Араб саяхатшысы Ибн Батутаның Алтын орда аймағы жайлы жазғандары әлі күнге дейін араб тіліндегі түпнұсқасынан қазақшаға дұрыс аударылған жоқ. Оның қазақша аудармасы өзге тілдегі аудармалар «жетегімен» жасалғаны байқалады. Аталған құжаттың Алтын орда мен Орта Азияға қатысты бөліктері орысшаға ХІХ ғасырда үш рет аударылыпты. Содан кейін бұл жазба ешқашан толық орысшаға аударылмаған. Тек кейінгі жылдары өзбекстандық ғалымдар жазбаның Орта Азияға қатысты бөлігін өз тілдеріне тәржімалаған екен.

Біз Ибн Батута саяхаты жайындағы шындықты қолда бар қазақша, орысша аудармаларды өзара салыстыра отырып анықтауға тырыстық. Ең алғашқы аударманы «Вестник Европы» журналының редакторы М.Т.Каченовский 1818 жылы жасапты. Ол сол заманда табылған қысқа үзінділерінен аударған екен (өте қысқа еңбек, сондықтан оны көп сараламаймыз). Екінші толық орысшасы 1841 жылы «Русский вестник» журналында жарық көрген, ол Лондонда 1829 жылы шыққан Самуел Лидің аудармасы негізінде жасалған екен. Ал үшінші тәржіманы В. Г.Тизенгаузен 1884 жылы дайындапты, ол кейінгі париждік аудармаларды орысшалаған. Париждік аудармалар негізінде соңғы жылдары өзбек ғалымдары өз еңбектерін жазғаны және осы заманғы қазақшасы да сол париждік аудармадан әзірленгені көрініп тұр. Сондықтан біз оларды шартты түрде «париждік нұсқа» деп көрсетеміз.

Ең алғашқы еуропалық аударма – Лондонда жарық көрген Самуел Лидің еңбегі. Біз соның орысша аудармасын өз зерттеуімізге басты құрал еттік, оны шартты түрде «лондондық нұсқа» деп аламыз. Орысша аудармалардың «лондондық нұсқасы» мен «париждік нұсқасы» арасында 43 жыл бар. Екеуінің кей деректері өзара келіспейтіні байқалады. Себебі, соңғысы, яғни «париждік нұсқасы» Ресей империясы немесе франциялық иезуйдтік орден тарапынан бұрмалауға ұшыраған тәрізді. Олар Ибн Батута деректерін әдейі өзара қайшылыққа келетіндей етіп аудартқызған, сол арқылы оны сенімсіз жазба деңгейінде қалдыруға тырысқан. Ибн Батута жазбасын әлем ғалымдары бір ауыздан мойындаған, мойындамайтын – Қытай мен Ресей оқымыстылары ғана.

Ибн Батута жазбасы ХIV ғасырда Қытайды билеген Шыңғысхан ұрпақтары «мұсылмандар» екенін байқатады. Сондықтан Қытай империясы араб саяхатшысының Қытайда болғанын мойындағысы келмейді. Ибн Батута жазбасынан ХIV ғасырда Алтын орда құрамындағы ішкі Ресейде орыс немесе славян ұлттары болғаны көрінбейді, ол аймақты Бұлғар елі мекендегені жазылады. Ал «Русь елі» деп қазіргі Солтүстік Кавказ тауын қоныстанғандар көрсетеді. Ресей болса, Алтын орда заманында ішкі Ресейде орыстардың өз княздіктері болған дейді. Осы себептен орыс саясаты Ибн Батута жазбасының құндылығын жоққа шығаруға тырысты және оны орысшалауға да, зерттеуге де құлықсыз болып келді.

Ресейліктер Ибн Батута деректерін өз ыңғайларына бұрып, Керш пен Кирам деп қазіргі Қырым жарты аралын, Бешдаг деп қазіргі Пятигорск аумағын, Бұлғар қаласы деп қазіргі Волгоград жағасын, Қараңғы ел деп Татариядан ары жатқан аймақты, Русь жері деп қазіргі Орал таулы аймағын, Алтын орда астанасы Сарай қаласы деп қазіргі Ресей аумағындағы жерлерді, Сарайшық деп қазіргі Атырау қаласы маңын, Хорезм деп қазіргі Үргеніш территориясын көрсетеді. Мұнысы Ибн Батута көрсеткен деректермен еш үйлеспейді. Себебі төмендегідей:

Ибн Батута жылдың кей мезгілінде түні аса қысқа Бұлғар елі мен Бестау арасы он күндік жер деп көрсеткен. Бұлғар елі шамамен қазіргі Москва орналасқан географиялық белдеуде болғаны түсінікті, ал қазіргі Пятигорск аймағынан ол жерге он күнде жету еш мүмкін емес. Осы себептен ресейлік коментатор: «Ибн Батута Бұлғар қаласына Астрахан қаласынан барған» деп өрескел бұрмалайды. Онысы жалған. Өйткені, париждік және лондондық нұсқалардың екеуінде де Ибн Батутаның Бештагтан он күнде Бұлғарға барғаны анық көрсетілген.

2. Ибн Батута Астраханнан Қырымға барар жолында кездескен қаладан бір күндік жерде Русь елі барын жазған. Ал ресейлік коментатор «Рустер отырған таулы аймақ» деп түсіндіретін Орал таулары мен Астраханнан Қырымға баратын жол арасы бір күндік жер емес. Орал таулары Астраханнан алыс, солтүстікте орналасқан. Яғни, Орал таулары Қырымға бет алған Ибн Батутаның жарты жолында кездесуі ақылға симайды. Орал таулары оның артында қалған деген орынды. Осы кемшілікті жасыру ниетімен орыс аудармашысы: «Бұлғар қаласына көрші жатқан Рустар» деп бұрмалайды. Осылайша «Ибн Батута Бұлғар қаласына барар жолында Рус елін көрсеткен» деген жалған түсінік орнықтыруға тырысады. Ал ондай дерек жазбада мүлде жоқ екені айдан анық.

3. «Лондондық нұсқада» анық көрсетілген «Хашак елі» деген сөз «париждік нұсқада» мүлде жазылмаған. Ал «қазақша нұсқадағы» «Мұсылман Алачи халқы» деген атау «париждік орысша нұсқада» «Мұсылман Ас халқы» деп келтірілген. Міне, барлығы шым-шытырық, тіпті Ибн Батута ол маңда еш болмағандай көрінеді. Кеңес заманында «париждік нұсқа» ғана зерттелгендіктен, «Ибн Батута Алтын ордада болмаған тәрізді, ол өзге деректерден көшіріп алынған болуы мүмкін» деген пікірлер басым болған. Ал «лондондық нұсқаға» зер сала қарасақ, барлығы өз орнын таба қояды.

Енді өз зертеулерімізге жүгінсек, «…Отсюда отправился я в Сануб, обширный город, принадлежащий правителю Кастамунии, Сулейману Бадшану, и пробыл там некоторое время. Оставя сие место, переплыл я морем в город эль-Кирам, много потерпевши опасностей в пути. Наконец прибыли мы в гавань эль-Кираш, принадлежащую к пустынной стране Кипчацкой» – «Лондондық нұсқа».

«Мы добрались до гавани, называемой Керчью, и хотели войти в нее, но люди, находившиеся на горе, дали нам знак, чтобы мы не входили. Мы побоялись за себя, подумали, что тут суда неприятельские, и вернулись, не смотря на суши. Когда мы подошли к ней, я сказал хозяину судна: «я хочу сойти здесь». Он спустил меня на берег» – «Париждік нұсқа».

Ибн Батута қазіргі Түркиядағы Синоп (Сануб) қаласы Сүлеймен патшаға (Сулейман бадша) тиесілі екенін, сол қаладан кемеге отырып Керіш гаванына келгенін баяндайды. Осы жерде айта кететін маңызды жайт, ол заманда Азов теңізі мен Қара теңізді қосып жатқан қазіргі Керіш бұғазы болмаған, зерттеушілер екі теңіз Кубан өзені саласымен қосылғанын айтады. Әл Масуди жазбасының деректері Х ғасырда солай екенін және Ибн Батута құжаттары ХIV ғасырда солай болғанын байқатады. Кубан өзені жайлы ресейлік дереккөздері де соны айғақтайды: «Не доходя до моря около 20 км Кубань отделяет влево рукав Старая Кубань, который впадает в Кизилташский лиман, прилегающий к Чёрному морю. Именно этот рукав был самым полноводным в XIX веке, то есть можно говорить, что ранее Кубань впадала в Чёрное море».

Соңғы жылдары Керіш бұғазы арқылы Қырымға көпір салып жатқан ресейлік құрылысшылардың су астынан ескі елді мекендер орны мен көне қабірлерді тауып жатқанын барша жұрт естіп-көріп отыр. Осы фактілер қазіргі Керіш бұғазы ол заманда болмағанын, екі теңіз ертеде Кубан өзені саласымен қосылғанын дәлелдейді және оның Қара теңізге құяр тұсы қазіргі Новороссийск қаласы орналасқан портта болғаны араб ғалымдары Әл Масуди, Ибн әл Асир және Ибн Батута жазбаларынан байқалады. Яғни, Ибн Батута заманында Керіш бұғазы болмаған, ол кеме тоқтауға ыңғайлы сүйір жағалау-порт болған. Орыс оқымыстылары Ибн Батута алғаш келіп түскен жер деп Керіш қаласы аумағын көрсетеді. Ал тарихшы ол қаланың тұрғындары тау басына шығып, «бізге жақындамаңдар» деген белгі бергенін (шынында, Керіш қаласы жанында тау бар), сондықтан кеме Керіш жағалауының басқа шетіне тоқтағанын жазады. Ибн Батута кемемен «Кираш гаваны жағасына» келіп түскенін көрсеткен, бұл Керч қаласына немесе Керіш бұғазына деген сөз емес. Кеме қазіргі Тамань қаласы маңындағы жағалауға тоқтаған дегеніміз жөн, өйткені ол қала Керч бұғазы жағасында – қазіргі Керч қаласына қарсы орналасқан жағалау.

Қорытынды: Ибн Батута мінген кеменің Кираш жағалауы портына келіп тоқтаған жері – қазіргі Тамань қаласы маңындағы жағалау. Ол Қыпшақ еліне келгенін еске салады, араб тіліндегі түпнұсқада ол атау «қашақ» болуы да бек мүмкін.

«На заутрие дня нашего прибытия в эту гавань один из купцов, наших товарищей, отправился к тем в этой степи, которые принадлежат к народу, известному под именем Кипчаков — они христианской веры — и нанял у них телегу, которую тащил конь. Телегу называют они араба. Степь эта зеленая, цветущая, нет на ней ни дерева, ни горы, ни холма, ни подъема. Нет на ней и дров, а жгут они только помет, который называют тезек».

«На арбу ставится нечто в роде свода из прутьев дерева, привязанных один к другому тонкими кожаными ремнями. Это легкая ноша; ее обтягивают войлоком или попоной; в ней бывают окна решетчатые и тот, кто в ней, видит людей, они же его не видят; он поворачивается в ней, как угодно, спит и ест, читает и пишет во время езды» – «Париждік нұсқа».

«Я взял себе арабу, для переезда из гавани Кирашской до Эль-Кафы, города принадлежащего Мугаммеду-Узбеку. Большая часть жителей христиане, живущие под его покровительством. Отсюда приехал я в город Эль-Кирам, один из огромнейших и прекраснейших, какие принадлежат Султану Мугаммеду-Узбеку Хану» – «Лондондық нұсқа».

Ресейлік коментаторлар Кафы қаласы деп Қырым аймағындағы қаланы айтады. Олар: «Ибн Батута Қырым аймағынан шығып, қазіргі Азов теңізін батысынан айналып өтіп, Азак қаласына жеткен» деген тұжырым жасайды. Олар жазбадағы «18 станция» атауын «18 күн» деп көрсетеді, осылайша өз тұжырымдарын дәлелдеуге тырысады. Біздер Кафы қаласы деген қазіргі Кавказ деген портты қала дейміз [1], өйткені араб жазбалары «Кавказ» атауын «Каф» деп көрсететін. Ибн Батута Кафы қаласы теңіз жағасындағы портты қала екенін және эль-Кирам қаласы оған жақын орналасқанын жазған. Қазіргі портты қала – Кавказ бен Крымск қаласы [2] көрші орналасқан. Демек, қазіргі портты қала Кавказ – Ибн Батута заманындағы портты қала Кафы, ал қазіргі Крымск қаласы – Ибн Батута заманындағы  эль-Кирам қаласы.

