Europalyq imperiyalar ózderining imperiyalyq sayasatyn hristian órkeniyetin jaiydyng astyna jasyrsa, modern liyberal imperiyalar adam qúqyqtaryn tu etip kóterip otyr[1]

Seumas Miln

Ejelgi dýniyeden beri tarihta qanshama imperiyalar ótti. Olardyng kóbi ekinshi bir eldi jaulap alu ýshin ózderining niyetterin jasyryp betterine jalghan betperde jamyldy. Imperiyalar - týpki oilaryn, bir elge kómektesu, sauatyn ashu, damuyna ýles qosu nemese әdildik ornatu dey otyryp jýzege asyrdy. Al keybir alyp imperiyalar bolsa belgili bir iydeologiyany negizge alyp sol iydeyany taratu, qoru siyaqty jeleulerdi algha tartyp, basqa elderdi jaulap aldy nemese yqpal aimaghyna ainaldyrdy. Dәlel retinde tarihtaghy imperiyalardyng birnesheuin alugha bolady.

Eskendir Zúlqarnayyn halqyna Batys pen Shyghysty biriktiru iydeyasyn úsyndy. Osynday iydeyamen әskerlerin ruhtandyrghan ol, alyp imperiyanyng negizin qalay bildi.

Ejelgi Rim imperiyasy, Jerorta tenizi aumaghynda bir memleket qúru iydeyasyn úsyndy. Osynday maqsatpen kóshi elderding barlyghyn derlik jaulap aldy. Búl jerde Rimde jenimpaz әskerler men qolbasylargha ýlken qúrmet kórsetilgenin, basqa elge joryqqa shyqqan olardy halyq batyry sanaghanyn aityp ótu ketu kerek.

Europalyq imperiyalar ózderining imperiyalyq sayasatyn hristian órkeniyetin jaiydyng astyna jasyrsa, modern liyberal imperiyalar adam qúqyqtaryn tu etip kóterip otyr[1]

Seumas Miln

Ejelgi dýniyeden beri tarihta qanshama imperiyalar ótti. Olardyng kóbi ekinshi bir eldi jaulap alu ýshin ózderining niyetterin jasyryp betterine jalghan betperde jamyldy. Imperiyalar - týpki oilaryn, bir elge kómektesu, sauatyn ashu, damuyna ýles qosu nemese әdildik ornatu dey otyryp jýzege asyrdy. Al keybir alyp imperiyalar bolsa belgili bir iydeologiyany negizge alyp sol iydeyany taratu, qoru siyaqty jeleulerdi algha tartyp, basqa elderdi jaulap aldy nemese yqpal aimaghyna ainaldyrdy. Dәlel retinde tarihtaghy imperiyalardyng birnesheuin alugha bolady.

Eskendir Zúlqarnayyn halqyna Batys pen Shyghysty biriktiru iydeyasyn úsyndy. Osynday iydeyamen әskerlerin ruhtandyrghan ol, alyp imperiyanyng negizin qalay bildi.

Ejelgi Rim imperiyasy, Jerorta tenizi aumaghynda bir memleket qúru iydeyasyn úsyndy. Osynday maqsatpen kóshi elderding barlyghyn derlik jaulap aldy. Búl jerde Rimde jenimpaz әskerler men qolbasylargha ýlken qúrmet kórsetilgenin, basqa elge joryqqa shyqqan olardy halyq batyry sanaghanyn aityp ótu ketu kerek.

Osman imperiyasy islam dinin jaidy algha qoydy. Biz Allanyng dinin әlemge taratuymyz kerek degen Osmandyqtar, «týrikter - islamgha kóp enbek siniretin bolady» degen Payghambar hadiysin úran etip aldy. Kәpirlerden «azat etuimiz» kerek dep(jaulap alu emes) Tayau Shyghys aimaghyna óz ýstemdigin ornatty.

Angliya, Fransiya, Patshalyq Resey siyaqty jana zamannyng imperiyalary jabayylargha «órkeniyetti ýiretu» kerek degen iydeologiyany ústandy. Órkeniyet pen bibliyany jayamyz dep әlemdi bólip alghan jogharydaghy elderding otarlaryna qanshalyqty mәdeniyet әkelgeni belgili.  Britaniyanyng imperiyalyq sayasatynyng әlemde orasan zor qatelikterding payda boluyna sebep bolghanyn ótken aptada Pәkistangha jasaghan resmy saparynda Úlybritaniya premier-ministri Dәuit Semeronda aityp qaldy. «Britaniya әlemdegi kóptegen problemalardyng shyghuyna sebepker boldy[2]» - dep Angliyanyng otarlyq sayasatynyng zardabyn kórsetip berdi.

