya tarihy» jazbasy – bәri-bәrining tabylu tarihyn múqiyat saralap shyqsanyz, atalghan qújattardyng eshqaysynyng týpnúsqasy saqtalmaghanyn jәne olardy tapqan ghalymdardyng negizinen tek orystar ekenin bayqaysyz. Tipti, olardy jazdy degen adamdardyng avtorlyghyna kýmәnmen qaraghan sheteldik ghalymdar kóp.

Al senimdi jazbalardy – Ál Masudi, Ibn Batuta, Kodeks Kumanikus, Babur Name, Ibn әl Asir jazbalaryn kóne núsqalarynan tikeley qazaqshagha audarghan eshkim joq. Atalghan avtorlar orysshagha da tolyq tәrjimalanbaghan. Bizding halyqtyng tarihynan habar beretin naqty derekter bar ekenin jasyru maqsatymen olardy oryssha tolyq audaru qolgha alynbaghan. Otarlyq sayasatpen oryssha nemese ózbekshe audarylghandardy qazaqshalaghanymyzgha mәzbiz. Sonda últtyq tarihymyzdy bóten bireu jazyp bere me, әlde jiyn-toydan qoly bosamaytyn, zertteu-zerdeleu júmystaryna múrshasy joq tarihshylarymyzdyng «esin jiiyn» kýtip jýre beremiz be?

Kóp tarihshylarymyzgha bes jyl boyy JOO qabyrghasynda sanasyna qúiylghan jalghan tújyrymdardyng shenberinen shyghu esh mýmkin bolmay otyr. Otar elding tarihyn otarlaushy el qalayda óz ótkeninen tómen etuge mýddeli ekeni olargha belgili. Alayda, qúldyq sanadan qútyla alar emes. Olardan góri men siyaqty «diyletanttar» qatelikterdi tez bayqaydy, óitkeni biz basqa maman iyeleri bolghandyqtan, jalghan tarihtyng «qorasyna qamalghan» joqpyz ghoy.

Qosymshalar:

[1] Port «Kavkaz» – nebolishoy port, raspolojennyy na kose Chushka v Kerchenskom proliyve.

[2] Krymsk – gorod kraevogo podchiyneniya na yuge Rossiiy.

[3] Taganrog – mnogie schitait, chto istoriya mest, gde seychas raspolojilsya Taganrog, nachinaetsya s petrovskih vremen. Odnako raboty arheologov y istorikov poslednih let eto oprovergait. Nemeskie uchenye sdelaly vyvod, chto na etom meste ludy jily nepreryvno, vploti do osnovaniya Taganroga Petrom I.

[4] Pyatigorsk – 18 fevralya 1830 goda Komiytet ministrov utverdil plan budushego okrujnogo goroda y ego nazvaniye – Pyatigorsk. Pyatigorsk raspolojen na Stavropoliskoy vozvyshennostiy, v Predkavkazie. Klimat v Pyatigorske harakterizuetsya myagkoy zimoy y jarkim letom.

[5] Boguchar – po iymeiyshimsya svedeniyam Boguchar byl osnovan kazakamiy ukrainskogo proishojdeniya (cherkasamiy), kotorye v 1717 godu osnovaly slobodu Boguchar y obrazovaly Bogucharskuy sotnu Ostrogojskogo polka. V pamyati o kazachiem proishojdeniy goroda na flage izobrajyon bunchuk.

[6] Sanatoriy "Belaya gorka" – raspolojen u selebnogo istochnika v Bogucharskom rayone v sele Belaya gorka. Nahoditsya u jivopisnogo berega r. Don v okrujenie belyh melovyh gor.