Қорытынды: Ибн Батута Керіш жағалауынан арбамен Кафы (Кавказ) қаласына жеткен. Бұл қаладан эль-Кирам (Крымск) қаласына барып, одан әрі Азак қаласына жол тартқан. Тарихшы Кафы қаласы тұрғындарын «қыпшақ христиандар» дейді, отындары – «тезек», көліктері «арба» деп аталатынын айтады. Сол арбаға киіз үй тігілетінін де тәптіштеп түсіндіреді. Осы деректер қазіргі казактар ол заманда қазақ тілді, бірақ христиан дінді болғанын дәлелдейді, орыс-славян тілділер болса Ибн Батута оларды «қыпшақ» деп көрсетпес еді.

«Проехав от города Крыма 18 станций, мы прибыли к обширной реке, через которую переправлялись целый день. Так мы ехали до тех пор, пока добрались до другой реки, через которую переправлялись полдня. После этого мы проехали еще три дня и прибыли к городу Азаку — который на берегу моря и отличается красивой постройкой» – «Париждік нұсқа».

«После многих дней пути, достиг я Азака, городка на морском берегу. Тут живет эмир Султана Мугаммеда; он принял нас весьма ласково. Отсюда отправился я в эль-Маджар» – «Лондондық нұсқа».

Мұндағы бір күнде әрең өткендері Кубан өзенінің салалары екені түсінікті, жоғарыда Қара теңіз бен Азов теңізі ол заманда Кубан өзені арқылы жалғасқанын ескерттік. Ал жарты күнде өткендері қазіргі Дон өзені екені байқалады және одан кейін үш күн жүріп Азак қаласына жеткен. Қазіргі Азов қаласы сол замандағы Азак қаласы болуы мүмкін емес. Ибн Батутаның Азов теңізінің батыс жағалауымен емес, керісінше біз көрсеткен шығыс жағалауымен Азак қаласына жеткені анық. Араб ғалымының портты Кафы (қазіргі Кавказ) қаласы мен Кирам (қазіргі Крымск) қаласы арқылы өткені соның айқын дәлелі.

Азак қаласы қазіргі Тагонрог қаласы орнында болған тәрізді [3], өйткені Азак қаласынан эль-Мажар қаласына барар жолда өзен кездесетіні деректерде қамтылмаған. Ол аймақты Ресей империясы ХІХ ғасырға дейін «Казактар аймағы» немесе «Дикое поле» деп атап келді. Қазіргі орыс тілді казактар ресейлік шіркеу тілі арқылы кейін славяндалған, яғни Тагонрог атауы кейін қалыптасқан (Азак қаласы атауын «Таганрог» деп өзгерткен). Қазіргі Азов қаласы кейінге дейін Тана деп аталған,  алайда ресейліктер еш дәлелсіз «Ол қала ертеде Азак-Тана деп аталған» деп бұрмалап, «Азак қаласы сол» деп тұжырымдайды.

Қорытынды, Ибн Батута Кирам (Крымск) қаласынан Азак (Таганрог) қаласына жеткен. Бұл қаладан ол Мажар қаласына аттанған, бірақ арақашықтығы көрсетілмеген.

«Поехал я в город Маджар – город большой, из лучших тюркских городов, на большой реке, с садами и обильными плодами. Из города Маджара мы собрались ехать в ставку султана, в четырех днях от Маджара, в местности, называемой Бишдаг. На этом Пятигорье ключ горячей воды, в котором Тюрки купаются. Они полагают, что кто выкупается в нем, того не постигнет кручина болезни... Подошла ставка, которую они называют Урду и мы увидели большой город, движущийся с своими жителями; в нем мечети и базары да дым от кухонь, взвивающийся по воздуху: они варят во время самой езды своей и лошади везут арбы с ними. Когда достигают места привала, то палатки снимают с арб и ставят на землю, так как они легко переносятся. Таким же образом они устраивают мечети и лавки» – «Париждік нұсқа».

«Отсюда отправился я в эль-Маджар, большой и богатый город. Потом поехал я в табор Султана, который был тогда на месте, называемом Биш-Таг и вскоре достиг орды его, или лагеря первого числа рамадана... Там увидели мы целый движущийся город, с улицами, домов, мечетями и кухнями; по повелению Султана Мугаммеда, мгновенно все останавливается на том месте, где он велит» – «Лондондық нұсқа».

Мұндағы Биштагтың орнын анықтауға болады, өйткені Ибн Батута ол маңда минеральды шипалы бұлақ барын және жергілікті халық оның суына шомылып емделетінін жазған. Пятигорскіде ондай шипалы су бар, алайда ол аймақтың жазы аса ыстық болатындықтан, «хан жайлауы» бола алмасы түсінікті [4] және одан «түні аса қысқа Бұлғарға» дейінгі қашықтық та жазбадағы деректерге сәйкес келмейді (ондай географиялық аймақ – Москва қаласы жатқан белдеу, алайда қазіргі Пятигорскіден ол белдеуге дейін он күнде жету мүмкін емес).

Воронеж облысы мен Ростов облыстарының шекарасында Богучар ауданы бар. Бұл аймақ сайын даланың солтүстіктегі орманмен шектесетін шеті және жазы қоңыр салқын, жайлауға өте қолайлы, шөбі шүйгін дала [5]. Сол ауданда жанында бірнеше ақ тау (саны бесеу болар) орналасқан «Белая горка» деген минералды шипалы бұлақ бар. Осы бұлақтан аққан су жылға болып Дон өзеніне құяды (емделу үшін суға түсіп шомылуға ыңғайлы) [6]. Оның суының емдік қасиеті өте зор және онда шомылып емделу дәстүрі ертеден қалыптасқан. Сол жердің оңтүстік-шығысында салт атпен төрт күндік жерде Казанская станицасы бар – ертеден казактар мекені және Дон өзенінің жағасында орналасқан [7].

Казак деген – шіркеу тілімен славяндалған қазақтар. Олардың әуелде қазақ болғанына ресейлік деректер жиі көрсететін «казачий юрт» атауы дәлел («қазақ жұрт»), орыстың киіз үйді «юрта» деуі «казачий юрт» – «қазақ жұрты» атауынан қалыптасқан. Ибн Батута Мажар қаласы үлкен өзен жағасында және одан Бештагқа дейін төрт күн деп көрсеткен. Демек, Мажар қаласы – Дон өзені бойындағы қазіргі Казанская станицасы, ал Бештаг дегені – одан төрт күндік жердегі қазіргі Белая горка саяжайы. Ресей 1830 жылы қазіргі Ставрополь аймағындағы қалаға Пятигорск атауын берген, осылайша Ибн Батута жазған Бестаудың шынайы орнын жасырған.

Қорытынды: Ибн Батута Азак (Таганрог) қаласынан Мажар (Казанская) қаласына барған, сосын одан төрт күндік жердегі Бештагқа (Белая горкаға) жеткен. Бұл жер ханның жайлауы, яғни «летная ставкасы» болған.

Ибн Батута қалдырған деректерден қазақтардың мұсылмандығы мықты екенін, олардың мешіттері арбаға тиеп алатын киіз үй болғанын көреміз. «Қазақ – мұсылмандығы шала халық, тас-кірпіштен салған мешіттері болмауы соның дәлелі» дейтіндерге бұл нақты жауап. Көшпелі халыққа тас-кірпіштен мешіт тұрғызу қажет болмаған, өйткені оны көшкенде алып кете алмайды. Ал киіз үй-мешіт көшуге ыңғайлы әрі нағыз күмбезді мешіт болып табылады. Ол домалақ болғандықтан, имам құбылаға қараған кез келген жағына қарап жамағатпен намаз оқи алады (тас-кірпіш мешіттегідей имамға арнайы орын михрап дайындау қажет емес).

«Я наслышался о городе Булгаре и захотел отправиться туда, чтобы взглянуть на то, что говорится про чрезвычайную краткость ночи в нем, а также про кратковременность дня в противоположное время года. Между ним и ставкою султана был десяток пути. Я попросил у него проводника туда и он отправил со мною такого, который довез меня туда и привез меня обратно к нему. Прибыл я туда в рамазан и, помолившись на закате солнца, мы разговелись. Сделан был призыв к вечерней молитве во время нашего розговенья. Мы совершили ее, да молитвы теравих, шаф и витр, а вслед за тем занялась и заря. Также короток день в нем в период краткости его. Пробыл я там три дня. Захотелось мне пробраться в страну мрака. Вход в нее через Булгар и между ними 40 дней пути. Потом я отказался от этого вследствие больших хлопот на это и малой пользы). Путешествие туда совершается не иначе, как на маленьких повозках, которые возят большие собаки, ибо в этой пустыне лед, на котором не держатся ни ноги человеческие, ни копыта скотины; у собак же когти и ноги их держатся на льду» – «Париждік нұсқа».

«Наслышавшись о городе Булгаре, я пожелал его видеть и поверить рассказы о чрезвычайной краткости его ночей в одно время года, и обратно дней в другое время. От султанского табора до Булгара около десяти дней пути. Я просил Султана дать мне проводника, и он милостиво согласился. Действительно, я видел в Булгаре, что, когда там прочитают молитву захождения солнечного в месяце рамадане, уже наступает время вечерней молитвы, и так далее, и наоборот в другое время. Я пробыл в Булгаре три дня, и возвратился к Султану. В Булгаре рассказывали мне о земле мрака, и возбудили было большое желание посетить ее. Расстояния до нее сорок дней езды, но меня уговорили не ездить, представляя опасности и бесполезность путешествия. Слышал я, что ездят туда на маленьких санях, запряженных собаками, ибо дороги покрыты льдом, по которому скользит человеческая нога и конское копыто, и только собаки могут держаться» – «Лондондық нұсқа».

Ресей зерттеушісі Мурад Аджи қазіргі Москва қаласында (Кремль аумағында) шығыстық жазулары бар белгісіз ескі екі храм барын жазған. Ал араб тарихшысы Әл Масуди Х ғасырда Бұлғар қаласында сәулетті мешіт болғанын көрсетеді. Ол аймақтың климаты жайлы ақпаратта жылдың кей мезгілінде күннің батуы мен қайта шығуының арасы 6 сағат 50 минут шамасында екені, кей мезгілде күндіздің де осылайша өте қысқа болатыны анық мәлімделген [8]. Москва патшалығын орнатқан династия әуелде Киев княздігін билеген Рюрик (Бюрик) әулетінен тарайды. Оларды еуропалықтар «Варяг» дейді және Ресей патшаларының билік символы болған Монамах тәжі – кәдімгі қазақы бөрік және ондай көне бөріктер Қырым музейлерінде жеткілікті көрінеді. Еуразияны ертеден билеген Ас династиясы (Асылұя тайпасы) жайлы, олардың Қырымдағы урус-сакалбан елін билеген тобы әуелде Сұрбөріас, кейін қысқаша Бөрі деп аталғанын және кейін славян-болгарлар көпше түрде «бюри-ки» дегендіктен атаулары «Бөрік» болып өзгергенін осы уақытқа дейінгі жазбаларымызда жеткізгенбіз. Ресей империясы олардың түркітілді жазбаларын «древнерусские» етіп өзгерткенде, «Бөрік» атауын «Рюрик» деп бұрмалаған. Ал Куаб (Киев) атауы Хазар қағанатында бас уәзірлікті иемденген Куа руымен байланысты, урус-сакалбан елінің бір тобы хазар патшасына қызмет еткені де мәлім. Демек, Киев княздігін билеген, кейін Москва патшалығын орнатқан – Бөрік династиясының Куа деген руы, арғы тегі Қырымнан шыққан. Сондықтан олардың мекенін жергілікті халық – бұлғарлар «Қырымел» деп атаған және осы атау кейін «Кремль» болып өзгерген.

