ەۋروپالىق يمپەريالار وزدەرىنىڭ يمپەريالىق ساياساتىن حريستيان وركەنيەتىن جايۋدىڭ استىنا جاسىرسا، مودەرن ليبەرال يمپەريالار ادام قۇقىقتارىن تۋ ەتىپ كوتەرىپ وتىر[1]

سەۋماس ميلن

ەجەلگى دۇنيەدەن بەرى تاريحتا قانشاما يمپەريالار ءوتتى. ولاردىڭ كوبى ەكىنشى ءبىر ەلدى جاۋلاپ الۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ نيەتتەرىن جاسىرىپ بەتتەرىنە جالعان بەتپەردە جامىلدى. يمپەريالار - تۇپكى ويلارىن، ءبىر ەلگە كومەكتەسۋ، ساۋاتىن اشۋ، دامۋىنا ۇلەس قوسۋ نەمەسە ادىلدىك ورناتۋ دەي وتىرىپ جۇزەگە اسىردى. ال كەيبىر الىپ يمپەريالار بولسا بەلگىلى ءبىر يدەولوگيانى نەگىزگە الىپ سول يدەيانى تاراتۋ، قورۋ سياقتى جەلەۋلەردى العا تارتىپ، باسقا ەلدەردى جاۋلاپ الدى نەمەسە ىقپال ايماعىنا اينالدىردى. دالەل رەتىندە تاريحتاعى يمپەريالاردىڭ بىرنەشەۋىن الۋعا بولادى.

ەسكەندىر زۇلقارنايىن حالقىنا باتىس پەن شىعىستى بىرىكتىرۋ يدەياسىن ۇسىندى. وسىنداي يدەيامەن اسكەرلەرىن رۋحتاندىرعان ول، الىپ يمپەريانىڭ نەگىزىن قالاي ءبىلدى.

ەجەلگى ريم يمپەرياسى، جەرورتا تەڭىزى اۋماعىندا ءبىر مەملەكەت قۇرۋ يدەياسىن ۇسىندى. وسىنداي ماقساتپەن كوشى ەلدەردىڭ بارلىعىن دەرلىك جاۋلاپ الدى. بۇل جەردە ريمدە جەڭىمپاز اسكەرلەر مەن قولباسىلارعا ۇلكەن قۇرمەت كورسەتىلگەنىن، باسقا ەلگە جورىققا شىققان ولاردى حالىق باتىرى ساناعانىن ايتىپ ءوتۋ كەتۋ كەرەك.

ەۋروپالىق يمپەريالار وزدەرىنىڭ يمپەريالىق ساياساتىن حريستيان وركەنيەتىن جايۋدىڭ استىنا جاسىرسا، مودەرن ليبەرال يمپەريالار ادام قۇقىقتارىن تۋ ەتىپ كوتەرىپ وتىر[1]

سەۋماس ميلن

ەجەلگى دۇنيەدەن بەرى تاريحتا قانشاما يمپەريالار ءوتتى. ولاردىڭ كوبى ەكىنشى ءبىر ەلدى جاۋلاپ الۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ نيەتتەرىن جاسىرىپ بەتتەرىنە جالعان بەتپەردە جامىلدى. يمپەريالار - تۇپكى ويلارىن، ءبىر ەلگە كومەكتەسۋ، ساۋاتىن اشۋ، دامۋىنا ۇلەس قوسۋ نەمەسە ادىلدىك ورناتۋ دەي وتىرىپ جۇزەگە اسىردى. ال كەيبىر الىپ يمپەريالار بولسا بەلگىلى ءبىر يدەولوگيانى نەگىزگە الىپ سول يدەيانى تاراتۋ، قورۋ سياقتى جەلەۋلەردى العا تارتىپ، باسقا ەلدەردى جاۋلاپ الدى نەمەسە ىقپال ايماعىنا اينالدىردى. دالەل رەتىندە تاريحتاعى يمپەريالاردىڭ بىرنەشەۋىن الۋعا بولادى.

ەسكەندىر زۇلقارنايىن حالقىنا باتىس پەن شىعىستى بىرىكتىرۋ يدەياسىن ۇسىندى. وسىنداي يدەيامەن اسكەرلەرىن رۋحتاندىرعان ول، الىپ يمپەريانىڭ نەگىزىن قالاي ءبىلدى.

ەجەلگى ريم يمپەرياسى، جەرورتا تەڭىزى اۋماعىندا ءبىر مەملەكەت قۇرۋ يدەياسىن ۇسىندى. وسىنداي ماقساتپەن كوشى ەلدەردىڭ بارلىعىن دەرلىك جاۋلاپ الدى. بۇل جەردە ريمدە جەڭىمپاز اسكەرلەر مەن قولباسىلارعا ۇلكەن قۇرمەت كورسەتىلگەنىن، باسقا ەلگە جورىققا شىققان ولاردى حالىق باتىرى ساناعانىن ايتىپ ءوتۋ كەتۋ كەرەك.