Voda, kotoraya podnimaetsya na poverhnosti iz zemnyh glubin v etom rayone, obladaet lechebnymy svoystvami. V serediyne XIX veka uchiytelem N.IY.Tarachkovym v dannoy mestnosty byl otkryt «miyneralinyy istochniyk, koego voda kiypela melkimy puzyrikami, a na vkus otdavala solenoy gorchinkoy». Mestnoe naselenie izdavna ispolizovalo selebnye svoystva miyneralinoy vody povyshennoy solenosty dlya lecheniya kojnyh zabolevaniy. Belaya gorka – unikalinyy artezianskiy istochnik miyneralinoy vody. Po himicheskomu sostavu voda istochnika Belaya gorka predstavlyaet bolishui redkosti. Belogorskaya voda ocheni jestkaya. Ona samoizlivaetsya s vysoty 3,5-4,0 m nad urezom talivega donnogo ovraga y stekaet v ruslo Dona. Voda tipa «Belaya Gorka» mojet byti blizkim analogom miyneralinoy vody istochnika «Treh liliy» kurorta Visbaden v Germaniiy. Issledovaniya professora Voronejskoy medisinskoy akademiy V. S. Nesterova v 1948 godu pokazaly prekrasnye selebnye svoystva vody Beloy gorki. Sennye balineologicheskie svoystva istochnika proyavlyaitsya pry lecheniy zabolevaniy jeludochno-kiyshechnogo trakta, obmena veshestv, pochek, kojnyh zabolevaniy. Chudodeystvennyy effekt vody istochnika Belaya gorka po rasskazam mestnyh veterinarov blagopriyatno skazyvaetsya na vyrashivaniy molodnyaka krupnogo rogatogo skota y oves.

[7] Kazanskaya – stanisa v Rostovskoy oblastiy. Raspolojena na levom beregu Dona, vyshe Vyoshenskoy, na graniyse s Voronejskoy oblastiu. Samyy verhniy po Donu punkt rasseleniya kazakov. Stanisa Kazanskaya, osnovannaya v 1647 godu, ranee sushestvovala pod nazvaniyem Kazanskiy gorodok. V techenie stoletiy zdesi jily donskie kazaki, formirovalsya ih uklad jizni, razvivalasi samobytnaya kulitura. S nachala XVIII veka byvshie kazachiy gorodky uje ofisialino staly iymenovatisya stanisami. V 1790 godu zalojena kamennaya serkovi, glavnyy priydel kotoroy osvyashen vo imya sv. Arhistratiga Mihaila 12 iinya 1796 goda (nynche ne sushestvuet). V dorevolusionnoy Rossiy stanisa Kazanskaya vhodila v sostav oblasty Voyska Donskogo.  V 1690 godu po rekomendasiy Petra I ka­zaky reshily perenesty svoe poselenie vyshe po techenii Dona. No na nyneshnee postoyannoe mesto stanisa Kazan­skaya pereshla lishi v 1740 godu. Ona yavlyaetsya odnoy iz sta­reyshih na Donu. Svoe nazvanie poluchila ot kolodsa – Kazansa, kotoryy nahodilsya na levom beregu reky Don, vyshe stanisy.

[8] Moskva – Etimologiya gidronima Moskva tochno ne ustanovlena. Arheologicheskie raskopki, provedyonnye v rayone Kremlya, sviydetelistvuiyt, chto k konsu XI veka tam uje sushestvovalo poseleniye, zashiyshyonnoe valom y rvom. Geograficheskim polojeniyem Moskvy obuslovlena prodoljiytelinosti dnya v techenie goda. Ona kolebletsya ot 7 chasov 00 minut 22 dekabrya do 17 chasov 34 minut 22 iinya. V staroy chasty Moskvy, vsledstvie eyo bolee severnogo polojeniya, letom svetovoy deni chuti dolishe, chem na prisoediynyonnyh territoriyah, a zimoy – koroche. Vblizy dnya letnego solnsestoyaniya (22 iinya), solnse ne opuskaetsya niyje −12°. Takim obrazom, astronomicheskaya nochi (vysota solnsa menishe −18°) ne nastupaet. Tem ne menee takogo osvesheniya nedostatochno dlya normalinoy jiznedeyatelinosty cheloveka, potomu chto astronomicheskie sumerkiy (vysota Solnsa ot −12° do −18°) neotlichimy ot nochi, poetomu ulisy nujdaitsya v iskusstvennom osveshenii, y schitaetsya, chto tak nazyvaemyh belyh nochey v Moskve net, hotya nebo ostayotsya tyomno-siniym, a ne chyornym, kak, napriymer, na yuge Rossiiy. Nepolnye nochy na shirote Moskvy dlyatsya s 6 maya po 8 avgusta, 95 sutok v godu solnse ne opuskaetsya niyje −18°, y polnoy nochy ne nastupaet.