Ибн Батута заманында, ХIV ғасырда ішкі Ресейдегі бұлғарлар мұсылман болды және ол аймақ Алтын орда құрамында еді. Ол заманда Москва княздігі тұрмақ, Москва атауы да болмаған. Тіпті, ол аймақта христиан дінді Қырым елі де, Куа адамдары да мекендеген емес. Алыстағы чукчалар елінен (қараңғы ел) хабардар Ибн Батутаның мұсылман бұлғар еліндегі христиан тобы жайлы білмеуі ақылға симайды, білсе, жазып қалдырар еді еңбектерінде. Бюрик-Рюрик династиясы ол кезде қазіргі Беларусия аймағындағы урус елін басқаруы мүмкін, олар түркітілді католиктер болған (беларустар әуелде католик болғаны айтылады). Рус тайпасы – Қырымды мекендеген [9] түркітілділер, олардың түркітілді және католик дінді болғанын ХІІІ ғасырдың соңында жазылған «Кодекс Куманикус» жазбасы растайды [10]. Билеуші болғандықтан оларды «ақ рус» деп атаған. Кейін православяны қабылдап, болгарлық шіркеу тіліне көшкенде (славяндалғанда), «белорус» ұлты болып қалыптасты. Олар Алтын орда ыдыраған ХV ғасырда ғана бұлғарларды бағындырып, Бұлғар қаласына орныққан. Арғы түбі қырымдық болғандықтан, олардың мекендерін бұлғарлар «Қырымел» деп, ал басшыларын ру атауымен «Куа» деп атады. Олар христиан болғандықтан, шарап ішуді дәстүрге айналдырды. Сондықтан бұлғарлар оларды «мас куа» деп атап кетіп, осыдан «Москва» атауы қалыптасқан деп тұжырымдаймыз. Ибн Батута ХIV ғасырда «түні аса қысқа» Бұлғар қаласында болып, ондағы мешітте намазын оқыды, ол ешқандай орыс немесе славян адамдарын көргенін жазбайды.

Демек Маскуа атауы да, Москва патшалығы да тек ХV ғасырда ғана пайда болды (ХIV ғасырдағы Ибн Батута заманында ол Бұлғар деген қала еді). ХV ғасырда Бұлғар елі билігіне келіп Маскуа патшалығын орнатқан урустарды қазақтар «орыс» деп атаған, артынан олардың қол астындағы бұлғарларды да «орыс» деп атау қалыптасқан. Кейін ХVІ ғасырда бұлғар-орыстар шоқынып шіркеу тіліне көшкенде (славяндалғанда) «орыс» атауын бұрмалап, өздерін «рос» деп атап кеткен және мемлекеттері сол себептен Россия болып орнықты. Қазіргі христиан дінді, славян тілді орыс халқы ХIV ғасырда мұсылман дінді әрі түркі тілді бұлғар елі екенін Ибн Батута жазбасы дәлелдейді. Ондағы деректер Ресей тарихының толық жалған екенін паш етеді. Сондықтан Ресей мен Кеңестік империя Ибн Батута жазбасын сенімсіз етіп көрсетуге ұмтылды және барынша елемеуге тырысты.

Біз көрсеткен Белая горка (Бештаг) мен Москва (Бұлғар) арасы салт атты адамға шамамен он күндік жер болады. Яғни, Ибн Батута көрген Бұлғар қаласы – қазіргі Москва, ол Бұлғар елінің астанасы болғандықтан «Бұлғар» деп аталған. Ибн Батутаның «қараңғы ел» деп отырғаны ертеде чукчалар мекендеген қазіргі Архангельск қаласы аймағы екені түсінікті (Крайний Север).

Қорытынды: Ибн Батута Бештаудан (Белая горка) он күнде Бұлғар (Москва) қаласына жеткен. Сол жердің мешітінде намазға қатысқан, аса қызықса да алыс әрі жолы қиын болғандықтан «қараңғы елге» (Архангельск қаласы орналасқан аймақ) барудан бас тартқан. Ол Бұлғар қаласында үш күн болып, Өзбек хан отырған өлкеге (Бештаг-Белая горка) қайтып оралған.

«Вернулся я из города Булгара с эмиром, которого султан отрядил вместе со мною, и застал я ставку султана в местности, известной под именем Бишдаг. Это было 28 рамазана. Я присутствовал с ним при праздничном богослужении. Когда праздник кончился, то мы отправились в путь с султаном и со ставкою и прибыли к городу Хаджитархану. Город этот получил название свое от тюркского хаджи, одного из благочестивцев, поселившегося в этом месте. Султан отдал ему это место беспошлинно, и оно стало деревней; потом оно увеличилось и сделалось городом. Это один из лучших городов, с большими базарами, построенный на реке Итиле, которая одна из больших рек мира. Султан остается здесь до тех пор, пока усиливается стужа и эта река замерзает. Потом он приказывает жителям этого края привезти тысяч возов соломы, которые они кладут на лед, сплотившийся на реке. По этой реке и соединенным с нею водам ездят в арбах на расстоянии 3 дней пути. Часто по ней проходят караваны, не смотря на конец зимней поры, но тонут и погибают» – «Париждік нұсқа».

«Я воротился в табор султанский 28-го рамадана, и отправился потом за Султаном до Астрахани, одного из подвластных ему городов. Он стоит на берегу реки Этель, одной из величайших рек в мире» – «Лондондық нұсқа»

Ресей ғалымдары: «Ибн Батута Бұлғар қаласына Хаджтархан (Астрахан) қаласынан аттанған тәрізді» деп өрескел бұрмалайды. Осылайша «Бұлғар қаласы қазіргі Волгоград маңында орналасқан және ол аймақта ертеде Волжская Булгария мемлекеті болған» дейтін жалған тұжырымдарына қосымша дәлел іздейді. Олар «Ибн Батута Бұлғарға барған жолында Орал тауындағы Рус елін көрсетті» деген өтіріктерін де қосады. Осылайша «Рус халқы, яғни орыстар Ресейді ертеден мекендеген» деген қисынсыз тұжырымдарына араб ғалымы жазбасын куә етуге тырысады.

Ибн Батута өзінің Бештагтан Бұлғарға аттанғанын, сосын қайтадан сол Бештагқа оралғанын анық жазған және сол сапарында рус деген тайпа немесе ұлт кездесетінін көрсетпеген. Ибн Батута қалдырған деректерге сәйкес, Рус елі таулы жерде, мүлде басқа аймақта – Солтүстік Кавказ тауында отырған.

Қорытынды: Ибн Батута Бұлғар (Москва) қаласынан Бештауға (Белая горка) қайтып келген және осы жерден хан ордасымен бірге Хажтұрған (Астрахан) қаласына барған. Тарихшы «Хажтұрған» атауы ол жерді бір сыйлы мұсылман қажы тұрғандықтан пайда болғанын, кейін ол ауылға, сосын үлкен қалаға айналғанын баяндайды. Оның жай ауылдан үлкен қалаға айналуы Мұхаммед Өзбек хан заманына дейін орын алғаны түсінікті. Осы деректің өзі Алтын орда аймағында ислам діні ертеден орныққанын дәлелдейді. Яғни, «Алтын ордада ислам діні Өзбек хан заманында келді» деген орыс зиялыларының тұжырымы жалған. Ибн Батута жазбасы Мұхаммед Өзбек хан Еділ өзенінің қатуын осы Хажтұрған (Астрахан) қаласында күтетінін, өзен қатқан соң оған сабан төсеп жол жасайтынын, одан қыста керуендер де өтетінін мәлімдейді. Осы деректен Мұхаммед Өзбек ханның мұз қатқанша Хажтұрғанда (Астраханда) отырып, мұз қатқан соң сабан төселген жол арқылы ел астанасы Ақсарай қаласына жететінін байқаймыз.

«Когда мы прибыли в город Хаджитархан, то хатунь Баялунь, дочь царя Византийского, просила султана позволить ей посетить отца своего, чтобы у него разрешиться от бремени, а возвратиться к нему. Он дал ей позволение. Затем она попросила его позволить мне отправиться в сообществе ее, для осмотра Константинополя Великого. Он отказал мне, опасаясь за меня, но я стал упрашивать его и сказал ему: «я отправлюсь туда под твоим покровительством и твоим заступничеством и не боюсь никого». Тогда он дал мне позволение, и мы распростились с ним... Мы направились к городу Укаку — городу средней величины, но красивой постройки, с обильными благами и сильной стужей. Между ним и между Сараем, столицей султана, 10 дней пути, а на один день пути от этого города горы Русских. Последние — христиане, красноволосые, голубоглазые, безобразной наружности, народ плутовской. У них серебряные рудники и из страны их привозятся саумы, т. е. серебряные слитки, на которые продается и покупается в этом крае. Через десять дней мы из этого города прибыли в город Сурдак» – «Париждік нұсқа».

«Когда Султан прибыл в Астрахань, одна из жен его, дочь Императора Константинопольского, беременная, просила у него позволения посетить отца своего, на что Султан согласился. Я осмелился просить разрешения следовать за нею, желая видеть Константинополь; сначала мне отказали. Когда я объяснил, что хочу быть в свите Султанши, без всякого отличия, позволение было дано. Таким образом, 10-го шаваля отправился я в путь с султанскою супругою, по имени Байлун,  дочерью Императора Константинопольского. Мы прибыли сначала в Укак, город порядочный, но там было нам весьма холодно. Отсюда до Эль-Сарая десять дней пути. В одном дне пути отсюда находятся Русские Горы, где живут Русские, христиане, народ с рыжими волосами и голубыми глазами, весьма хитрый и коварный. У них есть серебряные рудники, и из их земли получаются сувамы, или слитки серебра. После десяти дней пути от сего места, приехали мы в Судак» – «Лондондық нұсқа».

Ибн Батута Астраханнан императордың қызымен бірге Константина (бірінші аударма мен қазақша аудармада осылай жазылған) қаласына сапарға аттаныпты. Сол замандағы Константинополь билеушісінің Байлун есімді қызы болмағанын айтады тарихшылар. Соған қарағанда мұнда Ибн Батута қазіргі Румыниядағы Константа қаласын айтуы мүмкін. Олар Сарай (ел астанасы Ақсарай) қаласынан он күн қашықтықтағы Укак қаласына жетеді. Екі нұсқада да онда күн салқын екені және бір күндік жердегі тауда Рус елі отырғаны қамтылған, ал қазақша аудармада: «Он күндік жерде Рус елі тұратын тау көрініп тұр» делінген. Он күндік қашықтықтағы таудың көрініп тұруы, әлбетте қисынсыз. Осы Укак қаласын басқа аудармаларда «Акка», қазақша аудармада «Әкке» деп көрсеткен.

Солтүстік Кавказды ХІ ғасырда Қырымнан келген рустар басып алып, Сарир мемлекеті орнында Авар нуцальдігін орнатқаны және олардың ХІІ ғасырда биліктен айрылғаны, ал ХІІІ ғасырда Шыңғысхан әулеті Рус әулетін қайта билікке отырғызғаны – тарихи анық фактілер. Ол аймақтың негізгі халқының бір бөлігі аварлар сол заманда католик дінін ұстанғаны және оларды билеген Рус әулетінің шежіресі Арскан, яғни «Арыc хан» деп басталатыны да анық [11] (қырымдық рус пен сакалбан елі ХІ ғасырда католик болған, дұрыс атаулары – арыс пен сакалбан) [12].

Шешендердің бір тейпі (тайпасы) «урус» деп аталады. Олар шешендерге кірме саналады және ондағы Урус-Мартан қаласы атауы солардан қалған. Солтүстіккавказдық адамдар  арасында «сары шашты және көк көзділер» бүгін де жеткілікті және таулы аймақ салқын болатыны да түсінікті. Вайнах халқы шешен, ингуш және акки деген үш ұлттан құралады. Акки ұлты Шешен мен Дағыстанда бар, Акки деген бірнеше елді мекен таулы аймақта қазірге дейін сақталған. Рустер жерінде кен ошақтары барын және олар күмісті сатуға шығаратынын айтады Ибн Батута. Қазіргі Прохладный қаласында мыс кабель шығаратын зауыт орналасқан, оған жақын тауда вольфрам-мыс-күміс өндіретін кендер бар («Худес» пен «Кизил дере» кендері Дағыстанда, «Тырнауыз» кені Кабардин-Балкарда және Карачайдағы кен орындары).

Біздер Акки қаласы деп қазіргі Прохладный қаласын айтамыз [15]. Өйткені, оған жақын таулы аймақта авар, кабардан, вайнах ұлттары отыр (урус тобы Алтын орда заманында Солтүстік Кавказды билегенін, олардың бір тобы шешендер құрамында урус тейпі болып сақталғанын ескерттік). Прохладный қаласын қалыптастырған казактар деп саналады (казак деген қазақ болғанын айттық) және қаланың «Прохладный» аталуы, Ибн Батута айтқандай, оның «весьма прохладный» жер болуына байланысты. Ол тау етегіндегі жазық болғандықтан, Алтын орда құрамына кірген. Ал одан бір күндік жердегі таулы аймақты Шыңғысхан әулетімен одақтас Рус династиясы билеген. Ертеде әккі елі адамдар отырған елді мекен болғандықтан, қала Акки деп аталып кеткен сияқты. Ибн Батутаның кезінде оның тұрғындары алтынордалықтар, яғни қазақтар болғаны байқалады, өзге болса тарихшы жазар еді. Прохладный қаласынан Астраханға дейін салт аттыға шамамен жеті күн жүру керек. Араб ғалымы Астрахан мен Сарай қаласының арасы үш күн деп межелейді, яғни Сарай (Ақсарай) мен Прохладный арасы Ибн Батута көрсеткендей он күн болады.

