Juyrda belgili tarihshy, tarih ghylymdarynyng kandidaty, professor Múhtarbek Kәrimovting óz oi-pikirin ortagha salghan kólemdi súhbaty redaksiyamyzdyng elektrondy poshtasyna kelip týsken edi.  Býgin atalghan súhbatty oqyrman nazaryna úsynyp otyrmyz.

– Tayauda Elbasynyng «Egemendi Qazaqstan» gazetinde  «Úly Dalanyng jeti qyry» degen maqalasy jaryq kórdi. Tarihshy-ghalym retinde qalay qabyldadynyz?

– Maqala Elbasymyzdyng «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» baghdarlamasynyng logikalyq jalghasy dep bilemin. Maqalany múqiyat oqyghan adam Núrsúltan Ábishúlynyng  qoghamnyng damuyna, ruhaniyat dýniyesine qatty  alandaytynyn bayqaydy.

Talay soghysty, qyrghyndy, ashtyqty bastan keshirip, myng ólip, myng tirilgen últpyz. Sonymen qatar eki alyp memleketting dәl ortasynda jatqan buferlik aimaq boluymyzda biz ýshin ýlken syn. Jәne de biz býgingidey jahandanu dәuirinde tól ruhaniyatymyzgha ie bola almasaq joyylyp ketu qauipimiz de  bar. Búrynghy Kenes zamanyndaghyday ortada «Qytay qorghany» joq, bәri ashyq.

Biz  erteng irgeli el bolamyz desek últtyq qúndylyqtarymyzdy kózding qarashyghynday saqtauymyz kerek. Últtyq qúndylyqtarymyz -   halqymyzdy jat iydeologiyadan qorghaytyn basty immuniytet. Egemendi el bolghanymyzgha shiyrek ghasyrdan astam uaqyt ótti. Elimizde memleket egesi bolyp sanalatyn qazaq últynyng ýlesi birshama kóterildi. Degenmende tilimizding taghdyryna qatty alandaulymyz.

Maqala negizinen eki bólimnen túrady. Maqala avtory bizding adamzat iygiligine qosqan ýlesimizdi aiqyndap  jәne naqty saralap bergen. Ekinshi bólimde iske asyru joldary kórsetilgen. Atalmysh maqalanyng basty maqsaty - tarihy sanany, jadyny janghyrtu  dep bilemin. Elbasy qazaqy shenberden shyghyp, týrki әlemine de  toqtalghan.

Sonymen qatar N. Nazarbaev: «...Áriyne, ejelgi Rim degen qazirgi Italiya emes, biraq italiyalyqtar ózderining tarihy tamyrymen maqtana alady. Búl – oryndy maqtanysh...»- deydi. Ótken tariyhqa  barlap qarasaq keshegi  Saq, Ýisin, Ghún memleketteri, Týrik qaghanaty, Deshti Qypshaq, Altyn Orda siyaqty jәne t.b. memleketter men úlystar býgingi Qazaqstan memleketining aumaghynda ómir sýrgen. Mine, bizding otandyq tarihymyz osylardan bastau aluy kerek.

-Fransuz oishyly  Voliterdin: «Tarihshylardy jazghany ýshin emes, jazbaghany ýshin jazalau kerek» degen qanatty sózi bar. Bizding otandyq tarihymyz  tym kelte   emes pe?

- Jalpy bizdegi qalyptasqan otandyq tarihtyng súlbasy dúrys. Sonau qola dәuirinen, saq zamanynan bastau alatyn tarihymyzda bir izdilik bar. Eurosentristik  kózqaraspen qaraushylar bizge osyny  jaqyndatqysy kelmeydi. Yaghny Shyghystyng sonyng ishinde  kóshpendilerding mәdeniyetin, olardyng adamzatqa bergen qúndylyqtaryn moyyndamaydy.

Euraziyalyq kenistikti mekendegen saqtardyng bir bóligi iran, ekinshi toby týrik tildes bolghany anyq. Jetisuda mekendegenderdi  tigrahauda saqtary  (shoshaq bórikti saqtar)  degen. Esik obasynan tabylghan jazugha qarap jәne t.b. derekterge sýiene otyryp  olar týrik tildi bolghan degen tújyrym jasalynghan. Iran tildi saqtar da bizge bóten emes. Olardan qalghan úqsastyq týrimizde (antropologiyalyq), tilimizde, jer ataularynda mol saqtalghan. Tilimizdegi parsizmder osylar.