[9] Al Masudy «Istoriya Shirvana y Al Baba» – Chto kasaetsya yazychnikov v [hazarskom] gosudarstve, to sredy razryadov ih nahodyatsya sakaliba y rusy, kotorye jivut na odnoy storone etogo goroda. Rusy y saklaby, kotorye, kak my uje govorili, yazychniki, slujat v voyske sarya y yavlyaytsya ego slugami. V verhney chasty hazarskoy reky esti protok, vlivaishiysya v zaliv morya Nitas – more rusov, po kotoromu ne plavait drugiye, y ony obosnovalisi na odnom iz ego beregov. Rusy – gromadnoe plemya; ony ne podchinyaitsya nikakomu saru y nikakomu zakonu. Rusy sostoyat iz mnogochislennyh plemen raznogo roda. Sredy nih esti kupsy, kotorye postoyanno ezdyat k saru burgar. Gorod Burgar stoit na beregu Maytasa, y ya polagay, chto etot narod jiyvet v Sedimom klimate. Ony rod turkov, y karavany postoyanno hodyat ot nih v Horezm, chto v horasanskoy zemle, y iz Horezma k niym; no doroga peresekaet drugih turkov, y karavany ohranyatisya ot niyh. V nastoyashee vremya, kogda iydet 332/943 god, burgarskiy sari musulimaniyn; on prinyal islam v dny Muktadira-Billaha posle 310/922 goda, kogda on vo sne uviydel viydeniye. Ego syn uje ranishe sovershil palomnichestvo, dostig Bagdada y priyvez s soboy dlya Muktadira znamya, savad y dani. U burgar esti sobornaya mecheti. Etot sari sovershaet pohody na Konstantinopoli s voyskom v 50 tys. konnikov y bolee y rassylaet svoy grabiyteliskie vokrug Konstantinopolya v strany Rima y Andalusii, k burgundsam, galisiysam y frankam. Ot nego do Konstantinopolya okolo dvuh mesyasev bezostanovochnogo puty cherez obitaemye zemly y stepi.  V strane burgar v techenie chasty goda nochy chrezvychayno korotki. Nekotorye iz nih govoryat, chto chelovek ne uspeet svariti gorshok, kak nastaet utro. (Al Masudy «Istoriya Shirvana y Al Baba»).

[10] Kodeks Kumanikus – izvestnyy pisimennyy pamyatnik kumanskogo yazyka nachala XIV veka (1303 g.), edinstvennyy spisok kotorogo hranitsya v biblioteke sobora Svyatogo Marka v Venesiiy. «Kodeks» byl napisan v 1303 g. v Krymu, poetomu v yazyke etoy knigy silino oguzskoe vliyanie yujno-krymskogo turkskogo dialekta. Dlya peredachy kypchakskogo yazyka sostaviytely ispolizovaly latinskui grafiku.