Қортыныды, Ибн Батута Хажытұрған (Астрахан) қаласынан Акки (Прохладная) қаласына жеті күнде жеткен. Осы қаладан таудағы Рус еліне бір күндік жол екенін көрсетеді, яғни Солтүстік Кавказ тауындағы елді билеген қырымдық Урус династиясын айтады. Сосын олар он күн жүріп Қара теңіз жағасындағы Судак қаласына барған.

«Через десять дней мы из этого города прибыли в город Сурдак (Судак, Сурож). Это один из городов Кипчацкой степи, на берегу моря. Гавань его одна из самых больших и самых лучших гаваней. Вокруг него сады и воды; населяют его Тюрки и, под их покровительством, несколько Византийцев, которые занимаются ремеслами. Город этот был велик, но большая часть его была разрушена по причине раздора, который произошел между Византийцами и Тюрками и в котором победа осталась за Византийцами. Тогда Тюркам помогли их сообщники, перебили Византийцев страшнейшим образом и выгнали большую часть их. Часть же их остается под покровительством до сего времени. Потом мы прибыли к городу, известному под именем Бабасалтук. Баба имеет у них такое же значение, как у Берберов (т. е. отец). Салтук — был, говорят, прорицатель, но про него рассказывают вещи, которые закон запрещает. Этот город самый крайний из тюркских городов; между ним и между первыми владениями Византийцев 18 дней степью, без всякой оседлости, в том числе 8 дней без воды в ней. Вступили мы в нее во время холода и не нуждались в большом количестве воды. По этой степи мы ехали 18 дней, утром и вечером, и, хвала Аллаху, не видели ничего, кроме хорошего. После этого мы прибыли в крепость Махтули; это первые владения Византийцев. Так как Византийцы уже слышали о приезде этой хатуни в их край, то в эту крепость прибыл Кефали Никула Византиец, с большим войском и большим угощением, а из дворца отца ее, царя Константинопольского, приехали хатуни и повитухи. Между Махтули и Константинополем 22 дня пути; из них 16 дней до пролива, и 6 дней до Константинополя. От этой крепости ездят не иначе, как на лошадях и на мулах; арбы оставляются там вследствие неровной местности и гор. Эмир Байдара вернулся с своим войском, а с хатунью поехали лишь ее люди. Мечеть свою она оставила в этой крепости, и распоряжение о призыве к молитве было отменено. В числе угощения ей приносили вина, которые она пила, да свиней, которых, рассказал мне один из ее приближенных, она ела. Из лиц, совершавших молитву, при ней остался только один Тюрк, который и молился с нами. Вследствие вступления нашего во владения неверных изменились внутренние чувства, но хатунь поручила эмиру Кефали оказывать мне почет, и однажды он поколотил одного из своих невольников за то, что он смеялся над нашей молитвой. Когда находившимся в свите хатуни Тюркам стало ясно, что она к вере отцовской и желает остаться при нем, Я простился с нею и поехал назад. Пребывание мое у них продолжалось месяц и 6 дней. Отправились мы в сообществе Саруджи, который оказывал мне почет, пока добрались до крайнего предела их страны, где мы оставили своих спутников и свои арбы. Мы сели на арбы и вступили в степь. Саруджа доехал с нами до города Бабасалтука, провел там три дня в гостях и вернулся восвояси. Было это во время сильной стужи» – «Париждік нұсқа».

«После десяти дней пути от сего места, приехали мы в Судак, город в Кипчацкой Степи, на морском берегу, а потом в город Баба-Салтук. Здесь последнее место, принадлежащее Туркам, и от него до областей румских восемнадцать дней пути, из коих восемь дней надобно ехать по необитаемой и безводной степи, но путешествуя в холодное время, воды с собою мы не везли. Потом приехали мы в Матули, первое место, принадлежащее Руму. Отсюда до Константинополя двадцать два дня езды. Отсюда в Константинополь поехали мы уже на лошадях и мулах, по неудобству дорог, и только Султанша ехала в своей повозке. У Султанши была дорожная мечеть, которую ставили на каждой станции, и она в ней молилась, но в Матули мечеть была брошена, умолкли голоса моэззинов, и на обеде Султанши появилось вино; мне сказывали, будто она ела даже свинину; по крайней мере, на молитву она и свита ее не являлись более, и только турецкие рабыни ее приходили молиться с нами, с тех пор, как мы вступили в землю неверных. Мы прибыли в Константинополь около захождения солнца. На четвертый день представили меня самому Императору Такфуру, сыну Георгия, который был еще при мне жив, но удалился от мира, сделался монахом и передал царство своему сыну. При пятом входе во дворец осмотрели меня, нет ли со мною какого оружия; такому осмотру подвергаются все, кто хочет видеть Императора. Подобный обычай есть у Царей Индийских. Я был введен и униженно отдал мое почтение. Император сидел на троне, с женою своею и Султаншею дочерью, а сыновья его стояли за троном. Меня ласково приняли, и расспрашивали о моих путешествиях, об Иерусалиме, храме Воскресения, яслях Иисуса, Вифлееме и городе Авраама (Геброне), а так же о Дамаске, Египте, Ираке и Румской Области, на что все я отвечал прилично. Самая большая церковь здесь Агиа-Софиа, но я видел ее только снаружи, ибо перед дверьми ее находится крест, и каждый приходящий обязан целовать его, а без того не пустят в церковь. Говорил мне, что сию церковь основал Асаф, сын Варахия и племянник Соломона. Когда Турки, сопровождавшие нашу Султаншу, увидели, что она явно исповедует Веру отцов своих, и желает остаться с родителем надолго, то просила позволения ехать восвояси, что им и было позволено. Я возвратился в Матули, где ждали меня товарищи, и где была моя повозка, пробывши в Константинополе месяц и шесть дней» – «Лондондық нұсқа».

Сонымен олар Қара теңіз жағасында орналасқан Судак қаласына жетіпті. Қазіргі портты қала – Новороссийскінің орнында ХVIII ғасырда түріктердің Суджук-кале бекінісі болған [16]. Ол қалада түркілермен қатар византиялықтар да өмір сүргенін айтады Ибн Батута. Новороссийск қаласы тарихы да айғақтайды мұны. Ибн әл Асир да Судак ХІІІ ғасырда Қара теңіз жағасындағы портты қала болғанын және Закавказелік қазақтарға (қыпшақтарға) тиесілі екенін көрсеткен. Арабша жазбадағы атау Суджук немесе Судак деп бұрмаланып аударылуы мүмкін, ал «кале» дегені – қала. Новороссийск (Судак) пен Прохладная қалаларының (Укак) арасы салт аттыға он күн екенін шамалауға болады картадан. Ал Қырымдағы қазіргі Судак қаласы орта ғасырда «Солдай» деп аталған екен [17], арабшада «қ» мен «и» әріптері ұқсайтындықтан «Солтай» атауы «Салтук» деп аударылған. Сонда Судак дегені – қазіргі Новороссийск қаласы, ал Баба-Салтук дегені Қырымдағы қазіргі Судак қаласы болып шығады. «Қырымдағы қазіргі Судак (Баба-Салтук) қаласы ол заманда гректер қолында болды» дейді Ресей оқымыстылары. Ибн Батута болса оны Мұхаммед Өзбек хан мемлекетінің ең шеткі қаласы деп көрсеткен. Яғни, ресейлік тұжырым жалған.

Эл-Кирам (Крымск) қаласынан Азак (Таганрог) қаласына дейін екі өзенді кесіп өткен Ибн Батута, Хажытұрған (Астрахан) қаласынан Рум еліне барған жолында өзен кездескенін айтпайды. Тек Судак (Новороссийск) қаласының порты үлкен екенін сөз етеді. Ал олардың жолында Азов пен Қара теңіздерді қосатын Кубан өзені саласы анық болған. Соған қарағанда, олар Судак қаласындағы портта көпір арқылы немесе пором-қайық арқылы Кубан өзенінен өткен тәрізді немесе кеме арқылы тікелей Баба-Салтук (Судак) қаласына барған. Олар Қырымдағы Баба-Салтук (Судак) қаласынан бастап қазіргі Украинадағы Олешкина құмды-шөл даласымен 18 күн жүріп, Рум елі шекарасына жеткен [14]. Ол жер, шамасы қазіргі Татарбунар қаласы (Одесса облысы) орналасқан аймақ. Ибн Батута саяхаты кезінде Болгар патшалығы болған және қазіргі Румыниядағы Констанца қаласы Добруджан деспоты княздігінің құрамында болды. Егер Ибн Батута анық Константинопольге барған болса, олар жолындағы Добруджан деспоты мен Болгар патшалығын кесіп өтуі тиіс. Алайда, Ибн Батута өз жолында ондай елдер барын айтпаған. Соған қарағанда, «императордың қызы» Константинополь әміршісінің қызы емес сияқты. Өйткені, зерттеушілер императордың ондай қызы болмағанын айтады.

Константинополь немесе қазіргі Станбул қаласындағы Айя София шіркеуінің салыну тарихы мен Ибн Батута айтып отырған шіркеудің салыну тарихы да ұқсамайды. Олар неге кемемен бармады Константинопольге, сол жол ең қысқа ғой. Оның орнына шөл даламен он сегіз күн және одан әрі тағы жиырма екі күн болатын ауыр жолды таңдапты. Қырымда, ресейліктер айтқандай, сол заманда гректер немесе генуезиліктер отырса, онда олардан Константинопольге кеме жүзбеуі мүмкін емес. Ибн Батута теңіз жағасындағы Синоп қаласынан Керш жағасына кемемен келген. Ең алғашқы қысқа орысша және қазақша аудармада қала Константина деп көрсетілген екен. Румынияда теңіз жағасына жақын Константина деген қала бар, әңгіме осы қала мен сол аймақ императорының қызы жайлы болып отырған тәрізді (Добруджан деспоты княздігі). Жалпы, Румын халқының атауы да «Рум елі» деген мағына береді, ал Ибн Батута Бейлун ханымды «Рум патшасының қызы» деп айтады.

Қорытынды: Ибн Батута он күнде Акки (Прохладная) қаласынан Судак (Новороссийск) қаласына, сосын одан әрі Қырымдағы Баба-Салтук (Судак) қаласына жеткен. Содан кейін тарихшы алыстағы Константина қаласына аттанған. Ол жолда қазіргі Херсон маңынан басталатын Олешкин құмды-шөл даласымен жүріп өткен. Ибн Батута Константина қаласында отыз алты күн болып, Хажтұрған (Астрахан) қаласына қайтып келген.

«За тем я прибыл в город Хаджитархан, где мы покинули султана Узбека. Оказалось, что он уже уехал и поселился в столице своего царства. Мы ехали по реке Итиль и соединенным с нею водам три дня; она была замерзшею. Приехали мы в город Сарай. Зашли мы к султану и он расспросил нас о том, как мы съездили, о царе Византийском и о городе его. Мы сообщили ему и он приказал дать нам пропитание и помещение. Город Сарай из красивейших городов, достигшей чрезвычайной величины, на ровной земле, переполненный людьми, с красивыми базарами и широкими улицами. Однажды мы прошли его в ширину; пошли и вернулись через полдня, и это сплошной ряд домов, где нет ни пустопорожних мест, ни садов. В нем 13 мечетей для соборной службы; одна из них шафийская. Кроме того еще чрезвычайно много мечетей. В нем разные народы, как то Монголы — это жители страны и владыки; некоторые из них мусульмане; Асы, которые мусульмане; Кипчаки; Черкесы; Русские и Византийцы, которые христиане. Каждый народ живет в своем участке отдельно; там и базары их. Купцы же и чужеземцы из обоих Ираков, из Египта, Сирии и др. мест живут в участке, где стена ограждает имущество купцов.... Тогда сбежал у меня слуга; по этой причине я остался. По прошествии трех дней один из моих спутников нашел этого сбежавшего слугу в городе Хаджитархане и привез его ко мне. Тогда я отправился в Харезм» – «Париждік нұсқа».

