Memlekettik mәrtebesi biyik biyliktin  jauapkershiligin sezinip, el mýddesine qyzmet etuge jan-jaqty dayar ekenin bilgen Uәlihan Qaysarov preziydenttik saylaugha týsti. Emtihandy el kórdi. Qaysarov myrzagha lauazymy joghary qyzmet tansyq emes. Kezinde Senattyng deputaty  bolghan. Sonymen, bilimi men biligi tolysqan, biylikting týrli baspaldaqtarynan ótken, sayasatker Uәlihan Qaysarov konferensiya barysynda kelip týsken saualdardyng alghashqy legine jauap qatyp otyr.

«Abay-aqparat»

- Qúrmetti Uәlihan myrza, júrttyng kóbining kókeyinde jýrgen bir saual bar:  Saylau aldyndaghy qazaq tilinen tapsyrghan emtihannan qalay ótpey qaldynyz?  Al Ghany Qasymov ótip ketti. Sonda sizden ne súrady, shynymen qate jiberdiniz be? Álde sizdi әdeying ótkizbedi me? Eger qasaqana ótkizbese nege keyin ashtyq jariyalamadynyz?

- Olar meni qúlattyq dep oilaydy. Biraq shyn mәninde búl olardyng ózderi qúrghan sayasy jýiesining qabiletsizdikten emtihannan qúlaghandyghynyng aiqyn aighaghy boldy.

-  Sizdinshe, qazaqsha týk bilmeytin Qasymov synaqtan qalay ótip ketti?

- Ony sayasy sayqaldyq deuden basqa eshteme aita almaymyn.

- Myrzataygha degen kózqarasynyz qalay?

- Mening oghan janym ashidy. Ayaymyn bayqústy. Jetpis jyl jinaghan abyroy-bedelin jetpis minutta óz qolymen joydy. Onyki taza ezdik.

Memlekettik mәrtebesi biyik biyliktin  jauapkershiligin sezinip, el mýddesine qyzmet etuge jan-jaqty dayar ekenin bilgen Uәlihan Qaysarov preziydenttik saylaugha týsti. Emtihandy el kórdi. Qaysarov myrzagha lauazymy joghary qyzmet tansyq emes. Kezinde Senattyng deputaty  bolghan. Sonymen, bilimi men biligi tolysqan, biylikting týrli baspaldaqtarynan ótken, sayasatker Uәlihan Qaysarov konferensiya barysynda kelip týsken saualdardyng alghashqy legine jauap qatyp otyr.

«Abay-aqparat»

- Qúrmetti Uәlihan myrza, júrttyng kóbining kókeyinde jýrgen bir saual bar:  Saylau aldyndaghy qazaq tilinen tapsyrghan emtihannan qalay ótpey qaldynyz?  Al Ghany Qasymov ótip ketti. Sonda sizden ne súrady, shynymen qate jiberdiniz be? Álde sizdi әdeying ótkizbedi me? Eger qasaqana ótkizbese nege keyin ashtyq jariyalamadynyz?

- Olar meni qúlattyq dep oilaydy. Biraq shyn mәninde búl olardyng ózderi qúrghan sayasy jýiesining qabiletsizdikten emtihannan qúlaghandyghynyng aiqyn aighaghy boldy.

-  Sizdinshe, qazaqsha týk bilmeytin Qasymov synaqtan qalay ótip ketti?

- Ony sayasy sayqaldyq deuden basqa eshteme aita almaymyn.

- Myrzataygha degen kózqarasynyz qalay?

- Mening oghan janym ashidy. Ayaymyn bayqústy. Jetpis jyl jinaghan abyroy-bedelin jetpis minutta óz qolymen joydy. Onyki taza ezdik.

- Halyq Sizding sonynyzdan erip ketuge jaqyn. Biylikti qolgha alghannan keyingi alghashqy әreketiniz qalay bolmaq?

- Eger halyq senim artyp biylikti qolgha alyp jatsam birinshi kezekte kezindegi «dala demokratiyasynyn» býgingi janarghan týrin dýniyege әkeler edim. «әi, Abylaylaghan» Búqarlardy janyma jinaytyn edim. Býkil biylikti halyqqa, yaghny maghan sengen halyqqa senim artyp, basqarudy óz qolyna berer edim.  Osylaysha qazaqty mazaqtan da, azaptan da arashalar edik.

- Uәlihan agha, siz Imanghaly Tasmaghambetovti túlgha retinde moyyndaysyz ba? Onyng Preziydent bolugha qarym-qabileti jete me?