[11] Avarsy – musulimane-sunnity shafiitskogo tolka. V gorah Avariy do sih por sohranilisi razvaliny hristianskih hramov y chasoven.  Sarir – avarskoe srednevekovoe gosudarstvo v gornom Dagestane, sushestvovavshee s VI po XI vv. Praviytely ispovedovaly hristianstvo. Stoliysey yavlyalsya gorod Hunzah, iydentifisiruemyy s sovremennym aulom Hunzah (v perevode s avarskogo «U hunov»). A nyneshney Armeniy togda sushestvoval Gosudarstvo Shaddadidov. V 1020-ye gody ego praviytely zakluchily soyz s Rusami, pribyvshimy v Azerbayjan na svoih koroblyah, y s ih pomoshiu zahvatily Baylakan. V 1032 godu Mstislav Tmutarakaniskiy, sovershaya svoy reyd po Kavkazu, stal vragom dlya Sarira, tak kak emir Derbenta Mansur, kotoryy byl v sostoyaniy voyny s niym, byl jenat na dochery Sarirskogo sarya. Poslednee upominanie o Seriyre otnositsya k 1067 godu. Na territoriy Serira obrazovalosi neskoliko volinyh obshestv, a na territoriy nyneshnego Hunzahskogo rayona obrazovalosi Avarskoe nusalistvo. V rodoslovnoy avarskih nusalov v istoricheskoy hroniyke Muhammeda Rafy «Tarihy Dagestan» pervym v dlinnom perechne predkov hana Saratana nazvan Arskan. Tam je: «Sultany Avara, kotorye iz roda sultanov urus … etot vladyka poluchal dohody s zavisimyh vladyk, vladeniy, zemeli y jiyteley vsego Dagestana, ot vilayata Charkas do goroda Shamah».  Takje pisari Imama Shamilya Hadjy aly Nahibashy iz s. Choh, ukazyval, chto hunzahskie praviyteliy – eto priyshelisy s Severa iz plemeny «russov».  Pry Surakate ustanovilsya poryadok prestolonaslediya, soglasno kotoromu na trone nikto ne iymel pravo vossedati, krome ego naslednikov po mujskoy y jenskoy linii. V sluchae prekrasheniya roda, prestol doljen byl nasledovati kto-to iz rus, gruzin ily armyan. Surakat stal glavnym vragom dlya Sheyha Ahmada. Ahmadu udalosi izgnati Surakata iz Nusalistva. Syn Surakata, Bayar, pytalsya vernuti tron, no poluchil otpor ot Arabov. Lishi toliko ego syn uje v pojilom vozraste vernul tron predkov. blagodarya Mongolam. Muhammed Rafy piyshet o zakluchyonnom souze mejdu mongolamy y avarsamiy – «takoy soyz byl osnovan na drujbe, soglasiy y bratstve», podkreplyonnom k tomu je y uzamy dinasticheskih brakov. Po mnenii sovremennogo issledovatelya Murada Magomedova, praviytely Zolotoy Ordy sposobstvovaly rasshiyrenii granis Avarii, vozlojiv na neyo roli sborshika daniy s mnogochislennyh pokoryonnyh na Kavkaze narodov: «Iznachalino ustanovivshiyesya mirnye vzaimootnosheniya mejdu mongolamy y Avariey mogut byti svyazany y s istoricheskoy pamyatiu mongolov. Oni, ochevidno, iymely informasii o voinstvennom Avarskom kaganate, slojivshemsya v IV v. na drevney territoriy Mongoliiy… Vozmojno, soznanie edinstva prarodiny dvuh narodov y opredelilo loyalinoe otnoshenie mongolov k avaram, kotoryh ony mogly vosprinyati kak drevnih soplemennikov, okazavshihsya na Kavkaze zadolgo do niyh… S pokroviytelistvom mongolov, ochevidno, sleduet svyazyvati y otmechennoe v istochnikah rezkoe rasshiyrenie granis gosudarstva y razvitie hozyaystvennoy deyatelinosty v Avarii… Ob etom mojno suditi y iz soobsheniy Hamdully Kazvini, kotoryy otmechaet o dovolino obshirnyh razmerah Avariy v nachale XIV v. (protyajyonnostiu yakoby v odin mesyas putiy), obedinyavshey ravninnye y gornye rayony».