«Сарай шаһарында он үш мешіт-жамиғ бар екен. Бұл мешіттің біреуі шафиғилардікі. Ал бес уақыт намаз оқитын кіші мешіт өте көп екен. Сарай шаһарында түрлі тайпа, халықтар тұрады. Сонымен бірге мұнда мемлекет қожалары, үкімет төрелері, әскербасылар тұрады. Әскерлері моғолдар еді. Моғолдар арасында мұсылмандар да бар екен. Сарай шаһарында «алаши» деген бір халық бар. Бұлар – мұсылмандар. Мұнда сонымен бірге қыпшақ, черкаш, рум халықтары да бар екен. Румдықтар христиан... Әр тайпа өздері жеке айырым махаллаларда тұрады» – «Қазақша аудармадан.

«Мы ехали в повозках до самой Астрахани, где оставил я Султана Мугаммеда-Узбека-Хана. Но он уже переселился тогда в эль-Сарай куда я и отправился. Когда меня представили к нему, он расспрашивал о бытности моей в Константинополе и Императоре, и велел мне возвратить все мои дорожные издержки; таков у него обычай. Эль-Сарай город прекрасный и весьма огромный. Главою ученых считается здесь ученый имам Ноэман-Оддин эль-Ховарезми; я видел его. Он весьма добр, гордо обходится с Султаном, но смиренно с простыми людьми. Султан посещает его каждую пятницу, садится перед ним и весьма его ласкает, но имам никогда не изменяет с ним сурового обхождения» – «Лондондық нұсқа».

Өзбек хан мемлекет астанасы Сарай қаласына кетіп қалғандықтан, Ибн Батута да Сарай қаласына барыпты. «Париждік нұсқа» мен қазақша аудармада: «Сарай қаласындағы әскерилер –маңғол дегендер, олардың мұсылмандары бар» делінген. Қырымнан бастап, Сарай қаласына дейінгі жолында Алтын орда халқы мен оның билеушілері жайлы еңжей-тегжей баяндаған Ибн Батута маңғол әскерін немесе маңғолды көргенін жазбаған. Оның деректері Алтын орда халқы мен билеушілері түркі тілді болғанын айқын дәлелдейді. Дұрысында, Сарай қаласында әскер болған маңғыт тайпасы, яғни қазіргі ноғай ұлтын қалыптастырған тайпа (ноғай мен қазақ Алтын орда заманында біртұтас халықтай болған. Шыңғысханды маңғол дейтін ресейліктер Сарай қаласындағы манғыт тайпасын «манғыл» деп бұрмалаған. Осылайша олар Алтын орда билеушілерінің «маңғол екеніне» дәлел тапқандай қуанған болар. Алайда, Ибн Батута Шыңғысханды маңғол емес, татар дейді. Алтын орданы билеген Мұхаммед Өзбек хан мен әмір Құттылытемірдің және Шағатай ұлысын билеген Кебек ханның (одан кейін Шағатай билеген), өзі көзімен көрген Алладин ханның түркітілділер екенін нақты деректермен дәйектейді. Ибн Батута жазбасы Шыңғысхан мен оның елінің маңғолдар еместігін анық растаған.

«Париждік нұсқада» Сарай қаласы тұрғындары тізімінде «мұсылман ас» халқы мен «христиан русские» халқы көрсетілген. Ал қазақша аударма «мұсылман ас» орнында «мұсылман алаши» халқы жазылған және «русские» деген онда мүлде жоқ. Қазақтың екінші атауы «алаш» екенін білетін орыстар ол атауды «ас» деп бұрмалағанын, сол заманда орысты бар ету үшін Сарай қаласы тұрғындары қатарына «русские» дегенді қосып жібергенін көреміз. Шыңғысхан әулеті кәпір болғанымен, кейін қалың қазақтың ықпалымен мұсылмандыққа өтті. Ол заман мұсылман қазақ жауына «Алла» деп ұрандап шапқан. Сондықтан рум-гректер оларды «Алачи» деп атап кеткен. Осылайша қазақтың екінші балама атауы – «алаш» пайда болды. Осындай себептен Шыңғысханнның балама есімі Алаша хан болғанын аңғарамыз. Халқы алачи-қазақ болғандықтан мемлекеттері Алаш орда деп аталған. Арабша жазбадағы «алаш» атауын «алтн» деп бұрмалаған ресейліктер Алаш орда империясын «Алтын орда» қылып тарихқа енгізген. Сарай қаласында христиан румм-гректер де мекендеді, олар қала қазақтарын өз әдетімен «алачи» деп атады. Ибн Батута сол себептен ол қазақтарды «мұсылман алаши халқы» деп жазды. Сарай қаласындағы сол алаши-қазақтар кейін қазақтың алаша деген руы болып қалыптасқан және сол алаша руы қазірге дейін Атырау мен Орал арасындағы аймақта отыр.

Ресейлік тарихшылар Алтын орда астанасының орны деп Волгоград облысының Ленинск селосы маңын көрсетеді. Ол жер Еділ өзенінің бір саласы жағасында орналасқан. «Париждік нұсқада» Сарай қаласы тегіс жазықта орналасқаны, онда ешқандай орман-бақша жоқтығы айтылған. Екі нұсқада да және қазақ-өзбек аудармаларында да қала маңында өзен бары жазылмайды. Өзен болса, Ибн Батута сөзсіз оны көрсетер еді. Ресейліктер Сарай қаласы орны деген жер өзен жағасында (тал-бақша егуге қолайлы жер). «Париждік нұсқада» Ибн Батутаның Астраханнан мұзы қатқан Еділ өзені арқылы үш күнде Сарай қаласына жеткені және Сарай қаласынан қашып кеткен құлдың үш күннен кейін Астрахан қаласынан табылғаны көрсетілген. Орыс оқымыстылары Сарай қаласының орны деген жер мен Астраханның арасы кемінде 7-8 күндік. Олардың арасы Астрахан мен Прохладная қалалары арасындағы қашықтыққа жуық екені картадан да көрініп тұр (Астрахан мен Прохладная арасын Ибн Батута 7 күнде жүріп өткен). Ресейліктер: «Еділ өзеніне мұз қатқан соң Ибн Батута соның үстімен жылғаларын кесіп өтіп жоғары көтеріліп, қазіргі Волгоград аймағындағы Сарай қаласына барған» дейді. Өзбек хан өз астанасына бару үшін Еділ өзені қатуын Астраханда отырып күтетінін, өзен қатқан соң мұз бетіне сабан төсетіп жол жасататынын жоғарыда айттық. Еділ өзені Волгоград аймағында көп салаларға бөлінбейді, ол Каспий теңізіне жақын Астрахан маңында ғана көптеген жылғаларға бөлініп ағады. Өзбек хан неге Волгоград маңында Еділ өзені бір жылға болып ағатын жерден өтіп Сарай қаласына бармаған? Неге ол өзеннің Астрахан маңында көп жылғамен ағатын тұсында мұз қатуын күтіп отырған? Зерделей қарасақ, Өзбек ханның да, Ибн Батутаның да мұз болып қатқан Еділ өзені жылғаларын кесіп өтіп, 3 күнде қазіргі Қазақстан аумағында болған Сарай қаласына жеткенін байқаймыз [18]. Ал Жайық өзені жайлы деректер оның кей ғасырларда суы азайып, арнасы Каспий теңізіне жетпей қалғанын айғақтайды [19]. Демек, XIV ғасырда Жайық өзені суалып, Каспиге жетпей қалғандықтан Ибн Батута Еділ өзені мен Сарайшық қаласы арасында ешқандай өзенге кездеспеген.

Біз Сарай қаласы қазіргі Аққыстау ауылы маңында болған деп топшылаймыз (Астрахан мен қазіргі Аққыстау арасы салт аттыға шамамен 3 күндік жол). Өзбек хан ел астанасында қыс мезгілінде отырған, ал «Аққыстау» атауы оның ақсүйектердің қыстауы немесе хан қыстайтын мекен болғанын байқатады (қазақ атауды бекер қоймайды). Ханның жайлауға ішіп-жейтін сансыз малымен баратыны, қыстауға қайтқанда сол малын да алып қайтатыны түсінікті. Аққыстау ауылы Атырау қаласына онша алыс емес, ал Аққыстау мен Астрахан арасында қазақшасы «Қанішкен» деген Ганюшкино селосы бар. Оның дұрыс атауы «Ханішкен» дегеніміз орынды. Ол жерде Алтын орда ханы суын қолданатын құдық болғандықтан, солай аталған деп білеміз. Әрине, Ресей тарихшылары ол атауды Ганюшкин деген көпестің есімімен байланыстырады немесе қалмақтың қанын ішкен қазақтар жайлы аңыз әңгімелермен бұрмалап түсіндіруге тырысады. Аққыстау ауылы ешқандай өзені жоқ, талсыз тегіс жазық далада орналасқан (Ибн Батута суреттеген Сарай қаласының географиясына қатты ұқсайды). Ресей оқымыстылары: «Ел астанасы Сарай қаласы қазіргі Волгоград аймағында болды» дейді (Сарай қаласы тұрғындары тізіміне «христиан русские» дегенді қосқанын айттық). Осылайша олар «Алтын орда халқының бірі – орыстар, орыс халқы Волгоград аймағында ертеден болған» деген тұжырымды орнықтыруға тырысқан. Ибн Батута жазбасы Сарай қаласы мен Сарайшық қаласының арасы 10 күндік жол екенін көрсеткен. Осы себептен, он күндік қашықтыққа сай орыс ғалымдары Атырау маңындағы бір ескі қалашық орнын Сарайшық қаласы дегізді. Алайда, олар көрсеткен жерден Ибн Батута айтқан үлкен қаланың орны табылған жоқ («Су шайып кеткен» деп сылтауратады, дұрысында Алтын орданың шағын қалаларының бірі ғана).

Қорытынды: Ибн Батута да үш күн жүріп Хажтұрған (Астрахан) қаласынан ел астанасы Ақсарай (Аққыстау) қаласына жеткен. Ақсарай көлемі жағынан қазіргі Атыраумен шамалас үлкен қала болған. Онда тек жұма намазы оқылатын мешіттердің саны – 13. Ал қазіргі Ганюшкиноның орны хан су ішетін жер болғандықтан, «Ханішкен» деп аталған.

«Из Сарая мы ехали 10 дней и прибыли в город Сарайджук. Он лежит на берегу большой и быстрой реки, которая называется Улусу. На ней мост из судов, как мост Багдадский. У этого города кончилась наша езда на лошадях, везущих арбы. Для возки арб мы наняли верблюдов. Оттуда мы ехали 30 дней быстрой ездой, останавливаясь только по 2 часа: один раз поздним утром, а другой на закате солнца. Пройдя эту степь и пересекши ее, как нами сказано, мы прибыли в Харезм. За чертою Харезма — река Джейхун, одна из четырех рек, которые из рая. За Харезмом скит, построенный над могилою шейха Неджмеддина Элькубра, из великих праведников. За чертою его — могила имама премудрого Абулькасима Махмуда, сына Омара, Эззамахшари. Замахшар деревня в 4-х милях расстояния от Харезма. Когда я захотел уехать из Харезма, то я нанял верблюдов и купил двойные носилки. Мы въехали в степь, которая между Харезмом и Бухарой. Это путешествие в 18 дней по пескам, где нет ни села, ни города единого. Я простился с эмиром Кутлудумуром, который подарил мне халат. Мы ехали 4 дня и прибыли в город Кат. Кроме его, по этой дороге нет (другого) поселения» – «Париждік нұсқа».

«Отсюда поехал я в Ховарезм, через степь, простирающуюся на сорок дней пути, где весьма мало воды и травы. Тут ездят в повозках, запряженных верблюдами. Через десять дней прибыли мы в Сарайчик, лежащий на острове большой реки, именуемой Улу-су. Здесь мост в роде багдадского. После поспешной трехдневной езды отсюда, достиг я Ховарезма, обширного и многолюдного турецкого города, подвластного Султану Узбеку, именем коего управляет в нем эмир. Жители весьма ласковы к чужеземцам, набожны и щедры на подаяние в мечети. За сим городом течет Гигон, одна из четырех райских рек. Подобно Этелю, она замерзает месяцев на пять, и тогда по ней ездят и ходят. Здесь гробница шейха Наим-Оддина Великого, знаменитого святого, и ученого мужа Джар-Ахла эль-Замахшари (Замахшар местечко, в четырех днях пути от Ховарезма). Отправясь в Бухару, после семнадцати дней пути по песчаной и необитаемой степи, прибыл я в эль-Кат, а потом в Вабкану, небольшие городки. От второго до Бухары один переезд. Бухара главный город областей гигонских. Но он совершенно разорен Татарами, и я не нашел в нем ни одного ученого мужа» – «Лондондық нұсқа».