- Imanghaly Tasmaghambetovty túlgha retinde moyyndaymyn. Onyng Preziydent bolugha qarym-qabileti tolyghynan jetedi. Biraq oghan biylik tizginin ústatugha bolmaydy. Óitkeni ol ózi aitqanday Preziydentting ónimi. Yaghni, ol kelse taz kepeshimizdi qayta kiyemiz.

- Osy preziydenttik saylau bolghan sayyn Ghany Qasymov pen Mels Eleusizovtyng túraqty týrde kandidat bolyp tirkeluining syry nede? Nege Ghany Qasymov pen Mels Eleusizov? Alghashqysynyng general, songhysynyng ekolog bolghany syrt elderge kóz qylyp kórsetu ýshin kerek pe әlde...? Ol ne ýshin kerek?

- Quyrshaq teatryn kóz aldynyzgha elestetip kóriniz. Quyrshaqtar Ghany men Mels. Sahna syrtyndaghy Karabastyng kim ekeni bәrimizge belgili.

- Eger til emtihanynan sәtti ótip, preziydenttike úmtylghanynyzda qanday negizgi bastamalar úsynar ediniz? Yaghni, Sizding oiynyzsha elde boluy tiyis qanday ózgerister bar? Qazirgi biylikting kemshin tústary qanday? El ekonomikasynyn  damuyn qamtamasyz etu men baghany yryqtaudyng qanday mehanizmderin úsyna alasyz?

-          a) Qazaqtardy sheteldik investorlargha emes, sheteldik investorlardy qazaqtargha qúl qylar edim. Olarmen búghan deyin qol qoyylghan kelisim-sharttardy qayta qarastyrar edim.

ә) Qazaqtardy qanaudyng arqasynda baylyqqa belshesinen batqan Mashkeevich, Shodiyev, Ibragimov, Kiym, Mittal tәrizdi aramtamaqtardyng bizden tapqan paydasyn bizding ekonomikagha salugha, baylyqtyng zandy iyesi el iygiligine júmsaugha mәjbýrler edim.

b) Jeti jәne odan kóp bala tapqan altyn qúrsaq qazaq analaryn jәne olardyng kәmletke tolmaghan balalaryn tolyq memleket qamqorlyghyna alghyzar edim.

v) Ýsh balasy bar jas qazaq otbasyna memleket tarapynan túrghyn-ýy sertifikatyn bergizer edim. Ony jergilikti atqarushy biylikke ótkizip tegin baspana alugha qol jetkizer edim.

g) Últtyq qordy paydalanyp qytaydan alghan býgingi biylikting qaryzynan qútylar edim. Negizi pisip jetilgen oi-múrattarym óte kóp. Biraq ol bir súhbatqa simaydy.

- Aq saqaly auzynan týsken Myrzatay Joldasbekov degen qariyanyng tirligi janynyzgha qatty batqanyn bilemiz. Biraq siz moyymay Myrzataydyng komissiyasyn sotqa berdiniz. Biraq siz renjimeniz, búl da bir aldyn ala dayyndalghan qoyylym sekildi. Siz saylaugha týsesiz. Emtihannan sýrinesiz. Saylaudan tys qalasyz. Sosyn sotqa beresiz. Sot sizdi jaqtaydy. Uaqyt bolsa ótip ketken. Búl ne sonda? Tek resmy gazetter Bolat Ábilding komandasyndaghy Uәlihangha óz betterinen oryn bergisi kelmegen sekildi. Siz saylaugha týskende de olar Mels, Ghanilar sekildi Egemen Qazaqstangha qalay sizding de oi-pikirlerindi shygharady? Búl mýmkin emes bolatyn. Myrzatay sizden keshirim súrady ma? Sotqa bergenshe nege odan keshirim súratpadynyz? Nege ol әli kýnge deyin jauap qatpaydy sizge? Álde jasyryn ymyralastynyzdar ma?