Kenes Odaghy da kommunizmdi taratudy maqsat etip qoydy. Álemning barlyq elinde revolusiya jenedi, sosializm ornaydy degen Kenes Odaghynyng totalitarlyq jýiesining jetistigi bәrmizge ayan. Biraq osy iydeologiyanyng arqasynda olar әlemning 1/6 bóligin uysynda ústaghan birtútas memleket qúra bildi. Al oghan jartylay tәueldi elderdi qosatyn bolsaq, onda imperiya әlemning jartysyna ýstemdik qúrghan bolyp tabylady.  Eger әlemning barlyq elderinde derlik kommunistik ne sosialistik partiya júmys jasaghanyn, ol elderde revolusiyalyq pighyldaghy adamdardyng sanynyng kóbeygenin eskersek búl iydeologiyanyng qanshalyqty jemisti bolghanyn kóremiz.

Tipti fashistik Germaniyada ózine ynghayly iydeologiya tauyp aldy. Ariy úrpaqtary basqa әlemge ýstemdik jýrgizui tiyis degen iydeyany algha ústaghan olar óz otarlyq sayasatyn osylay býrkemeleuge tyrysty.

Osy jerde imperiyalardyng barlyghy nege múnday iydeologiyalargha jýgindi deytin zandy súraq tuyndaydy. Óitkeni múnday iydeologiyalar birneshe manyzdy mәselelerding sheshiluine kómektesti:

1. Búl iydeologiyalar imperiyalyq pighyldy jasyrushy bet perde retinde qoldanyldy;

2. Imperiya halqyn biriktirushi tiyimdi qúral boldy;

3. Imperiya - «damymaghan, maqúrym, jabayy» basqa halyqtargha mәdeniyet pen órkeniyet, din men ghylym siyaqty qúndylyqtardy ýiretuimiz kerek dep óz halqyn alday otyryp olardyng biylikting sayasatyn qoldauyna qol jetkizdi. Osylaysha jaulap alushy halyqty basqa halyqqa ýstemdik etuge iytermeleushi tәsil retinde paydalanyldy.

4. Jaulap alynghan halyqtyng arasynan ózin qoldaushylardyng shyghuyna jol ashty. IYdeologiyagha aldanghan jergilikti halyqtyng arasynan otarshylardyng soyylyn soghushylar shyqty, olar әriyne jaulap aludy onaylatty.

Al endi býginning imperiyasy sanalatyn AQSh tyng iydeologiyasy ne? Ol әriyne «demokratiya» men «adam qúqyqtary». AQSh demokratiya talaptaryn búzdy dep kez- kelgen әli jetetin elge әsker kirgize alady.  AQSh tyng halqy da búghan senedi, óitkeni olar ózderining әskeri «damymaghan, diktatorlyq nemese avtoritarlyq jýie ýstemdik qúrghan, halqy biylikten zәbir kórip, ash otyrghan» elderge kómektesu jolynda qúrban boluda dep oilaydy.

AQSh iydeologiyasynyng (imperializminin) basqalardan ereksheligi jappay memleketterdi jaulap aludyng qajeti joq. Aytqanyna kónip, aidaghanyna jýrmegenderge ghana kýshin kórsetip qoyady, qalghandary múny kórgen song amalsyz ózderi súraghanyn beredi. Al olar barlyq otarlaushylar siyaqty otar eldi qanaudy oilaydy. Eger oiy jýzege aspasa, onda imperialistik kýshin kórsetedi.

Sonday-aq Aughanstandaghy jәne Iraktaghy soghystar tәjiribiyesi kórsetkendey bir elge basyp kiru ekonomikalyq túrghydan da, sayasy túrghydan da tiyimsiz. Bir elge basyp kirip soghys ashqangha qaraghanda, ol eldi óz ishinde belgili toptargha bólip, ózine kerekti topqa qarjylay kómek beru әldeqayda tiyimdi. Búl:

• soghys ashugha ketetin miliardtaghan qarjyny ýnemdeuge;
• әskerlerin shyghyngha úshyratpaugha;
• sayasy immidjiyne núsqan kelmeuine kómektesedi.

Ári bólinip ózara qyrqysyp jatqandargha tóreshi bolyp maydan alanynyng syrtynan baqylaydy. Qalaghan tobyn biylikke әkelgennen keyin ol top únamaghan kýni basqa adamdy biylikke otyrghyzady.

Sondyqtan «batystan» kelip jatqan iydeologiyalar men qúndylyqtargha syn kózben qarap, onyng týbine ýnilgenimiz dúrys siyaqty. Áytpese «ishten shyqqan jau jaman» dep dana halqymyz aityp ketkendey sol iydeologiyagha aldanghan adamdar óz elining otargha ainaluyn tezdete týseri anyq. Mýmkin, shynayy demokratiyany basqa jaqtan emes ózimizding ata dәstýrimizden izdegen jón bolar. Óitkeni qazirgi demokratiyanyng bastauy sanalatyn Afin demokratiyasymen salystyrghanda «dala demokratiyasy» kósh ilgeri bolghan.

«Abay-aqparat»

[1] http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2011/apr/06/ignoring-imperial-history-licence-west

[2] http://www.guardian.co.uk/politics/2011/apr/05/david-cameron-pakistan-raise-taxes-rich