«Лондондық нұсқада» қашықтығы қырық күндік жол болатын шөл дала арқылы Сарай қаласынан Ховарезм қаласына аттанғаны жазылса, «париждік нұсқада» осы сөйлем «Сарай мен Хорезм арасы қырық күн» деген мағынада келтірілген. Алғашқысында бұл сөйлемнен «шөл даланың көлемі қырық күндік жол» екенін аңғарамыз, яғни «Сарай мен Ховарезм арасы қырық күн» емес. Ибн Батута Сарай қаласынан шығып он күнде Сарайшық қаласына келіпті, демек шөл даламен он күн жүрген. Сарайшық қаласы Ұлысу өзенінің ортасындағы аралда және оған өтуге қайық-көпірлер орнатылған деп көрсетеді.

Қазақстан мен Түркіменстан шекарасында Сарықамыс көлі бар. Ол көл ертеде Амудария өзені мен Каспий теңізін қосқан Узбой өзені бойында жатыр [20]. Узбой өзенінің саласы сақталған және оның ені кей жерлерде бірнеше шақырымға соызылғаны көрсетілген (Үз-үзік тайпасы аймағы болғандықтан, өзен «Үзбойы» деп аталып кеткен). Сол жерді зерттеуге қатысқан археолог: «Елді мекендер орнынан табылған жәдігерлердің көптігінен оларды салатын ыдыс тапшы болды» деп жазады өз естелігінде. Сарықамыс көліне Узбой өзені үлкен үш жылға болып құйған екен, Сарайшық қаласы осы жылғалар арасында орналасқан болар (Сарайшық қаласы Ұлысу өзені ортасындағы аралда орын тепкен деп жазылған). Қазіргі Аққыстаудан осы Сарықамыс көліне дейінгі қашықтық он күннен көп тәрізді. Алайда, арақашықтығы он күндік делінген Москва (Бұлғар) мен Белая горка (Бештаг) арасында өзендер мен батпақты ормандар орналасқан. Аққыстау (Сарай) мен Прохладная (Укак) арасындағы тау етегінде төбелі-қырлы дөңестер орналасқан. Ал Аққыстау мен Сарықамыс көлі арасы – тегіс жазық дала. Сондықтан Аққыстау мен Сарықамыс арасын жоғарыдағы қалалар арасындағыдай он күнде жүріп өту әбден мүмкін. Демек, Сарайшық қаласы Сарықамыс көліне құятын Узбой (Ұлысу) өзеніндегі аралда орналасқан. Археологтар Игди-кала (Егде-қала) деп атаған қала сол Сарайшық болуы ғажап емес, оны V-VI ғасырларда салынған деп шамалайды.

«Сарайшық қаласынан жедел жүріп үш күнде Ховарезм қаласына жеттік», дейді Ибн Батута. Ал «париждік нұсқада» «жедел жүріп отыз күнде жеттік» деп жазылған. «Жұмақтың төрт өзенінің бірі – Гигон» дегені – Амудария, Ховарезм қаласы осы өзен бойында деп нақтыланған. Сарықамыс көлінен шамамен төрт күндік жерде қазір Ходжели қаласы орналасқан, ол да Амудария өзені жағасында. Ходжели мен Ховарезм атауларының ескірген көне арабша жазбаларда ұқсас болып көрінуі мүмкін (арабшадағы «Ходжали» атауын «Хуарези» деп қате аударған тәрізді). Ибн әл Асир жазбасынан Хорезм қаласының ХІІІ ғасырда қазіргі Иран аумағында болғаны анық көрінеді. Сондықтан ресейлік ғалымдардың: «Хорезм қаласы – қазіргі Үргеніш аймағы» деуі орынсыз.

Ибн Батутаның «Ховарезм мен Бұхара арасы он жеті күн» дегені Ходжели мен Бұхара арасындағы қашықтыққа сәйкес келеді. «Хорезм қаласында Наим-Оддина Великийдің кесенесі бар және бұл қаладан төрт күндік Замахшар жерінде Джар-Ахла деген ғалымның кесенесі бар» деп жазады тарихшы. Қазіргі Ходжелі қаласында Аминутдин ходжаның кесенесі сақталған екен [21], Ибн Батутаның «Наимоддин кесенесі» дегені осы Аминутдин кесенесі екені анық (осының өзі Ховарезм деп жүргеніміз Ходжелі екеніне айғақ). Оның үстіне, осы Ходжелі қаласынан төрт күндік жердегі Сарықамыс көлі жағасында Зеңгі-баба кесенесі сақталған (көлемі үлкен болғандықтан, оны қорған деп таниды) [20]. Осы қорғанды араб тарихшысы көрсеткен «Ховарезмнен төрт күндік Замахшар жеріндегі Джар-Ахла кесенесі» дегеніміз орынды (арабшадағы «Зарыхамыз» атауын «Замахшар» деп қате аударған тәрізді).

Қорытынды: Ибн Батута Ақсарай (Аққыстау) қаласынан он күнде Ұлысу (Узбой) өзеніндегі аралда орналасқан Сарайшық қаласына жеткен. Сарайшықтан төрт күндік жердегі Ховарезм (Ходжели) қаласына олар жедел жүріп үш күнде жеткен. Демек, Атырау маңындағы ескі қалашық Сарайшық емес. Сарайшық қаласы қазіргі Қарақалпақстандағы Хожелі қаласынан төрт күндік жерде, бұрынғы Үзбой (Ұлысу) өзені арнасы бойында орналасқан.  Алтын орданың астанасы Ақсарай қаласы қазіргі Қазақстан аймағында, Атырау облысындағы Аққыстау ауылы маңында болған.

«Чингиз-хан был кузнецом в земле Хата. Он был щедр душой, силен и прекрасно сложен. Вокруг себя он собирал людей и кормил их. Постепенно у них появилась группа людей, которая избрала его своим предводителем, и он захватил свою страну. Могущество его возросло и усилилось. Его дело приобрело большой размах, и он одержал сперва победу над царем Хата, а затем над царем Китая. Его войска увеличились, и он одержал победу над Хотаном, Кашгаром и Алмалыком» – «Париждік нұсқа».

«Говорят, что Чингис-Хан, пришедший с Татарами в земли исламизма и опустошивший их, был кузнец в Хоте. Он был умен, силен и дороден; любил собирать и угощать народ, и через то сделался его главою. С помощью своего войска завоевал он Хоту, Китай, Хашак, Кашгар и Малик. После жестоких битв с Джалал-Оддином Санжаром, сыном Шаха Ховарезмского и сильным владыкою Ховарезма, Хорасана и Мавара-эль-Нагара, завладел он его землями, разорил Бухару, Самарканд и эль-Тармид, перерезал в них жителей, забравши в плен только молодых, и совершенно опустошил всю страну. Он перешел потом Гигон, завладел Хорасаном и Ираком» – «Лондондық нұсқа».

Аудармаларда Шыңғысханды Хата жеріндегі темірші болатын дейді. Есімі Теміршың болғандықтан, «темірші» деп түсінген болар. «Шыңғысхан дороден» дегені – «ол текті, яғни билеуші әулеттен» дегені. Шыңғысхан әуелі жаулап алған аймақтар «лондондық нұсқада» «Хота, Китай, Хашак, Кашгар, Малик» деп жазылған, ал одан кейін жасалған «париждік нұсқада» «Китай, Хотан, Кашгар, Алмалык» делінген. Осылайша әуелгі «лондандық нұсқада» болған Хашак атауы кейінгі «париждік нұсқада» жазылмайды. Оны кездейсоқтық деу мүмкін емес, осылайша Шыңғысхан алғаш бағындырғандардың бірі – Хазақ деп аталған ел екенін жасырғаны анық. Өйткені, Хашак дегені Хазак  екені даусыз, Орта Азияда ондай атау бізден басқада болмаған. Ал «Малик» пен «Алмалык» деп екі түрлі көрсетілген аймақ қазіргі Алматы қаласы аймағы болар, Ибн Батута да деректерінде Бұхарадан Қытайға барар жолда Алмалық қаласы барын көрсеткен. Алматы қаласының ертеден бар екенін және атауы алмасы көптігіне байланысты қойылғанын қазақ ғалымдары айтып жүр.

Сонымен «Хашак» атауы «Қазақ елі» дегенді білдіреді, Қытай дегені түсінікті, Кашгар – қазіргі Шыңжан аймағы, Алмалық қазіргі Алматы орналасқан өлке. Араб тарихшысы Шыңғысхан туған жерді «Хата» деп көрсетіпті және ол ең әуелі сол жерді бағындырғанын айтады. Яғни, Шыңғысхан шыққан жерді «маңғол» немесе «татар» демеген, ол аймақты «Хата» деп жазған. Арабта «т» мен «з» әріптері ұқсас ("з" әрпінде тек нүкте бар), осыны ескерсек «Хата» емес «Хаза» болады бұл атау. Арабша көне жазбадағы «хазақ» атауының соңғы «қ» әрпінің кей жері өшіп көрінбей қалып, «и» әрпіне ұқсап кетуі әбден мүмкін. Ал сөз соңындағы «и» әрпі кейде оқылмайды. Осы себептен Ибн Батутаның және Ибн әл-Асирдің көне жазбаларындағы «Хата» мен «Хатай» атаулары дұрысында «Хазақ» болатынын ғалымдар ескеруі қажет. Сонда араб, парсы жазбаларынан қазақ халқы ертеден деректерде қамтылғанын түсінетін боламыз және Алексей Левшиннің: «Көптеген шығыс жазушылары қазақ халқы ертеден бар екенін көрсетеді» деген сөздері шындық екеніне көзіміз жетеді.

Шыңғысхан туған аймақ – қазіргі Маңғолия, онда қазақтың Найман, Керей, Уақ тайпалары әлі отыр. Шыңғысхан заманында ол жақта аталған тайпалармен қатар Қоңырат, Жалайыр, Меркі, Маңғыл тайпалары және Адайжұрт руы болғаны мәлім. Қазіргі өздерін «маңғол» дейтін халқалар ол жерге XVI ғасырдың соңында арғы жағындағы Манжуриядан келді. Яғни, Шыңғысхан заманында халқа-маңғол ол жерде болмаған, ал ойрат пен қырғыз Енисейге жақын аймақта отырған (ойратттар ол заман түркітілді болғанына Алтайдағы түркілік ұсақ ұлттар құрамындағы ойраттар куә, олардың XVI ғасырда келген халқаларға бағынғандары қазір маңғол тілді). Демек, Шыңғысхан заманында ол аймақ Қазақ елі деп танылған. Ибн Батута сондықтан ол аймақты «Хата» деп көрсетсе, Ибн әл-Асир ол жерден келгендерді «хатай» деп деректейді. Қытай жазбаларында Кашхардан әрі отырғандар, яғни Шыңғысхан туған аймақтың халқы VIІ ғасырда «Хаса» деп қамтылған. Қытайлар қазақты осы заманға дейін Хаса деп атап келді. Шыңғысхан шыққан аймақ пен қазіргі біздің жерді екі бөлек атаумен көрсетуін де түсінуге болады: екеуі де бір қазақ елі болғанымен, Шыңғысхан туған аймақ – кәпір қазақтар елі, ал біздің жер – мұсылман қазақ елі. Сондықтан болар, Шыңғысхан туған жер «Хата» деп, ал қалың мұсылман қазақ отырған біздің жер «Хашак» деп көрсетілген. Қалай болғанда да, Ибн Батута жазбасы Шыңғысханның қазақ жерінен шыққанын және оның алғаш бағындырған аймағы мұсылман Қазақ елі екенін дәлелдейді. «Париждік нұсқада» Хашак атауы көрсетілмеуі оның иезуидттердің сүзгісінен өткенін білдіреді.

Қорытынды: Ибн Батута Шыңғысхан туған қазақ елін қытайлық «Хаса» атауының ықпалымен «Хаза» деп, ал қазіргі Қазақстанды араб-парсылық атаудың ықпалымен «Хашак» деп жазған. Тарихшының құжаттары Алтын орда мен Орта Азияны билеген Шыңғысхан ұрпақтары түркітілді екенін және өздерін түркілер ретінде танығанын дәлелдейді.

