Elbasy Núrsúltan Ábishúly ózining biylghy "Bes әleumettik bastama" atty baghdarlamalyq maqalasynda eng әueli Qazaqstan halqyn baspanamen qamtu mәselesin sóz etti.  Ýisiz jýrgen halyqty jenildetilgen baghdarlama arqyly túrghyn-ýimen qamtamasyz etuding ózektiligine toqtaldy. "7-20-25" baghdarlamasyn úsyndy.  Mine, býgin sol turaly sóz etemiz.

«7-20-25» baghdarlamasyn iske asyru shenberinde 2018 jylghy 10 qyrkýiektegi jaghday boyynsha qaryz alugha 26,7 mlrd tenge somasyna 2255 ótinish qabyldandy. Onyng ishinde 18 mlrd tenge somasyna qaryz beruge 1514 ótinish maqúldandy» dep habarlady juyrda Últtyq bankting baspasóz qyzmeti.

Eng әueli osy baghdarlamany jýzege asyrumen ainalysatyn «Baspana» ipotekalyq úiymy» AQ-qa habarlastyq. Syrtqy kommunikasiyalar qyzmeti «Qúzyrly mekemege 6 qyrkýiekke deyingi ahual boyynsha 24 mlrd tengege 2008 ótinish týsken, sonyng ishinde 16 mlrd tengege 1300-den astam nesie maqúldandy» degen resmy mәlimet berdi. Arzan ipotekany alugha ótinish bergenderding kóshin Astana, Almaty, Aqtau qalalary bastap túr.

Al 10 qyrkýiek kýni Últtyq bankting baspasóz qyzmeti ­«7-20-25» baghdarlamasyn iske asyru shenberinde 2018 jylghy 10 qyrkýiektegi jaghday bo­yynsha qaryz alugha 26,7 mlrd tenge somasyna 2255 ótinish qabyldandy. Onyng ishinde 18 mlrd tenge somasyna qaryz beruge 1514 ótinish maqúldandy» degen basqa aqparatty jariya etti. «Qazaqstandaghy qúrylys kompaniyalarynyng salyp jatqan ýileri qymbat. Solardyng biri – «BI Group» kompaniyasy. Almaty men Astanada «7-20-25» baghdarlamasymen ýy alugha ótinish bergenderge tek «BI Group»-tyng ýilerin satyp aludy mindettep jatyr» degen aqparatty qúlaghymyz shalghan. Osy saualdy «Baspananyn» baspasóz qyzmetine tikeley joldadyq. Aybar esimdi azamat «BI Group» boyynsha onday mindetteme joq. Almaty, Astana, Atyrau, Aqtau qalalarynda 25 mln-nan, ózge ónirlerde 15 mln-nan aspaytyn jana bastapqy ýy bolsa, kez kelgen qúrylys kompaniyasynyng paydalanugha berilgen ýilerin satyp alugha bolady» dep jauap qayyrdy. Qosh delik.

«Bizderde mynaday bar, mynaday bar» degendey, elimizdegi milliondaghan baspanasyzdardyng arasynan 1514 adamnyng ghana joly bolghanyna tandanyp otyrghanbyz. «Baspana» ipotekalyq úiymy Qazaqstanda «7-20-25» baghdarlamasy bo­yynsha satyp alugha bolatyn bar-joghy 1500 pәter qalghanyn habarlady. «Qazirgi kezde bizde «7-20-25» baghdarlamasy bo­yynsha túrghyn ýy tapshylyghy bayqalady. Naryqqa jasalghan taldau kórsetkendey, 2018 jyldyng shildesinde elimizdegi 3000 pәter baghdarlamanyng talaptaryna sәikes keldi. 1500-den astam adamnyng ótinishi maqúldandy, yaghny qalghany 1500 pәter ghana» dep mәlimdedi «Baspana» ipotekalyq úiymy» AQ-tyng basqarma tóraghasy Qayrat Altynbekov OKQ-daghy brifingte. Tyghyryqtan shyghatyn joldy tabu ýshin baghdarlamagha ózgeris engizildi. «Baspana» kompaniyasy jergilikti atqarushy organdargha «7-20-25» baghdarlamasy boyynsha jana ýiler naryghyndaghy úsynys­tardy úlghaytu maqsatynda 150 mlrd tenge bólmekshi.