وسمان يمپەرياسى يسلام ءدىنىن جايۋدى العا قويدى. ءبىز اللانىڭ ءدىنىن الەمگە تاراتۋىمىز كەرەك دەگەن وسماندىقتار، «تۇرىكتەر - يسلامعا كوپ ەڭبەك سىڭىرەتىن بولادى» دەگەن پايعامبار ءحاديسىن ۇران ەتىپ الدى. كاپىرلەردەن «ازات ەتۋىمىز» كەرەك دەپ(جاۋلاپ الۋ ەمەس) تاياۋ شىعىس ايماعىنا ءوز ۇستەمدىگىن ورناتتى.

انگليا، فرانتسيا، پاتشالىق رەسەي سياقتى جاڭا زاماننىڭ يمپەريالارى جابايىلارعا «وركەنيەتتى ۇيرەتۋ» كەرەك دەگەن يدەولوگيانى ۇستاندى. وركەنيەت پەن بيبليانى جايامىز دەپ الەمدى ءبولىپ العان جوعارىداعى ەلدەردىڭ وتارلارىنا قانشالىقتى مادەنيەت اكەلگەنى بەلگىلى.  بريتانيانىڭ يمپەريالىق ساياساتىنىڭ الەمدە وراسان زور قاتەلىكتەردىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ بولعانىن وتكەن اپتادا پاكىستانعا جاساعان رەسمي ساپارىندا ۇلىبريتانيا پرەمەر-ءمينيسترى ءداۋىت سەمەروندا ايتىپ قالدى. «بريتانيا الەمدەگى كوپتەگەن پروبلەمالاردىڭ شىعۋىنا سەبەپكەر بولدى[2]» - دەپ انگليانىڭ وتارلىق ساياساتىنىڭ زاردابىن كورسەتىپ بەردى.

كەڭەس وداعى دا كوممۋنيزمدى تاراتۋدى ماقسات ەتىپ قويدى. الەمنىڭ بارلىق ەلىندە رەۆوليۋتسيا جەڭەدى، سوتسياليزم ورنايدى دەگەن كەڭەس وداعىنىڭ توتاليتارلىق جۇيەسىنىڭ جەتىستىگى بارمىزگە ايان. بىراق وسى يدەولوگيانىڭ ارقاسىندا ولار الەمنىڭ 1/6 بولىگىن ۋىسىندا ۇستاعان ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرا ءبىلدى. ال وعان جارتىلاي تاۋەلدى ەلدەردى قوساتىن بولساق، وندا يمپەريا الەمنىڭ جارتىسىنا ۇستەمدىك قۇرعان بولىپ تابىلادى.  ەگەر الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىندە دەرلىك كوممۋنيستىك نە سوتسياليستىك پارتيا جۇمىس جاساعانىن، ول ەلدەردە رەۆوليۋتسيالىق پيعىلداعى ادامداردىڭ سانىنىڭ كوبەيگەنىن ەسكەرسەك بۇل يدەولوگيانىڭ قانشالىقتى جەمىستى بولعانىن كورەمىز.

ءتىپتى فاشيستىك گەرمانيادا وزىنە ىڭعايلى يدەولوگيا تاۋىپ الدى. اري ۇرپاقتارى باسقا الەمگە ۇستەمدىك جۇرگىزۋى ءتيىس دەگەن يدەيانى العا ۇستاعان ولار ءوز وتارلىق ساياساتىن وسىلاي بۇركەمەلەۋگە تىرىستى.

وسى جەردە يمپەريالاردىڭ بارلىعى نەگە مۇنداي يدەولوگيالارعا جۇگىندى دەيتىن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. ويتكەنى مۇنداي يدەولوگيالار بىرنەشە ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋىنە كومەكتەستى:

1. بۇل يدەولوگيالار يمپەريالىق پيعىلدى جاسىرۋشى بەت پەردە رەتىندە قولدانىلدى;

2. يمپەريا حالقىن بىرىكتىرۋشى ءتيىمدى قۇرال بولدى;

3. يمپەريا - «دامىماعان، ماقۇرىم، جابايى» باسقا حالىقتارعا مادەنيەت پەن وركەنيەت، ءدىن مەن عىلىم سياقتى قۇندىلىقتاردى ۇيرەتۋىمىز كەرەك دەپ ءوز حالقىن الداي وتىرىپ ولاردىڭ بيلىكتىڭ ساياساتىن قولداۋىنا قول جەتكىزدى. وسىلايشا جاۋلاپ الۋشى حالىقتى باسقا حالىققا ۇستەمدىك ەتۋگە يتەرمەلەۋشى ءتاسىل رەتىندە پايدالانىلدى.