[12] Murad Adjy «Bez vechnego siynego neba» – Ne slavyane stoyaly u vlasty v Kiyeve, v tom luchshe slov ubejdaiyt opyati je dokumenty. Skajem, teks dogovora, zakluchennogo v 911godu mejdu kiyevskimy knyaziyamy y Vizantiey, nachinalsya tak: «My ot rodu Russkogo. Karl, Ingelot, Farlov, Veremiyd, Rulav, Gudy, Rauli, Karn, Flelav, Ruar...». Tak, kto predstavlyal Rusi na peregovorah? Kto govoril ot iymeny Rusi? Varyagi! Y sporiti tut ne nado, pustym budet spor. Pozorno soglasilasi rossiiskaya nauka s «grecheskiym» kresheniyem Rusy v H veke, hotya na samom dele bylo katolicheskoe kresheniye.. «Ne veriyte? Vot molitva Rusi, ee, kak relikvii, chitaly v Kiyeve v god 1 500-letnego yubiyleya goroda. «Hoday aldynda beten adem achyk bulsyn...», chto znachit «kajdyy chelovek doljen predstati pered Bogom s otkrytoy dushoy». V Velikoy stepy jily turki, ne slavyane, ony osnovaly Kiyevskuiy Rusi, potom Moskovskuiy. «Kazahstan mog stati velikiym, esly by, poluchiv nezavisimosti, vernul na geograficheskui kartu drevnee imya nashey rodiny – Desht-iy-Kipchak, a s iymenem – veru predkov, ih morali y pamyati, skazal by o nashey drevney duhovnoy kuliture. Tem on napomnil by miru o velikoy turkskoy derjave, kotoruy rasterzaly za veka na kuskiy». Nachinaya Predchuvstvui nedoumeniye: na kakom yazyke govorila Moskovskaya Rusi pry Ivane Groznom? OtvechaI po turkskiy.. Avary byly katolikami, edinstvennymy na Kavkaze. Povtoryay, avary – chto podtverjdayt ih kladbisha! – byly katolikami. Akademik Bartolid v svoih znamenitnyh «12 leksiyah o turkah utverjdal, chto u kazakov turkskie proishojdeniye. Knigu zapretili, no samogo ego ne repressirovali, pochemu? Moy otvet budet sugubo lichnym. Hotya, esly ne izmenyaet pamyati, uchenyy iymel v vidu kyrgyz-kazakov. Dumai, chto y russkie kazaki, slujivshie v organah, o svoem proishojdeniy znaly luchshe akademika Bartolida, s chem ya stalkivalsya, kogda vystupal v kazachey auditorii. Eto ot samih kazakov vpervye uznal, chto v stanisah Dona, Yayka ily Tereka sohranilasi turkskaya rechi, ona y esti rodnoy yazyk kazakov, ih «tarabarshina». Somnevaishimsya sovetui pochitati povesti Liva Nikolaevicha Tolstogo «Kazakiy», gde chernym po belomu napisano, kak govorily kazaky mejdu soboy – po tatarskiy. Povesti izdana v serediyne rokovogo XIX veka, kogda kazakov, kak y gaucho, nachaly metodichno «vypalivati» iz istorii. Te je samye tayny na Ukrayne, gde opyati-taky v XIX veke narod poteryal «ridna movu», «rodnui rechi». Lishi Zapadnaya Ukrayna sohraniila ee, gusuly. Pravda, vney uje mnogo slavyanskih y latinskih slov, no kumyk ponimaet.