Араб және грузин жазбалары Закавказьедегі қазақтарды «кашак» деп, ал грек-византия жазбасы «касах» деп жазады. Ресей оқымыстылары сол жазбалардағы «кашак» атауын «кипшак» деп бұрмалады. Осы себептен ХІІІ ғасырдағы араб тарихшысы Ибн әл-Асир жазбаларының орысша аудармасында олар «кипшак» деп таңбаланған. Ибн Батута деректерінде де қазақ «кашак» деп жазылуы мүмкін, оларды орысшаға «кифчак» деп енгізген. Бұған қазақ ғалымдары Ибн Батута мен Ибн әл-Асир жазбаларының түпнұсқаларын зерттеу арқылы ғана көз жеткізеді. Ал Рашид-ад-дин жазбасын зерттеу еш нәтиже бермейді, ол – Ресей идеологиясымен жасалған жалған жазба. Оны тікелей қазақшаға аударып әуре болып жатқан ғалымдар бар екен, одан да олар араб тіліндегі тарихи құжаттарға зер салғаны әлдеқайда дұрыс.

«Шыңғысхан Хаза елінен» деген осындай деректер оның Қазақ екеніне айқын дәлел. Өйткені, Ибн Батута – XІV ғасырда сол аймақты аралап өтіп, деректер жинақтаған бірден-бір тарихшы. Ал ресейліктер сілтеме жасайтын Рашид-ад-дин құжаттарын анық кім жазғаны белгісіз. Ондағы деректерде қайшылықтар аса көп, «Оны бірнеше адам бірге жазған» деп ақтауға тырысады.

Кеңес заманында Қазақ халқы тарихын және кейінгі Қазақ хандығы шежіресін М.Х.Дулатидің «Тарихи Рашиди» жазбасы негізінде тарқатқан еді. Алайда, сол жазбаның күмәнді екеніне, оның түпнұсқасы жоқтығына және оның өзара қайшылықтары бар бірнеше дербес көшірме нұсқасы барлығына, сол көшірмелердің ең соңғы көшірме нұсқасы тарихымызды жазуға негіз болғанына күмәнмен қарайтын қазақ ғалымдары болмай тұр. Сол баяғы «Иван айтса дұрыс болар» деген құлдық психологиядан арыла алмай келеміз. Хадырғали Жалайыри деректері де күмәнді және түпнұсқасы жоқ. Ол Қазан қаласынан табылыпты-мыс.

Көріп отырғанымыздай, қазақ халқы мен оның мемлекеттілігінің тарихы түгелдей осындай күмәнді жазбалар көмегімен қатталған екен. Истахри жазбасының парсылық нұсқасы, Ибн Фадлан деректері, Рашид-ад-дин, Ибн Арабшах, Махмуд Хашкари, ұйғырлық Оғыз Наме, Хайдар Дулати, Хадырғали Жалайыри жазба мұралары, «Маңғолдың құпия тарихы» жазбасы – бәрі-бәрінің табылу тарихын мұқият саралап шықсаңыз, аталған құжаттардың ешқайсының түпнұсқасы сақталмағанын және оларды тапқан ғалымдардың негізінен тек орыстар екенін байқайсыз. Тіпті, оларды жазды деген адамдардың авторлығына күмәнмен қараған шетелдік ғалымдар көп.

Ал сенімді жазбаларды – Әл Масуди, Ибн Батута, Кодекс Куманикус, Бабур Наме, Ибн әл Асир жазбаларын көне нұсқаларынан тікелей қазақшаға аударған ешкім жоқ. Аталған авторлар орысшаға да толық тәржімаланбаған. Біздің халықтың тарихынан хабар беретін нақты деректер бар екенін жасыру мақсатымен оларды орысша толық аудару қолға алынбаған. Отарлық саясатпен орысша немесе өзбекше аударылғандарды қазақшалағанымызға мәзбіз. Сонда ұлттық тарихымызды бөтен біреу жазып бере ме, әлде жиын-тойдан қолы босамайтын, зерттеу-зерделеу жұмыстарына мұршасы жоқ тарихшыларымыздың «есін жиюын» күтіп жүре береміз бе?

Көп тарихшыларымызға бес жыл бойы ЖОО қабырғасында санасына құйылған жалған тұжырымдардың шеңберінен шығу еш мүмкін болмай отыр. Отар елдің тарихын отарлаушы ел қалайда өз өткенінен төмен етуге мүдделі екені оларға белгілі. Алайда, құлдық санадан құтыла алар емес. Олардан гөрі мен сияқты «дилетанттар» қателіктерді тез байқайды, өйткені біз басқа маман иелері болғандықтан, жалған тарихтың «қорасына қамалған» жоқпыз ғой.

Қосымшалар:

[1] Порт «Кавказ» – небольшой порт, расположенный на косе Чушка в Керченском проливе.

[2] Крымск – город краевого подчинения на юге России.

[3] Таганрог – многие считают, что история мест, где сейчас расположился Таганрог, начинается с петровских времен. Однако работы археологов и историков последних лет это опровергают. Немецкие ученые сделали вывод, что на этом месте люди жили непрерывно, вплоть до основания Таганрога Петром I.

[4] Пятигорск – 18 февраля 1830 года Комитет министров утвердил план будущего окружного города и его название – Пятигорск. Пятигорск расположен на Ставропольской возвышенности, в Предкавказье. Климат в Пятигорске характеризуется мягкой зимой и жарким летом.

[5] Богучар – по имеющимся сведениям Богучар был основан казаками украинского происхождения (черкасами), которые в 1717 году основали слободу Богучар и образовали Богучарскую сотню Острогожского полка. В память о казачьем происхождении города на флаге изображён бунчук.

[6] Санаторий "Белая горка" – расположен у целебного источника в Богучарском районе в селе Белая горка. Находится у живописного берега р. Дон в окружение белых меловых гор.

Вода, которая поднимается на поверхность из земных глубин в этом районе, обладает лечебными свойствами. В середине XIX века учителем Н.И.Тарачковым в данной местности был открыт «минеральный источник, коего вода кипела мелкими пузырьками, а на вкус отдавала соленой горчинкой». Местное население издавна использовало целебные свойства минеральной воды повышенной солености для лечения кожных заболеваний. Белая горка – уникальный артезианский источник минеральной воды. По химическому составу вода источника Белая горка представляет большую редкость. Белогорская вода очень жесткая. Она самоизливается с высоты 3,5-4,0 м над урезом тальвега донного оврага и стекает в русло Дона. Вода типа «Белая Горка» может быть близким аналогом минеральной воды источника «Трех лилий» курорта Висбаден в Германии. Исследования профессора Воронежской медицинской академии В. С. Нестерова в 1948 году показали прекрасные целебные свойства воды Белой горки. Ценные бальнеологические свойства источника проявляются при лечении заболеваний желудочно-кишечного тракта, обмена веществ, почек, кожных заболеваний. Чудодейственный эффект воды источника Белая горка по рассказам местных ветеринаров благоприятно сказывается на выращивании молодняка крупного рогатого скота и овец.

[7] Казанская – станица в Ростовской области. Расположена на левом берегу Дона, выше Вёшенской, на границе с Воронежской областью. Самый верхний по Дону пункт расселения казаков. Станица Казанская, основанная в 1647 году, ранее существовала под названием Казанский городок. В течение столетий здесь жили донские казаки, формировался их уклад жизни, развивалась самобытная культура. С начала XVIII века бывшие казачьи городки уже официально стали именоваться станицами. В 1790 году заложена каменная церковь, главный придел которой освящен во имя св. Архистратига Михаила 12 июня 1796 года (нынче не существует). В дореволюционной России станица Казанская входила в состав области Войска Донского.  В 1690 году по рекомендации Петра I ка­заки решили перенести свое поселение выше по течению Дона. Но на нынешнее постоянное место станица Казан­ская перешла лишь в 1740 году. Она является одной из ста­рейших на Дону. Свое название получила от колодца – Казанца, который находился на левом берегу реки Дон, выше станицы.

[8] Москва – Этимология гидронима Москва точно не установлена. Археологические раскопки, проведённые в районе Кремля, свидетельствуют, что к концу XI века там уже существовало поселение, защищённое валом и рвом. Географическим положением Москвы обусловлена продолжительность дня в течение года. Она колеблется от 7 часов 00 минут 22 декабря до 17 часов 34 минут 22 июня. В старой части Москвы, вследствие её более северного положения, летом световой день чуть дольше, чем на присоединённых территориях, а зимой – короче. Вблизи дня летнего солнцестояния (22 июня), солнце не опускается ниже −12°. Таким образом, астрономическая ночь (высота солнца меньше −18°) не наступает. Тем не менее такого освещения недостаточно для нормальной жизнедеятельности человека, потому что астрономические сумерки (высота Солнца от −12° до −18°) неотличимы от ночи, поэтому улицы нуждаются в искусственном освещении, и считается, что так называемых белых ночей в Москве нет, хотя небо остаётся тёмно-синим, а не чёрным, как, например, на юге России. Неполные ночи на широте Москвы длятся с 6 мая по 8 августа, 95 суток в году солнце не опускается ниже −18°, и полной ночи не наступает.

[9] Ал Масуди «История Ширвана и Ал Баба» – Что касается язычников в [хазарском] государстве, то среди разрядов их находятся сакалиба и русы, которые живут на одной стороне этого города. Русы и саклабы, которые, как мы уже говорили, язычники, служат в войске царя и являются его слугами. В верхней части хазарской реки есть проток, вливающийся в залив моря Нитас – море русов, по которому не плавают другие, и они обосновались на одном из его берегов. Русы – громадное племя; они не подчиняются никакому царю и никакому закону. Русы состоят из многочисленных племен разного рода. Среди них есть купцы, которые постоянно ездят к царю бургар. Город Бургар стоит на берегу Майтаса, и я полагаю, что этот народ живет в Седьмом климате. Они род тюрков, и караваны постоянно ходят от них в Хорезм, что в хорасанской земле, и из Хорезма к ним; но дорога пересекает других тюрков, и караваны охраняться от них. В настоящее время, когда идет 332/943 год, бургарский царь мусульманин; он принял ислам в дни Муктадира-Биллаха после 310/922 года, когда он во сне увидел видение. Его сын уже раньше совершил паломничество, достиг Багдада и привез с собой для Муктадира знамя, савад и дань. У бургар есть соборная мечеть. Этот царь совершает походы на Константинополь с войском в 50 тыс. конников и более и рассылает свои грабительские вокруг Константинополя в страны Рима и Андалусии, к бургундцам, галисийцам и франкам. От него до Константинополя около двух месяцев безостановочного пути через обитаемые земли и степи.  В стране бургар в течение части года ночи чрезвычайно коротки. Некоторые из них говорят, что человек не успеет сварить горшок, как настает утро. (Ал Масуди «История Ширвана и Ал Баба»).

[10] Кодекс Куманикус – известный письменный памятник куманского языка начала XIV века (1303 г.), единственный список которого хранится в библиотеке собора Святого Марка в Венеции. «Кодекс» был написан в 1303 г. в Крыму, поэтому в языке этой книги сильно огузское влияние южно-крымского тюркского диалекта. Для передачи кыпчакского языка составители использовали латинскую графику.

[11] Аварцы – мусульмане-сунниты шафиитского толка. В горах Аварии до сих пор сохранились развалины христианских храмов и часовен.  Сарир – аварское средневековое государство в горном Дагестане, существовавшее с VI по XI вв. Правители исповедовали христианство. Столицей являлся город Хунзах, идентифицируемый с современным аулом Хунзах (в переводе с аварского «У хунов»). А нынешней Армении тогда существовал Государство Шаддадидов. В 1020-ые годы его правители заключили союз с Русами, прибывщими в Азербайжан на своих короблях, и с их помощью захватили Байлакан. В 1032 году Мстислав Тмутараканьский, совершая свой рейд по Кавказу, стал врагом для Сарира, так как эмир Дербента Мансур, который был в состоянии войны с ним, был женат на дочери Сарирского царя. Последнее упоминание о Серире относится к 1067 году. На территории Серира образовалось несколько вольных обществ, а на территории нынешнего Хунзахского района образовалось Аварское нуцальство. В родословной аварских нуцалов в исторической хронике Мухаммеда Рафи «Тарихи Дагестан» первым в длинном перечне предков хана Саратана назван Арскан. Там же: «Султаны Авара, которые из рода султанов урус … этот владыка получал доходы с зависимых владык, владений, земель и жителей всего Дагестана, от вилайата Чаркас до города Шамах».  Также писарь Имама Шамиля Хаджи али Нахибаши из с. Чох, указывал, что хунзахские правители – это пришельцы с Севера из племени «руссов».  При Суракате установился порядок престолонаследия, согласно которому на троне никто не имел право восседать, кроме его наследников по мужской и женской линии. В случае прекращения рода, престол должен был наследовать кто-то из рус, грузин или армян. Суракат стал главным врагом для Шейха Ахмада. Ахмаду удалось изгнать Сураката из Нуцальства. Сын Сураката, Байар, пытался вернуть трон, но получил отпор от Арабов. Лишь только его сын уже в пожилом возрасте вернул трон предков. благодаря Монголам. Мухаммед Рафи пишет о заключённом союзе между монголами и аварцами – «такой союз был основан на дружбе, согласии и братстве», подкреплённом к тому же и узами династических браков. По мнению современного исследователя Мурада Магомедова, правители Золотой Орды способствовали расширению границ Аварии, возложив на неё роль сборщика дани с многочисленных покорённых на Кавказе народов: «Изначально установившиеся мирные взаимоотношения между монголами и Аварией могут быть связаны и с исторической памятью монголов. Они, очевидно, имели информацию о воинственном Аварском каганате, сложившемся в IV в. на древней территории Монголии… Возможно, сознание единства прародины двух народов и определило лояльное отношение монголов к аварам, которых они могли воспринять как древних соплеменников, оказавшихся на Кавказе задолго до них… С покровительством монголов, очевидно, следует связывать и отмеченное в источниках резкое расширение границ государства и развитие хозяйственной деятельности в Аварии… Об этом можно судить и из сообщений Хамдуллы Казвини, который отмечает о довольно обширных размерах Аварии в начале XIV в. (протяжённостью якобы в один месяц пути), объединявшей равнинные и горные районы».