Búghan qosa, «Baspana» ipotekalyq úiymy ekinshi naryqtaghy (búryn paydalanylghan ýiler) ýilerdi satyp alugha mýmkindik beretin «Baspana hiyt» arnayy jobasyn dayyndady. Alghashqy jarna baspana qúnynyng 20 payyzyn qúraydy, payyzdyq mólsherleme – 10,75 payyz, nesiyeleu merzimi – 15 jylgha deyin. Ayt­paqshy, Q.Altynbekov qazaqstandyqtardyng joghary tabysty talap etuge qatysty saualyna jauap berdi. «Mamandarymyz mynaday taldau jasady: eger eki adamnan túratyn otbasy 10 mln tengening ýiin alamyn dese, 2 mln tenge alghashqy jarnasyn tóleydi. 8 mln tengeni bankten nesiyege alady, ay sayynghy tólemaqysy – 56 myng tenge, olardyng tabysy 120 myng tengeden kem bolmauy tiyis. 300000 tengeni eshkim súramaydy» dedi ol.
«Men ne deymin, dombyram ne deydi?» depti bireu bayaghyda. Sonda baspanaly boludan ýmitin ýzgen 741 adamnyng ótinishi nege maqúldanbady? Taghy bir derek. 2018 jyldyng 28 tamyzyna deyingi ahual boyynsha eng kóp ótinish qabyldaghan bank – «Sentrkreditke» 1758 adam ótinish berip, nәtiyjesinde 653 adamgha qaryz berilgen. Al 1105 adamnyng ótinishi nege maqúldanbaghan? Múny bankting ózinen bilmek bolyp, Astanadaghy Qabanbay batyr danghylyndaghy «Sentrkreditbank»-ke bas súqtym. Ózin «nesiyelik menedjermin» dep tanystyrghan Symbat Múratov ótinish bergenderding kópshiligining nesiyelik tarihy, tabysynyng azdyghy, basynda baspana tirkelgendigi kedergi bolatynyn aitty. «Eng aldymen qaryz alugha ótinish bergen adamnyng nesiyelik tarihyna, ailyq tabysyna qaraymyz. Basqa bankterden alghan nesiyesin tólemeytin adamdar bolady. Olar búl baghdarlamagha ýmitker bola almaydy» dedi bank qyzmetkeri. Onyng aituynsha, «7-20-25» baghdarlamasymen ýy alugha ýmiti bar adamnyng ailyq tabysy 300000 tengeden kem bolmau kerek. Keshe bir adam qújat tapsyrypty. Ay sayyn 200000 tenge jalaqy alady. Eki balasy bar. Júbayy – dekrettik demalysta. Janadan salynghan ýiden ýsh bólmeli pәter alghysy kelgen. Aylyq tabysyn 25 jylgha 7 payyzben eseptesek, ay sayynghy tólemi 141355 tenge bolady. Tólemderding jalpy somasy 42406751 tengeni qúraydy. 200000 tengeden 141355 tengeni shegersek, 58000 tenge qalady. Búl aqsha ay sayyn ózin, otbasyn asyraugha jetpeydi. Sol sebepten qosa qaryz alatyn adam izdeu kerek. Onyng tabysy 300000 tengeden kem bolmauy tiyis.

«Baspana hiyt» ne úsynady?