Jalpy eurosentristik  kózqaras negizi barlyq qúndylyqtar europadan shyqqan degen tújyrymdy ústanyp, kóshpendiler qyryp-joyghan dep, bizding mәdeniyetimizdi, jetistikterimizdi  joqqa shygharghysy keledi.

Elbasy óz  maqalasynda kóshpendilerding adamzattyng damuyna  qosqan qúndylyqtaryn naqty dәleldermen aiqyndap bergen. Myna kórshi otyrghan Resey ghalymdary da europalyq tújyrymnan qalyspaydy. Olar saq degen sózge jolamay ózderin skifterding úrpaghymyz deydi. Al skif atauy saqtyng balamasy ghoy. Reseylik tarihshylar qazir býtindey ózderin skifting úrpaghymyz deydi, yaghny búl saqtyng degendi bildiredi. Búghan olar qazaqty jәne t.b. týrkilerdi qosyp aitpaydy. Búlarda da ózinshe reseysentristik kózqarastar qalyptasqan.  Keybir zertteushilerding aituynsha orys halqy  eshqanday slavyandardan  emes, finderden taraydy eken. Tilderi  auysyp ketken. Tarihta onday jaghdaylar bolyp túrady.

– Tayauda tatar halqy Altyn Orda memleketining 750 jyldyq tarihyn toylaghaly jatyr degen aqparattar jaryq kórdi. Bizding tarihymyzgha osy memleketting  qanday baylanysy bar?

– Keshegi Kenes zamanyn qalay dattasaq ta  olda tarihymyzdyng bir  parasy.  Sol siyaqty Altyn Ordany da biz   ózimizding tarihymyzdan sypyryp alyp tastay almaymyz. Altyn Orda - biz ýshin ýlken tariyh. Biz sonyng qoynauynan shyqtyq. Bauyrlas tatar últy  Altyn Orda memleketinen erte payda bolghan. Altyn ordanyng sayasi, mәdeny yqpalyn olar da  jaqsy týsinedi.

Deshti Qypshaq jerinde qúrylghan Altyn Orda memleketi – týrki halyqtary tarihyndaghy erekshe damu kezeni bolyp sanalady. Keybir derekterge qarasaq  Batu hannyng әskerleri qypshaqtardan túrghan jәne  osy memleketting  basty sayasiy-mәdeny tili qypshaq tili bolghan.

Altyn Orda - degenimiz noghay, qazaq, tatar  jәne t.b. týrik tildes úlystar.  Sondyqtan búl datany tatar, qazaqtarmen qatar  birge kóptegen  týrki halyqtarynyn  atap ótuge tolyqtay  haqysy bar. Qazan tatarlary Altyn Ordagha erekshe kónil bólip,  birneshe ret  ghylymy jiyndar ótkizdi. Al bizde  tynyshtyq. Bir qyzyghy Altyn Ordagha qazirgi kezende Resey tarihshylary jәne biylik basyndaghylar erekshe kónil bólip otyr. Olar Altyn Orda joyylyp ketken joq, ol odan әri Moskva memleketi jәne Rossiya bolyp jalghasty deydi. Búl tújyrymnyng negizinde bizderdi bey-jәy qaltyrmaytyn sayasy astar jatyr.

– Qazirgi kezende arheologiyalyq júmystar qarqyndy jýrgizilude. Osy tabylyp jatqan tarihy jәdigerlerdin   otandyq tarihymyz  ýshin  qanday manyzy bar?

–Jaqynda  Qazaqstan Ghylym Akademiyasynyn akademiygi Karl Baypaqov degen qazaqtyng myqty arheolog ghalymy dýniyeden ótti. Búl kisi Ontýstik Qazaqstandaghy ejelgi qalalardy zerteude ýlken júmystar atqardy. Bizding aimaqtaghy arheologiyalyq zertteulerge de   kóp ýles qosty. Al  belgili arheolog ghalym, professor  Zeynolla Samashevtin  Bereldi zertteude  danqy shyqsa,  jerlesimiz,  tanymal tarihshy, professor  Ábdesh Tóleubaevting   Shiliktini zertteudegi enbegi zor.

Songhy jyldary  elimizding shyghysynda  búl baghytta qarqyndy júmystar jýrgizilude. Altay, Sauyr-Tarbaghatay  Altay jýiesine  kiredi.    Ghalymdar Altaydy  sakralidy ónir deydi. Jalpy Altay tórt memleketting aumaghynda túr.

Ásirese, Bereldegi jәne Shiliktidegi zertteuler jaqsy nәtiyje berude. Tabylyp jatqan qúndy jәdigerler tek biz ýshin emes týrki әlemi ýshin manyzy zor. Altay - týrki әlemining altyn besigi ekendigin aiqyndap otyr. Kezinde әrtýrli sebeptermen ejelgi Týrikting úrpaqtary jer betine tarap ketti. Bayqasaq, qara shanyraq qazaqta qalypty!