[13] Vaynáhiy – etnicheskaya obshnosti narodov y narodnostey Severnogo Kavkaza (nebolishaya chasti v Gruziiy) – chechensy, ingushiy, chasti orsthoysev v Ingushetiy y basbiysy. Srednevekovym terminom, obiyasnyaishim rodstvo etih plemen yavlyaetsya termin «vaynah», nash narod. Istoriya akkinsev – istoriya sushestvovaniya krupnoy vetvy vaynahskogo etnosa, slojivsheysya v prosesse dolgogo istoricheskogo razvitiya. Nyne akkinsy rasseleny v severo-zapadnoy chasty Dagestana, a takje v Chechne y Ingushetii. Chislennosti naseleniya v Dagestane – bolee 100 tysyach chelovek. K nachalu XIII veka v sostav Akky vhodily sleduyshie etnoterritorialinyh obrazovaniya: Gachalka-Akka y Pharchhoshka-Akka y Shircha-Akka. Chechenskie teptary punktom ishoda chechenskih plemyon nazyvait Shemaar, dalee Nahchuvan, Kagyzman, Sever y Severo-Vostok Gruziy y nakones Severnyy Kavkaz. Vse ety popytky izucheniya proishojdeniya chechensev privodyat na territorii Plodorodnogo polumesyasa (eto territoriya, vkluchaushaya Drevniy Egiypet, Blijniy Vostok y mejdkrechie Tigra y Evfrata). Po etoy teoriy drevnie nahy jily na zemlyah samyh drevnih sivilizasiy Peredney Azii. Y eto opyati-taky shoje s chechenskoy legendoy ob ishode iz Shemara.

[14] Oleshkovskie peskiy – peschannyy massiyv, raspolojennyy na territoriiy Ukrainy v 30 km k vostoku ot goroda Herson. Aleshkovskie pesky ne predstavlyayt soboy sploshnoy massiyv, ony skladyvaytsya iz semy uchastkov: Kahovskaya, Kazachielagernaya, Alyoshkinskaya, Vinogradovskaya, Chulakovskaya, Ivanovskaya y Kinburnskaya. Obshaya protyajyonnosti territorii, na kotoroy raspolojeny ukazannye areny, – do 30-40 km v napravleniy sever-yg, y do 150 km v napravleniy zapad-vostok.

[15] Prohládnyi – gorod respublikanskogo podchiyneniya v Kabardino-Balkariiy. Relief predstavlyaet soboy otnosiytelino rovnye stepnye zemli. Prohladnyy vyros iz kazachiey stanisy Prohladnoy, voznikshey v 1765 godu na Mozdokskoy ukreplyonnoy liniiy.

[16] Novorossiysk – vajnyy transportnyy sentr. V gorode raspolojen krupneyshiy port Rossiy y Chyornogo morya, vkluchaushiy passajirskiy, gruzovye porty y neftenalivnui gavani. Gorod vytyanulsya na 25 km amfiyteatrom vokrug Semesskoy buhty y okrujen goramy Severnogo Kavkaza. V yugo-vostochnoy chasty goroda nahoditsya ozero Solyonoe, kotoroe v narode nazyvait limanom. Ono priymechatelino tem, chto ot morya ego otdelyaet uzkaya polosa Sudjukskoy kosy. V XIII v. Semesskaya buhta prinadlejit Zolotoy Orde. V XVIII veke v rayone Novorossiyska nahodilasi tureskaya kreposti Sudjuk-Kale.

[17] Sudak – primorskiy gorod respublikanskogo podchiyneniya v yugo-vostochnom Krymu, tradisionnyy sentr proizvodstva viyn y kurort. V drevnosty gorod nazyvaly po-raznomu: vizantiysy – Sidagios y Sugdeya, italiyansy – Soldayya. V XIII-XIV vekah gorod razoryon y razrushen mongolamiy, no bystro vosstanovlen. V 1365 godu Soldaya byla zavoyovana genuezsamiy y vkluchena v sostav genuezskih vladeniy v Krymu.