«7-20-25» baghdarlamasyna qatysa almaghan qazaqstandyqtar «Baspana hiyt» jobasyna eleng ete qalghany anyq. Endi eseptep kórelik. Eger pәterding qúny 12 mln tenge bolsa, Astanada oghan tek bir bólmeli pәter satyp alasyn. Alghashqy jarnasy 2,5 mln tengeni qúraydy. Payyzdyq mólsherlemeni 10,75-pen sanasaq, ay sayyn 107611 tenge shyghady. 25 jyl boyy osynday somany tólep otyrasyn. Ekonomisterding esepteuinshe, osy qaryz bo­yynsha 9800000 tenge artyq tólenedi eken. Taghy bir esep-qisap. Mәselen, bir adam bankten 11,6 mln tengege 7 payyzben 25 jylgha qaryz aldy delik. 25 jylda tólenetin payyzdardyng somasy 12995916 tengeni qúraydy. Týptep kelgende, 24595916 tenge tóleu qajet. Ay sayyn 81986 tengeden tólegende, 300 tólem jasalady. Demek, qaryz alushy adamnyng jalaqysy kem degende 165000-280000 tenge boluy shart. Al elimizdegi ortasha jalaqy kólemi 158000 tengeni qúrasa, keybir azamattar 60000-84000 tenge ailyq alatyn bolsa, olar búl baghdarlamagha qalay qatysady? Al 25 mln tengege ipotekalyq nesiyeni rәsimdeymin deseniz, qaltanyzda 6 mln 250 myng tenge boluy shart. 25 jyl kóleminde: 300 ay boyyna 170000-nan bankting qaryzyn qaytarasyz, 300-di 170000-gha kóbeytsek, 51000000 tenge shyghady. 26000000 tengeni artyq tóleysiz. Áriyne, múnday qarajatynyz bolsa…

Qit etse Reseydegi janalyqty kóshiruge, ýlgi tútugha qúmarmyz ghoy. Onda nege kóp balaly otbasylargha arnalghan ipotekalyq baghdarlamasyn ýlgi etpeymiz. 2018 jyldyng 1 qantarynan 2022 jyldyng 31 jeltoqsanyna deyin ekinshi nemese ýshinshi balasy dýniyege kelgen reseylik otbasylardyng jyldyq mólsherlemesi 6 payyzben beriletin ipotekany alugha mýmkindigi bar. Múnday jaghdayda ipoteka birinshi naryqtan (janadan salynghan ýiden) pәter satyp alugha rәsimdeledi. Sonday-aq, 2018 jyldyng 1 qantarynan keyin ipotekagha ýy alghan otbasy 2022 jyldyng sonyna deyin 2-nshi nemese 3-inshi balasyn tuatyn bolsa, nesie boyynsha qalghan qarajatyn 6 payyzben qayta qarjylandyrady. Eki jaghdayda da 6-dan joghary payyzdyq mólsherlemening jauapkershiligin memleket óz moynyna alady. Al 7 mausymda «Tikeley jelide» kóp balaly otbasy mýshesining saualyna jauap bergen Resey preziydenti Vladimir Putin 2018 jylgha deyin tughan, yaghny baghdarlamagha kirmeytin otbasylargha da 6 payyzdyq ipotekanyng auqymyn keneytuge tapsyrma berdi. Búdan bylay tek 2-nshi, 3-inshi bala ghana emes, 4-inshi, 5-inshi jәne t.b. bala tughandar da atalghan baghdarlamagha qatysa alady. Resey ýkimeti búl maqsatqa 9 mlrd rubli bóldi.
Biz de nege osylay etpeymiz? Bir nemese eki bólmeli pәterge 25 jylgha qaryz alyp, qartayghansha kýtkenning nesi dúrys? Qazaq – ejelden kóp bala ósirip kelgen últ. Biraq sol jyldar boyy armandaghan baspanasyn alghanda 1 bólmede qysylyp ómir sýre bere me? Mysaly, halqy tyghyz qonystanghan Týrkistan oblysy men Shymkent qalasynda bir nemese eki bólmeli pәterler satyp alu óte tiyimsiz. Jәne «7-20-25» baghdarlamasynyng sharttary boyynsha shekteuli soma – 15 mln-gha deyin. Shymkentte múnday aqshagha tek eki bólmeli pәter ghana alasyn. Eki bólmeli pәterde 5-6 balamen qalay túrasyn? Elimizde, әsirese ýlken qalalarda qazir qanshama ýiler salynyp, qanyrap bos túr. Sol ýilerdi ýisiz qazaqtargha arzandau etip nege ýlestirmeymiz? Tym bolmasa Reseyden ýlgi alyp, әr bala tughan sa­yyn ipotekanyng payyzyn nege azaytyp otyrmaymyz? Mysaly, Ontýstik Koreya, Japoniyada memleket ýidi 1 payyzben qaryzgha beredi. Bizding Ýkimet pen Últtyq bank nege sonday baghdarlama jasamaydy?
Maqalamyzdyng basynda Atyrau, Manghystau, Pavlodar, Týrkistan oblystarynda birde-bir adam «7-20-25» baghdarlamasymen ýy almaghanyn sóz ettik. Soltýstik Qazaqstan oblysynda – 1, Qyzylorda oblysynda 2-aq adamnyng ótinishi maqúldanghan. Últtyq bank da­yyndaghan baghdarlamanyng naqty jaghdaydy tolyq eskermey, kedergilermen atqarylyp jatqanyn Parlament deputattary da ashyq aituda.