Qazba júmystary  elimizding shyghys aimaghy týrli tarihy  kómbelerge bay ekendigin kórsetip otyr jәne tabylghan  arheologiyalyq  artefaktiler  ghylymy ortada joghary baghalanuda.

Shәkәrim uniyversiytetinde de arheologiyalyq júmystargha kóp kónil bólinedi. Professor Amantay Isinning jetekshiligimen studentterding arheologiyalyq tәjiriybeden ótuin әl-Faraby atyndaghy Últtyq uniyversiytetimen jәne  Álkey Marghúlan atyndaghy Arheologiya institutymen birlese jýrgizu jaqsy jolgha  qoyylghan.

Tayauda Shәkәrim uniyversiyteti bilim ordasynyng  rektory  Meyir  Eskendirovtyn  bastamasymen  tarihy jәne mәdeny eskertkishterge arheologiyalyq jeke dara júmystaryn jýrgizu ýshin  arnayy  memlekettik liysenziya alyndy.

Sonymen qatar, Shәkәrim uniyversiytetinde qúrylghan «Shyghys – Saryarqa» arheologiyalyq ekspedisiyasy  Abyraly taularynan bastap Ayakóz ózeni, Batys Tarbaghatay tauly aimaqtaryn zertteudi qolgha aldy. Osy júmystargha jetekshilik etip jýrgen  professor Amantay Isin  - enbekqor, bilikti de bilimdi  ghalym.

–Tarihy jәdigerlerdi qoynyna basyp jatqan obalardyng býgingi jaghdayy qanday?

- Shyghys Qazaqstannyng dalalyq aimaqtarynda Tarbaghatay men Manyraq jәne Sauyr taularynyng arasynda patsha qorghandary kóptep kezdesedi. Bir Shilikti qorymynda 50-den astam oba ýiindi bar. Saq dәuirinen dep esepteletin keybir obalar erte zamannan tonalghanyn qazba júmystary kórsetip otyr. Mәselen, ótken jyly Berel jazyghyndaghy №5 qorghanynan «altyn adam» tabylghan kezde ekspedisiya basshysy, professor Zeynolla Samashev qorghannyng birneshe ret tonalghanyn baspasóz betinde  aytqan edi. Ýlken ghalymnyng biylghy izdenisteri de erekshe boldy. Tarbaghatay audany jerindegi biylghy ashylghan arheologiyalyq janalyq býkil júrtty eleng etkizdi.

Jasyratyny joq, baylyq izdegen keybir pysyqaylar býginde  obalardy ashyq  tonay bastady. Tipti bulidozormen qoparghandar da bar dep estidik. Búnday bassyzdyqqa jol bermes ýshin biz birinshi  kezekte  zandy qataytuymyz kerek.

Qazir metalanyqtaghyshtarmen qarulanghan jәne t.b. qúraldarmen jaraqtanghan, astaryna myqty mashinalar mingen qazyna izdeushiler degender qaptap ketti. Ýstimizdegi jyldyng shilde aiynda Shyghys Qazaqstanda (Úlan audany jerinde) qazyna izdeushilerding Respublikalyq slyoty bolypty. Qazyna izdeushiler degen kimder? Qazyna izdeushilerge jәne arheologiyalyq eskertkishterdi qorghaugha arnalghan myqty zandardyng bolmauynan qazyna izdeushilermen «chernyy arheolog» arasynda shekara bolmauy әbden anyq. Olardyng keybireuleri: «Ata-babalarymyzdyng 30-shy jyldary tyghyp ketkenderin izdep jýrmiz» degen syltaularmen jer - kóktegi zirattardy jәne obalardy qoparuda.

Sonymen qatar,  memleketting ókili bolyp sanalatyn jergilikti atqarushy organdar bizding kóne tarihymyzdan syr shertetin jәdigerlerding qoldy boluyna jol bermeui kerek. Eng bastysy, әrbir ónirdegi  tarihy manyzy bar  oryndardyng tizimi jasalsa, núr ýstine núr bolar edi.

Ókinishke oray, býgingi tanda daladaghy qorymdar qarausyz qalyp, tonalyp jatyr. Búl ghylymgha, últ  tarihyna  jasalghan   ýlken qiyanat.

Súhbatynyzgha rahmet!

Súhbatty jýrgizgen Dәulet Tileuberdi

Abai.kz