[18] Volga – reka v Evropeyskoy chastiy Rossiiy. Nebolishaya chasti delity Volgiy, vne osnovnogo rusla reki, nahoditsya na territoriy Kazahstana. V Srednie veka izvestna pod nazvaniyem Itiyli. U Kazany Volga kruto, pochty pod pryamym uglom, povorachivaet k yugu, a zatem, medlenno ponijayasi y napravlyayasi pryamo k Prikaspiyskoy nizmennosti, u Samary probivaetsya cherez sepi vozvyshennostey. Dalishe Volga podhodit na vesima blizkoe rasstoyanie k Donu, u kotorogo povorachivaet k yugo-vostoku y sohranyaet eto poslednee napravlenie do Astrahany y Kaspiyskogo morya, kuda vpadaet mnojestvom rukavov.

[19] Ural (Jayyq) – reka v Vostochnoy Evrope, protekaet po territoriy Rossiiy y Kazahstana, vpadaet v Kaspiyskoe more. V 1769 g. Pallas naschital devyatnadsati rukavov, chasti kotoryh vydelyalasi Uralom v 660 metrah vyshe vpadeniya ego v more; v 1821 g. bylo vsego devyati, v 1846 g. – toliko tri: Yaiskoe, Zolotinskoe y Peretasknoe. K konsu 50-h y nachalu 60-h godov XIX veka do samogo goroda Gurieva nikakih rukavov s postoyannym techeniyem ot Urala pochty ne otdelyalosi.