Berik Dýisenbinov, Mәjilis deputaty:

– Elimizdegi baspanagha múqtaj jandardyng sany 2,5 mln-nan asady. 2018 jyldyng 29 tamyzynda Últtyq bank pen «Baspana» ipotekalyq kompaniya­sy taratqan aqparatqa sýiensek, ýy alugha nebәri 1803 adam ótinish berip, onyng 1190-y ghana maqúldanghan. Búl degen 1 payyz da, promille de emes. Kóp bolsa promillening jartysy. Áriyne, múnday kórsetkishterge kónil tolmaydy. «Aq jol» partiyasynyng deputattary saylaushylarmen kezdeskende osynsha mardymsyz nәtiyjelerding sebepterin anyqtadyq. Shyndyghynda, oghan jergilikti memleketting organdar men baghdarlamanyng ózindegi keybir sharttar kedergi. Jergilikti atqarushy organdardyng qolynda baspanagha múqtaj myndaghan jandardyng tizimi bar. Endeshe, nege tizimdegi azamattargha qonyrau shalyp, baghdarlamanyng qyr-syrymen tanystyrmaydy? Ýiding kezeginde túrghan adamdardyng tym bolmasa 1 payyzy qatysqannyng ózinde býgingidey 1-1,5 myng emes, kem degende 25 myng adamdy ýimen qamtamasyz eter edik. Keybir aimaqtarda baghdarlamanyng sharttary jergilikti erekshelikterge say kelmeydi. Mysaly, elimizdegi eng halqy kóp, ortasha jalaqysy eng tómen ónirlerding biri – Týrkistan oblysy, Shymkent qalasy. Al baghdarlama sharty boyynsha ýiding baghasy 15 mln-men shektelgen. Shymkentte onday baghagha 2 bólmeli pәter satyp alasyz. Búl – әdiletsizdik. Shymkentti Almatymen tenestirip, megapolis dep jariyaladyq qoy, nelikten ýiding baghasyn eki esege deyin tómendetip otyrmyz? Bir quanarlyghy, eline janashyr әkimder shamasy kelgenshe baghdarlama shartyndaghy osy olqylyqtardyng ornyn toltyrugha tyrysuda. Mysaly, Shymkent qalalyq әkimshiligi keybir әleumettik toptargha kómek qolyn sozyp, alghashqy jarnanyng jartysyn tóleudi óz moynyna alghan. «Qala salushylar» qauymdastyghy songhy jarty jylda negizgi qúrylys materialdarynyng baghasy kýrt óskenin habarlady. Mysaly, sement baghasy eki esege, qorytylatyn metall eki jarym esege qymbattaghan. Múnday jaghdayda baghdarlamada kórsetilgen baghamen ýy salu ózin-ózi aqtamaydy.

Tólen Tileubay

Abai.kz