- Áriyne búl biylikting ssenariyimen qoyylghan qoyylym. Siz dúrys payymdaghansyz. Eger men ýmitkerler qataryna engende zang boyynsha maghan bólingen mýmkinshilikti paydalanyp búqaralyq aqparat qúraldarynan biylikting bylyghyn jaryqqa shygharyp, olardy halyq aldynda masqara eter edim jәne olardyng ústanghan baghyttarynyng búrys ekenin dәleldep berer edim. Sonymen qatar, halyqqa dúrys joldy úsynar edim. Myrzatay Joldasbekov menen keshirim súraghan joq. Maghan onyng esh qajeti joq. Men ýshin ol adam ózin-ózi óltirdi. Sayasatkerden sayqymazaqqa ainaludy men ólim dep esepteymin. «Malym janymnyng sadaqasy, janym arymnyng sadaqasy» deydi dana qazaq. Ony Myrzataydyng bilmeui mýmkin emes. Bile túra osynday jiyirkenishti qylyqqa barghan adam deuge auyz barmaytyn pendeni halyqtyng tezine saldym.

- Uәlihan agha, sizge sәttilik tileymin. Uәlihan Qaysar agha, qaysarlyghynyzgha rizamyz. Siz dara shyghyp, bәigege týstiniz. Jarmahandargha moyymanyz. Olar keshe biylikte boldy - ýndemedi. Al siz kezinde biylikte jýrip ýndediniz. Ayyrmshylyqtarynyz jer men kóktey. Kimdi ústaz tútasyz?

- Aq-adal peyiline, jýrekjardy tilegine myng da bir rahmet. Halqym qoldasa qúrban bolugha qashanda dayynmyn. Kenesary handy ústaz emes, pir tútamyn.

- Myrzatay Joldasbekovting sizge jasaghan qiyanaty deymiz be, qalay desek eken. Joq, olay aitugha tura kelmeydi. Sizge jasaghan qamqorlyghy dep bilemin. Áytpese siz de óziniz aitpaqshy solarday kloun bolar ediniz. Kelisesiz ghoy?

- Myrzatay qiyanatty maghan emes, ózine jasady. Sizding aityp otyrghanynyz maghan jasalghan «qamqorlyq» emes, halyqqa, onyng dauys beru qúqyna jasalghan qiyanat. Men basqa ýmitkerlerdey kloun bolmas edim. Óitkeni biylik menen ólerdey qorqady. Oghan ózderiniz de kuә bolyp otyrsyzdar.

- Men riza bolamyn sizge, sayqymazaqtardyng sanatyna qosylmay qalghan aghamyz baqytty eken. Myrzataygha rahmet  aitamyz ba, әlde talayy-taghdyry solay ma, ne desek te, kimnin-kim ekendigin saylau nauqany kórsetip berdi, osylay bolugha tiyisti, osylay boldy, Qúdaydyng isi. Osydan tuyndaytyn súraqtar - Uәlihan aghamyz Qúdaygha sene me eken? Myna biylik Qúdaydy úmytqanday ma, agha?

- Men Qúdaydan ghana qorqatyn adammyn. Mening oiymsha Qazaq Preziydenti ózining qoyyn dәpterine ainalghan, ózi toghyz ret zorlaghan konstitusiyagha qolyn qoyyp emes, QÚRANGhA qolyn qoyyp halyqqa ant beru kerek. Al Konstitusiya QÚRANNYNG astynda bolu kerek.

- Biylikke kelseniz Shyghystýrkistandaghy (Altay aimaghy, Tarbaghatay aimaghy ,Ile aimaghy ) qandastarymyzgha qanday kómek kórsetesiz?

- Qoldan kelgenshe barlyq jaghdayyn jasap shettegi býkil qandastarymyzdy jedel elge aldyru kerek. Sonda ghana irgemiz býtindeledi. Óitkeni, qazaqtyng bar mәiegi solarda. Olargha jersinu, bizge sinisui ýshin jәne sol jaqtan onay shyghuy ýshin ýsh jylgha qos azamattyq berer edim. Arghy jaghyn ózderi tandaydy. Meninshe, eng manyzdy kómek osy bolar edi.

- Myrzatay turaly maqaldar shyghyp jatyr. «Zamanyng Myrzatay bolsa, Nesipbek bolyp shal!» degen mәteldi esitip pe ediniz? Siz qanday mәtel úsyna alasyz?

- Onday maqaldy estigen joqpyn. Men maqal emes «Biylikke Myrzataysha maypandau» degen teneu shygharar edim.