[20] reka Uzboy – Zadachey razvedyvatelinogo otryada, rabotoy kotorogo rukovodil S. P. Tolstov, bylo obsledovanie suhogo rusla Uzboy. Eshe v 1947 g. ekspedisiya obsledovala drevnie irrigasionnye sistemy Prisarykamyshskoy delity y proizvela aviarazvedku s vysadkoy desantov v rayone Uzboya. V 1950 g. arheology uje nazemnoy razvedkoy proshly chasti verhnego y srednego Uzboya. Y vot, v 1951 g., transkarakumskiy marshrut ot Kaspiyskogo morya do Amu-Darii. Uzboy, pojaluy, samoe interesnoe iz vseh nyne suhih rusel. Vy mojete predstaviti sebe, napriymer, Oku, Moskva-reku ily Klyazimu sovsem bez vody? Trudno, ne pravda li? Y esly dobaviti k etomu pustynnye na sotny kilometrov peschanye berega, uhodyashie vdali vysokimy vzdyblennymy barhanami, to mojno poluchiti pribliziytelinoe predstavlenie ob Uzboe. Ne zvenit voda, ne shumyat pribrejnye kamyshy y kustarniki. Daje shum mashin ne mojet narushiti tishiny. Chto-to skazochnoe, fantasticheskoe chuvstvuetsya vo vsem etom. Kajetsya, chto lishi po kakomu-to volshebstvu, na mgnovenie ischezla voda y vot-vot poyavitsya snova, y rasseetsya etot, vyzvannyy jaroy, navyazchivyy miraj. Vedi tak sveji, tak vysoky berega reki, tak prostorno y gluboko ruslo. Okolo dvuh mesyasev rabotal otryad na Uzboe. Umenishilisi zapasy produktov, no osvobodivshihsya yashikov edva hvatalo dlya paketov s nahodkami. Sredy sobrannyh ekspedisiey materialov uje byly sotny podobnyh nahodok, no arheology radovalisi kajdoy novoy nahodke, podtverjdavshey vpechatleniya pervyh razvedok. Uzboy, hotya y mojet pretendovati na zvanie samostoyatelinoy reki, v konechnom itoge polnostiu zavisit ot Amu-dariinskih vod. Posrednikom byl Sarykamysh. Itak, Sarykamysh y Sarykamyshskaya delita Amu-Darii. Sarykamyshskaya vpadina - odna iz krupneyshih v Sredney Azii. Ne kajdoe iz sovremennyh, daje samyh krupnyh ozer mojet pohvastatisya takimy razmeramy y glubinoy. S vostoka k Sarykamyshu podhodit vetvistyy buket mnogochislennyh rusel drevney Prisarykamyshskoy delity. Seychas na karte delity mojno nayty ne toliko drevnie gorodisha, no y sovremennye naselennye punkty. Prisarykamyshskaya delita, Sarykamysh, Uzboy - vse try ety vodnyh basseyna byly svyazany voedino. Geografy nachaly izuchenie Prisarykamyshskoy delity eshe v pervoy poloviyne XIX v. V sovetskoe vremya detalinymy issledovaniyamy byla ustanovlena istoriya formirovaniya osnovnyh ee rusel. V 1939 g. vo glave s S. P. Tolstovym zdesi nachaly rabotu arheologi. Pozdneantichnaya kreposti, otkrytaya v 1954 g. na beregu Uzboya, v rayone kolodsev Verhnie Igdy, po menishey mere udivila arheologov. Kreposti – ee nazvaly Igdy-kala – byla v 1956 g. podvergnuta rekognossirovochnym raskopkam y datirovana konsom IV-V vv. n. e. Nachalo XIII v. Mongoliskoe nashestviye, razrushenie plotin y damb. Voda v Amu-Darie podnimaetsya i, ne sderjivaemaya zashitnymy dambami, skatyvaetsya na zapad po ruslam Prisarykamyshskoy delity. V period posle mongoliskogo zavoevaniya uroveni Sarykamysha zametno podnimaetsya. Kreposti Zengiy-Baba - samyy ranniy iz srednevekovyh pamyatnikov Sarykamysha. Ona raspolojena v yugo-vostochnoy chasty ozera. Po osobennostyam stroiytelinoy tehniky y po keramiyke vremya postroyky Zengiy-Baba mojno otnesty k XII - nachalu XIII v. Kreposti Zengiy-Baba byla zatoplena v eto vremya, skoree vsego, v konse XIV – nachale XV v. Otmetka, na kotoroy stoit kreposti, na 51 m vyshe urovnya okeana. Sledovatelino, uroveni vody v Sarykamyshe podnyalsya po krayney mere do etoy otmetki, a vozmojno y vyshe. Uchityvaya ryad drugih dannyh, issledovately prishly k vyvodu, chto uroveni ozera v etot period podnimalsya do otmetky 52-53 m. A etogo bylo dostatochno dlya togo, chtoby chasti sarykamyshskoy vody vnovi poshla po Uzboy. Na vopros «pochemu?» mojno bylo otvetiti, vspomniv sobytiya konsa XIV v. Pyati pohodov Timura, y osobenno posledniy iz niyh, 1388 g., samyy razrushiytelinyy – vot prichina togo, pochemu vnovi napolnilsya Sarykamysh. Interesno y to obstoyatelistvo, chto, kakim by korotkim ny byl etot novyy sbros vody po Uzboy, ludy ego zapomnily y dolgo hranily v pamyati. IYmenno k etomu sobytii voshodyat dolgo smushavshie istorikov soobsheniya srednevekovyh avtorov o Djeyhune, vpadayshem v Hazarskoe more, y o vodnom puty iz Horezma v Kaspiy. Snova vozrodilasi uje sovsem pochty zabytaya antichnaya legenda ob Uzboe.

[21] Hodjeyliy – gorod v Karakalpakiiy (Uzbekistan), administrativnyy sentr Hodjeylinskogo rayona. O poyavleniy Hodjeyly sohranilosi sleduishee predaniye: jiytely Hodjeyly rasskazyvayt, chto let shestisot tomu nazad suda perekocheval iz Turkestana Aminutdiyn-Hodja, po prozvanii Alyamiyn-Hodja. On reshil osesti na meste nyneshnego Hodjeyli. V Hodjeyly y ponyne sohranyaetsya vesima chtimaya jiytelyamy goroda grobnisa etogo svyatogo.

Bekjan Ádenúly

Abai.kz