4. جاۋلاپ الىنعان حالىقتىڭ اراسىنان ءوزىن قولداۋشىلاردىڭ شىعۋىنا جول اشتى. يدەولوگياعا الدانعان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اراسىنان وتارشىلاردىڭ سويىلىن سوعۋشىلار شىقتى، ولار ارينە جاۋلاپ الۋدى وڭايلاتتى.

ال ەندى بۇگىننىڭ يمپەرياسى سانالاتىن اقش تىڭ يدەولوگياسى نە؟ ول ارينە «دەموكراتيا» مەن «ادام قۇقىقتارى». اقش دەموكراتيا تالاپتارىن بۇزدى دەپ كەز- كەلگەن ءالى جەتەتىن ەلگە اسكەر كىرگىزە الادى.  اقش تىڭ حالقى دا بۇعان سەنەدى، ويتكەنى ولار وزدەرىنىڭ اسكەرى «دامىماعان، ديكتاتورلىق نەمەسە اۆتوريتارلىق جۇيە ۇستەمدىك قۇرعان، حالقى بيلىكتەن ءزابىر كورىپ، اش وتىرعان» ەلدەرگە كومەكتەسۋ جولىندا قۇربان بولۋدا دەپ ويلايدى.

اقش يدەولوگياسىنىڭ (يمپەرياليزمىنىڭ) باسقالاردان ەرەكشەلىگى جاپپاي مەملەكەتتەردى جاۋلاپ الۋدىڭ قاجەتى جوق. ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇرمەگەندەرگە عانا كۇشىن كورسەتىپ قويادى، قالعاندارى مۇنى كورگەن سوڭ امالسىز وزدەرى سۇراعانىن بەرەدى. ال ولار بارلىق وتارلاۋشىلار سياقتى وتار ەلدى قاناۋدى ويلايدى. ەگەر ويى جۇزەگە اسپاسا، وندا يمپەرياليستىك كۇشىن كورسەتەدى.

سونداي-اق اۋعانستانداعى جانە يراكتاعى سوعىستار تاجىريبيەسى كورسەتكەندەي ءبىر ەلگە باسىپ كىرۋ ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا، ساياسي تۇرعىدان دا ءتيىمسىز. ءبىر ەلگە باسىپ كىرىپ سوعىس اشقانعا قاراعاندا، ول ەلدى ءوز ىشىندە بەلگىلى توپتارعا ءبولىپ، وزىنە كەرەكتى توپقا قارجىلاي كومەك بەرۋ الدەقايدا ءتيىمدى. بۇل:

• سوعىس اشۋعا كەتەتىن ميلياردتاعان قارجىنى ۇنەمدەۋگە;
• اسكەرلەرىن شىعىنعا ۇشىراتپاۋعا;
• ساياسي يمميدجينە نۇسقان كەلمەۋىنە كومەكتەسەدى.

ءارى ءبولىنىپ ءوزارا قىرقىسىپ جاتقاندارعا تورەشى بولىپ مايدان الاڭىنىڭ سىرتىنان باقىلايدى. قالاعان توبىن بيلىككە اكەلگەننەن كەيىن ول توپ ۇناماعان كۇنى باسقا ادامدى بيلىككە وتىرعىزادى.

سوندىقتان «باتىستان» كەلىپ جاتقان يدەولوگيالار مەن قۇندىلىقتارعا سىن كوزبەن قاراپ، ونىڭ تۇبىنە ۇڭىلگەنىمىز دۇرىس سياقتى. ايتپەسە «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەپ دانا حالقىمىز ايتىپ كەتكەندەي سول يدەولوگياعا الدانعان ادامدار ءوز ەلىنىڭ وتارعا اينالۋىن تەزدەتە تۇسەرى انىق. مۇمكىن، شىنايى دەموكراتيانى باسقا جاقتان ەمەس ءوزىمىزدىڭ اتا داستۇرىمىزدەن ىزدەگەن ءجون بولار. ويتكەنى قازىرگى دەموكراتيانىڭ باستاۋى سانالاتىن افين دەموكراتياسىمەن سالىستىرعاندا «دالا دەموكراتياسى» كوش ىلگەرى بولعان.

«اباي-اقپارات»

[1] http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2011/apr/06/ignoring-imperial-history-licence-west

[2] http://www.guardian.co.uk/politics/2011/apr/05/david-cameron-pakistan-raise-taxes-rich