[12] Мурад Аджи «Без вечнего синего неба» – Не славяне стояли у власти в Киеве, в том лучше слов убеждают опять же документы. Скажем, текс договора, заключенного в 911году между киевскими князьями и Византией, начинался так: «Мы от роду Русского. Карл, Ингелот, Фарлов, Веремид, Рулав, Гуды, Рауль, Карн, Флелав, Рюар...». Так, кто представлял Русь на переговорах? Кто говорил от имени Руси? Варяги! И спорить тут не надо, пустым будет спор. Позорно согласилась россииская наука с «греческим» крещением Руси в Х веке, хотя на самом деле было католическое крещение.. «Не верите? Вот молитва Руси, ее, как реликвию, читали в Киеве в год 1 500-летнего юбилея города. «Ходай алдында бетен адэм ачык булсын...», что значит «каждый человек должен предстать перед Богом с открытой душой». В Великой степи жили тюрки, не славяне, они основали Киевскую Русь, потом Московскую. «Казахстан мог стать великим, если бы, получив независимость, вернул на географическую карту древнее имя нашей родины – Дешт-и-Кипчак, а с именем – веру предков, их мораль и память, сказал бы о нашей древней духовной культуре. Тем он напомнил бы миру о великой тюркской державе, которую растерзали за века на куски». Начиная Предчувствую недоумение: на каком языке говорила Московская Русь при Иване Грозном? Отвечаю по тюркски.. Авары были католиками, единственными на Кавказе. Повторяю, авары – что подтверждают их кладбища! – были католиками. Академик Бартольд в своих знаменитных «12 лекциях о тюрках утверждал, что у казаков тюркские происхождение. Книгу запретили, но самого его не репрессировали, почему? Мой ответ будет сугубо личным. Хотя, если не изменяет память, ученый имел в виду кыргыз-казаков. Думаю, что и русские казаки, служивщие в органах, о своем происхождении знали лучше академика Бартольда, с чем я сталкивался, когда выступал в казачей аудитории. Это от самих казаков впервые узнал, что в станицах Дона, Яйка или Терека сохранилась тюркская речь, она и есть родной язык казаков, их «тарабарщина». Сомневающимся советую почитать повесть Льва Николаевича Толстого «Казаки», где черным по белому написано, как говорили казаки между собой – по татарский. Повесть издана в середине рокового XIX века, когда казаков, как и гаучо, начали методично «выпаливать» из истории. Те же самые тайны на Украйне, где опять-таки в XIX веке народ потерял «ридна мову», «родную речь». Лищь Западная Украйна сохраниила ее, гуцулы. Правда, вней уже много славянских и латинских слов, но кумык понимает.

[13] Вайна́хи – этническая общность народов и народностей Северного Кавказа (небольшая часть в Грузии) – чеченцы, ингуши, часть орстхойцев в Ингушетии и бацбийцы. Средневековым термином, объясняющим родство этих племен является термин «вaйнах», наш народ. История аккинцев – история существования крупной ветви вайнахского этноса, сложившейся в процессе долгого исторического развития. Ныне аккинцы расселены в северо-западной части Дагестана, а также в Чечне и Ингушетии. Численность населения в Дагестане – более 100 тысяч человек. К началу XIII века в состав Акки входили следующие этнотерриториальных образования: Гачалка-Акка и Пхарчхошка-Акка и Ширча-Акка. Чеченские тептары пунктом исхода чеченских племён называют Шемаар, далее Нахчуван, Кагызман, Север и Северо-Восток Грузии и наконец Северный Кавказ. Все эти попытки изучения происхождения чеченцев приводят на территорию Плодородного полумесяца (это территория, включающая Древний Египет, Ближний Восток и междкречье Тигра и Евфрата). По этой теории древние нахи жили на землях самых древних цивилизаций Передней Азии. И это опять-таки схоже с чеченской легендой об исходе из Шемара.

[14] Олешковские пески – песчанный массив, расположенный на территории Украины в 30 км к востоку от города Херсон. Алешковские пески не представляют собой сплошной массив, они складываются из семи участков: Каховская, Казачьелагерная, Алёшкинская, Виноградовская, Чулаковская, Ивановская и Кинбурнская. Общая протяжённость территории, на которой расположены указанные арены, – до 30-40 км в направлении север-юг, и до 150 км в направлении запад-восток.

[15] Прохла́дный – город республиканского подчинения в Кабардино-Балкарии. Рельеф представляет собой относительно ровные степные земли. Прохладный вырос из казачьей станицы Прохладной, возникшей в 1765 году на Моздокской укреплённой линии.

[16] Новороссийск – важный транспортный центр. В городе расположен крупнейший порт России и Чёрного моря, включающий пассажирский, грузовые порты и нефтеналивную гавань. Город вытянулся на 25 км амфитеатром вокруг Цемесской бухты и окружен горами Северного Кавказа. В юго-восточной части города находится озеро Солёное, которое в народе называют лиманом. Оно примечательно тем, что от моря его отделяет узкая полоса Суджукской косы. В XIII в. Цемесская бухта принадлежит Золотой Орде. В XVIII веке в районе Новороссийска находилась турецкая крепость Суджук-Кале.

[17] Судак – приморский город республиканского подчинения в юго-восточном Крыму, традиционный центр производства вин и курорт. В древности город называли по-разному: византийцы – Сидагиос и Сугдея, итальянцы – Солдайя. В XIII-XIV веках город разорён и разрушен монголами, но быстро восстановлен. В 1365 году Солдая была завоёвана генуэзцами и включена в состав генуэзских владений в Крыму.

[18] Волга – река в Европейской части России. Небольшая часть дельты Волги, вне основного русла реки, находится на территории Казахстана. В Средние века известна под названием Итиль. У Казани Волга круто, почти под прямым углом, поворачивает к югу, а затем, медленно понижаясь и направляясь прямо к Прикаспийской низменности, у Самары пробивается через цепь возвышенностей. Дальше Волга подходит на весьма близкое расстояние к Дону, у которого поворачивает к юго-востоку и сохраняет это последнее направление до Астрахани и Каспийского моря, куда впадает множеством рукавов.

[19] Урал (Жайық) – река в Восточной Европе, протекает по территории России и Казахстана, впадает в Каспийское море. В 1769 г. Паллас насчитал девятнадцать рукавов, часть которых выделялась Уралом в 660 метрах выше впадения его в море; в 1821 г. было всего девять, в 1846 г. – только три: Яицкое, Золотинское и Перетаскное. К концу 50-х и началу 60-х годов XIX века до самого города Гурьева никаких рукавов с постоянным течением от Урала почти не отделялось.

[20] река Узбой – Задачей разведывательного отряда, работой которого руководил С. П. Толстов, было обследование сухого русла Узбой. Еще в 1947 г. экспедиция обследовала древние ирригационные системы Присарыкамышской дельты и произвела авиаразведку с высадкой десантов в районе Узбоя. В 1950 г. археологи уже наземной разведкой прошли часть верхнего и среднего Узбоя. И вот, в 1951 г., транскаракумский маршрут от Каспийского моря до Аму-Дарьи. Узбой, пожалуй, самое интересное из всех ныне сухих русел. Вы можете представить себе, например, Оку, Москва-реку или Клязьму совсем без воды? Трудно, не правда ли? И если добавить к этому пустынные на сотни километров песчаные берега, уходящие вдаль высокими вздыбленными барханами, то можно получить приблизительное представление об Узбое. Не звенит вода, не шумят прибрежные камыши и кустарники. Даже шум машин не может нарушить тишины. Что-то сказочное, фантастическое чувствуется во всем этом. Кажется, что лишь по какому-то волшебству, на мгновение исчезла вода и вот-вот появится снова, и рассеется этот, вызванный жарой, навязчивый мираж. Ведь так свежи, так высоки берега реки, так просторно и глубоко русло. Около двух месяцев работал отряд на Узбое. Уменьшились запасы продуктов, но освободившихся ящиков едва хватало для пакетов с находками. Среди собранных экспедицией материалов уже были сотни подобных находок, но археологи радовались каждой новой находке, подтверждавшей впечатления первых разведок. Узбой, хотя и может претендовать на звание самостоятельной реки, в конечном итоге полностью зависит от Аму-дарьинских вод. Посредником был Сарыкамыш. Итак, Сарыкамыш и Сарыкамышская дельта Аму-Дарьи. Сарыкамышская впадина - одна из крупнейших в Средней Азии. Не каждое из современных, даже самых крупных озер может похвастаться такими размерами и глубиной. С востока к Сарыкамышу подходит ветвистый букет многочисленных русел древней Присарыкамышской дельты. Сейчас на карте дельты можно найти не только древние городища, но и современные населенные пункты. Присарыкамышская дельта, Сарыкамыш, Узбой - все три эти водных бассейна были связаны воедино. Географы начали изучение Присарыкамышской дельты еще в первой половине XIX в. В советское время детальными исследованиями была установлена история формирования основных ее русел. В 1939 г. во главе с С. П. Толстовым здесь начали работу археологи. Позднеантичная крепость, открытая в 1954 г. на берегу Узбоя, в районе колодцев Верхние Игды, по меньшей мере удивила археологов. Крепость – ее назвали Игды-кала – была в 1956 г. подвергнута рекогносцировочным раскопкам и датирована концом IV-V вв. н. э. Начало XIII в. Монгольское нашествие, разрушение плотин и дамб. Вода в Аму-Дарье поднимается и, не сдерживаемая защитными дамбами, скатывается на запад по руслам Присарыкамышской дельты. В период после монгольского завоевания уровень Сарыкамыша заметно поднимается. Крепость Зенги-Баба - самый ранний из средневековых памятников Сарыкамыша. Она расположена в юго-восточной части озера. По особенностям строительной техники и по керамике время постройки Зенги-Баба можно отнести к XII - началу XIII в. Крепость Зенги-Баба была затоплена в это время, скорее всего, в конце XIV – начале XV в. Отметка, на которой стоит крепость, на 51 м выше уровня океана. Следовательно, уровень воды в Сарыкамыше поднялся по крайней мере до этой отметки, а возможно и выше. Учитывая ряд других данных, исследователи пришли к выводу, что уровень озера в этот период поднимался до отметки 52-53 м. А этого было достаточно для того, чтобы часть сарыкамышской воды вновь пошла по Узбою. На вопрос «почему?» можно было ответить, вспомнив события конца XIV в. Пять походов Тимура, и особенно последний из них, 1388 г., самый разрушительный – вот причина того, почему вновь наполнился Сарыкамыш. Интересно и то обстоятельство, что, каким бы коротким ни был этот новый сброс воды по Узбою, люди его запомнили и долго хранили в памяти. Именно к этому событию восходят долго смущавшие историков сообщения средневековых авторов о Джейхуне, впадающем в Хазарское море, и о водном пути из Хорезма в Каспий. Снова возродилась уже совсем почти забытая античная легенда об Узбое.

[21] Ходжейли – город в Каракалпакии (Узбекистан), административный центр Ходжейлинского района. О появлении Ходжейли сохранилось следующее предание: жители Ходжейли рассказывают, что лет шестьсот тому назад сюда перекочевал из Туркестана Аминутдин-Ходжа, по прозванию Алямин-Ходжа. Он решил осесть на месте нынешнего Ходжейли. В Ходжейли и поныне сохраняется весьма чтимая жителями города гробница этого святого.

Бекжан Әденұлы

Abai.kz