- Qaysar agha, sizge degen qúrmetim sheksiz. Al endi siz nege ashyq kýreske shyqpaysyz? Mәselen, Qúrandy ústap túryp Alash Orda ýkimetining isin jalghastyryp, úlylardyng arman-maqsatyna Qazaq halqyn qalayda jetkizuge bar kýsh-jigerimdi júmsaymyn, Qazaq tilin Aqordanyng tórine shygharamyn dep Alla aldynda ant qabyldasanyz, qazaqtyng enbektegen balasynan, enkeygen qariyasyna deyin sizding artynyzdan eretinine óz basym senimdimin. Al endi sizden kýterim týrli-týsti әiel sózi emes, qajet bolsa qan tógerlik erkektik әreket. «Revalusiya bez jertv ne byvaet» V. IY.Lenin

- Men QÚRAN ústap halyq aldynda ant beruge, halyqty bastaugha әzirmin. Biraq býgingi biylik ALLAGhA senbeydi. Ol qazir taq ýshin qan tóguge әzir. Al qan halyqtyki. Jalanash qolmen jaudy ala almaymyz(!).

- Ótken ghasyrdyng 90-jyldary qoghamdyq-sayasy júmysta boldynyz ba?

2. Tәuelsizdik alghan kezde qayda ediniz?

3. Azattyq qazaqqa, qazaq Azattyqqa ne berdi?

4. Biylik pen halyqtyng arasy qansha «shaqyrym»?

5. Qazaqstandaghy sayasy subekt kim?

6. Qazaqstan últtyq memleketke ainalu ýshin qanday faktorlar kerek?

7. Qazaqtardyng ýshten biri shetelde. Elge oraltu mýmkin be?

8. Qazaq tilining ahualyn qalay baghalaysyz? Memlekettik til rólin atqarugha qansha uaqyt, jalpyqazaqstandyq til bolugha qansha uaqyt kerek?

9. Sizding oiynyzsha, oppozisiya jolyna týsken adamdar oghan sayasatshy bolyp kele me, әlde keyin qalyptasa ma?

10. Qazaqstannyng damuy ýshin eng basty faktor ne?

11. Qazaqstandaghy barynsha yqpaldy top qaysysy?

- Qoghamdyq-sayasy júmysqa 1999 jyly keldim.

1. Tәuelsizdik alghan kezde Soltýstik Koreyada oquda boldym.
2. Azattyq qazaqqa mýmkinshilik berdi, qazaq azattyqtyng jolyn óz qolymen japty.
3. Biylik pen halyqtyng arasy jer men kóktey.
4. Qazaqstanda eki ghana sayasy subekt bar. Birinshisi Nazarbaev, ekinshisi halyq.
5. Qazaqstannyng últtyq memleketke ainaluy ýshin birinshi dala demokratiyasy qayta tirilu kerek, sonda  qazaqy ruh tiriledi. Tirilgen ruh eshtemege boy bermes.
6. Qazaqta «Taspen japalaqty úrsang japalaq óledi, japalaqpen tasty úrsang taghy da japalaq óledi» degen maqal bar. Biylik tas, qazaq japalaq. Qazaq tilining ahualy osy. Qazaq tilining shyn mәninde memlekettik tilge ainaluyna eshqanday uaqyt kerek emes. Niyet bolsa bolghany. Uaqyt әldeqashan ótip ketken.
7. Sen sayasatpen ainalyspasan, sayasat senimen ainalysady. Ómirding ózi sayasattan túrady. Býgingi biylikting partiyasy jaghympazdar men qúiyrshyqtardan qúralghan. Olarda ózindik pikir joq. Al, oppozisiya jolyna týsken jandar ar-namysyn joghaltpaghandar. Sondyqtan olardy sayasatshy dep esepteuge bolady.
8. Qazaqstannyng damuy ýshin eng basty faktor - taza adamnyng qolyna halyq atynan biylik beru.
9. Sizding súraghynyzdy men tolyq týsinip otyrmyn. Biraq óz oiymdy aitqym keledi. Qazaqstandaghy eng yqpaldy top - halyq. Ókinishtisi, býgingi biylik ony senimnen de ýmitten de aiyrdy.  Býgingi keudesin kergen jemqor toptardy halyq qoldamasa eshkim de emes. Óitkeni, halyq qúdaydan bir jas qana kishi.

-  Sizdi songhy kezde «Ruhaniyat» partiyasyna ketedi dep jýr. Búl partiyanyng bolashaghy turaly pikiriniz qanday? Ázirshe aty da, zaty da joq partiyany jana dengeyge kóteru ýshin qanday ýles qospaqshysyz?

- «Ruhaniyat» partiyasynyng basshysyn men jaqsy bilemin. KIMEP-ti birge bitirdik.  Oghan men senemin. Halyq qoldasa, әriyne, partiyanyng bolashaghy bar. Biraq qazir mening aldymda partiyagha kiru jóninde mәsele túrghan joq.

- Qajymúqan Ghabdolla úiymdastyryp jatqan «Qazaq eli» atty últtyq qozghalysqa kózqarasynyz qanday? Nege sol jigitterding qasynan tabylmadynyz?

- Qajymúqan Ghabdolla úiymdastyryp jatqan «Qazaq eli» atty últtyq qozghalysqa kózqarasym jaqsy. Olar meni tayauda Almatyda ótken jinalysyna shaqyrdy. Biraq men bara almadym. Qyrghyzstanda edim. Qazir men olardyng sayasy kenesshisimin.

- Nazarbaevty jekpe-jekke shaqyryp ediniz, sonyng aqyry ne boldy? Shygha qalar bolsa, siz jener me ediniz?

- Nazarbaevty sayasy alanda jekpe-jekke shaqyrghanym ras. Biraq esh jauap bolghan joq. Eger shyqsa, әriyne, jener edim.

- «Azatpen» at qúiryghyn kesistiniz be? Saylaugha týser kezde nege olarmen aqyldaspadynyz? Qansha degenmen, «Azattyn» sayasy burosynda mýshesiz ghoy?

- «Azat» JSD partiyasy sayasy kenesi men prezidiumynyng mýshesimin. Sondyqtan partiyadan shygharu turaly sheshimdi tek sezd shygharady. Men ózim ýshin sheshim shygharyp qoyghanmyn.

- Últshyldar qazir nemen ainalysuy kerek dep oilaysyz?

- Últshyldar qazir bir júdyryq bolyp júmylu kerek

- Múrat Adjidyn  kitaptaryn oqydynyz ba? Kózqarasynyz qalay?

- Ókinishke oray, Múrat Adjidyng kitaptaryn oqyghan joqpyn.

- Uәlihan, «noqtaly basqa bir ólim». Músylman elderinen ýlgi alyp eldi kóshege shyghar. Bolat pen Jarmahan qúsap «kóshege shyqsang óltiredi. Ýide otyryp boqtaghannan әri aspandar», dep ýgitteme. Qan tógispey maqsatqa jetu joq. Ólimnen qoryqpa! Sonda ghana Preziydent bolasyn.

- Ólimnen qorqyp otyrghan joqpyn. Aldynda aityp ketkenmin. Qúdaydan ghana qorqamyn. Býgingi qiyanatqa qasqaya qarsy túrar jigitter birikse, bastaugha men dayynmyn.

- Josparynyz qanday? Jana partiya qúrasyz ba nemese qazirgi tirkelgen partiyalardyng bireuine qosylasyz ba? Qazaqstanda últtyq memleket qúru jóninde ne oilaysyz?

- Partiya jóninde oilanudamyn. Qazaqstan onsyz da últtyq memleket. Óitkeni, әlemdik norma boyynsha  memleket qúraushy últtyng sany 65 payyzdan asqannan keyin ol avtomatty týrde últtyq memleket dep tanyluy tiyis. Tek býgingi biylik ony moyyndamay, statistikany búrmalap otyr.

- Uәlihan myrza, siz «Kenesary han» qoghamdyq qoryn basqarasyz.

Qazaqtyng songhy hanynyng basyn qashan elge әkelip, ruhymyz kóterilmek?

Sananyng dekolonizasiyasyn jýrgizip, el ensesin kóteru ýshin qanday is atqarugha jәrdemdese alasyz? Núsqalar: alash iydeyasy, últtyq tarih turaly enbekterding jaryqqa shygharyp, mýmkindiginshe bir bóligining tegin taratyluyn qarjylandyrugha ózinizding nemese qaltaly azamattardyng qarajatyn tartu jәne t.b.

- «Kenesary han» qoryna 1 jyl ishinde halyqtan týsken qarjy 27 myng tenge. Qalghan qarjynyng bәri ózimnen shyqty. Han bas sýiegining qayda ekeni belgili, biraq qaytaru jolynda kóp kedergilerge kezdesip otyrmyz. Denesi Qazaqstangha әkelingen. Alash iydeyasy men últtyq tarihty bólip qaraugha bolmaydy. Otarsyzdanu ýshin ekeui de auaday qajet. Jәrdem jónine keler bolsaq, jýrgen jerimizde últ pen Alash iydeyasyn jaghymyz talmay nasihattap jýreyik. Odan artyq qanday jәrdem kerek.

Jalghasy bar

«Abay-aqparat»