Estelik

1977-jylghy qantar aiynyng bas sheni bolar. Júmys bólmeme (Qazaq әdeby qory) bir kelinshek qoltyghynan demegen bәibishe keldi. Rendi kisi. Qarsy alyp, divangha jayghastyryp, esendesip, jón súrasyp tanystyq. Maghjan agha Júmabaevtyng júbayy bolghan Zuleyha apay eken. Kelinshekti «nemereles sinlim» dep tanystyrdy (esimi jadymda qalmapty). Apay  entigin basqan son:

-Meni "halyq  jauynyn  qatyny" dep búl litfondygha jolatpay qoyghan, jolattyrmay qoyghan, Maghjan aghannyng әlgibir "dostary", - dep myrs tti de: - Maghjandy bilesing be? - dedi.

-Bilem, apay, bilmegende she?! Mende bes-alty óleninin, "Batyr Bayan" dastanynyng kóshirmeleri bar, - dedim. "Qyz-kelinshek kezinizde tym súlu bolghangha úqsaysyz, Maghang "Bәrinen de sen súludy" sizge arnaghan-au!" dep oilap ta ýlgirdim.

-Múrattyng aituymen keldim, seni maghan syrttay tanystyrghan - sol Múrat inin. Múhtar Áuezovting balasy. Al endi sózdi kóbeytpeyin, uaqytyndy almayyn, búiymtayymdy aitayyn, - dedi de, jaghdayyn qyskasha aitty. Jasy seksenge ilikken. Timiryazev kóshesinde bir bólmeli pәteri bar eken. Zeynetaqysy mardymsyz, pәterge tóleuinen kóp artylmaytyn kórinedi.

-Apay, qaghaz degen pәlesiz eshtene rettelmeydi ghoy, ótinish jazyp beriniz, - dep bir paraq qaghaz ben qalam úsyndym. Apay:

-Á, ony aldyn ala jazyp qoyghanbyz, myna qaryndasynda, - dedi de, kelinshekke iyek qaqty.

Estelik

1977-jylghy qantar aiynyng bas sheni bolar. Júmys bólmeme (Qazaq әdeby qory) bir kelinshek qoltyghynan demegen bәibishe keldi. Rendi kisi. Qarsy alyp, divangha jayghastyryp, esendesip, jón súrasyp tanystyq. Maghjan agha Júmabaevtyng júbayy bolghan Zuleyha apay eken. Kelinshekti «nemereles sinlim» dep tanystyrdy (esimi jadymda qalmapty). Apay  entigin basqan son:

-Meni "halyq  jauynyn  qatyny" dep búl litfondygha jolatpay qoyghan, jolattyrmay qoyghan, Maghjan aghannyng әlgibir "dostary", - dep myrs tti de: - Maghjandy bilesing be? - dedi.

-Bilem, apay, bilmegende she?! Mende bes-alty óleninin, "Batyr Bayan" dastanynyng kóshirmeleri bar, - dedim. "Qyz-kelinshek kezinizde tym súlu bolghangha úqsaysyz, Maghang "Bәrinen de sen súludy" sizge arnaghan-au!" dep oilap ta ýlgirdim.

-Múrattyng aituymen keldim, seni maghan syrttay tanystyrghan - sol Múrat inin. Múhtar Áuezovting balasy. Al endi sózdi kóbeytpeyin, uaqytyndy almayyn, búiymtayymdy aitayyn, - dedi de, jaghdayyn qyskasha aitty. Jasy seksenge ilikken. Timiryazev kóshesinde bir bólmeli pәteri bar eken. Zeynetaqysy mardymsyz, pәterge tóleuinen kóp artylmaytyn kórinedi.

-Apay, qaghaz degen pәlesiz eshtene rettelmeydi ghoy, ótinish jazyp beriniz, - dep bir paraq qaghaz ben qalam úsyndym. Apay:

-Á, ony aldyn ala jazyp qoyghanbyz, myna qaryndasynda, - dedi de, kelinshekke iyek qaqty.

-Qordyng "Qaytys bolghan jazushylardyng otbasy mýshelerine jәrdem" deytin baby bar edi, sonyng negizinde aqshalay kómek kórsettim. Apay riza boldy. Sodan keyin de jyl sayyn keyde bir mәrte, keyde eki mәrte jәrdemdesip jýrdim. Bir kýni ýiine qonaqqa shaqyrdy. Bara almadym, әlde bir
bóget bolyp qaldy. Erteninde bir bótelke shampan, bir qorap tort alyp baryp, keshirim ótindim.

-Dom tvorchestva dedi me, bir ýlken ýy saldyryp jýr dep estidim, sonyng jýmysynan qolyng tiymey qalghan shyghar, týsinem, renjigen joqpyn. Oljas pen Múrat keldi, sen kele alghanynda tipti jaqsy bolatyn edi, - deydi balasha qalbalaqtap.

Zuleyha apaymen shýiirkelesip jýrgen kýnderding birinde ol kisige:

-Apay, Maghannyng qolynyzda bar shygharmalarynyng bәrin maghan beriniz, neshe dana kajet deseniz, sonsha etip mәshinkeletip, týptetip, әzirlep qoyayyn, Maghang aqtalyp, aiymyz onynan tuatyn kýn bolar, sonda baspagha tapsyra qongha dayyn túrsyn, jaray ma? - dedim. Talay tauqymet tartqan, san aldau-arbau kórgen jannyng ózime sener-senbesin boljay almasam da, marqúm aqyn aghamyzdyng әdeby múrasyn barynsha jinaqgau, úqyptap saqtau kerektigin oilaghanmyn. Apay pәterining aula jaqtaghy terezesine moynyn búryp, syrtqa kóz tastap, birer miynóttey ýnsiz otyrdy da, oiymdy oqyp bolghanday-aq:

-Ghabbas qalqam, saghan senemin, - dedi. Dauysy dirildep shyqty. Jýregim júlqyp qalghanday bir kýy keship, óneboyym ysy qaldy. Sol әredikte maghan jaylap búrylyp qaraghan apaydyng kózinen jas tógilip ketti...

Maghannyng ólen-dastandary, әdeby audarmalary jariyalanghan gәzet-jornaldardy izdep tabu, kóshirme jasatyp alu, әriyne, apaygha qiyn bolghan. Aqy-púlyn tóleu bylay túrypty, kedergi-kesir jeterlik kezderde ashyq izdeuding ózi qanday tәuekeldi qajet etti desek she?!. Kýieuine jaghylghan kýieni ketiru ýshin jan tynyshtyghyn úmytqan, alghash tútqyndalghanynda izdenip Mәskeuge, Maksim Gorikiyge deyin barghan, Maghannyng ol joly aqtaluyna birden-bir sebepshi bola bilgen, al eri ekinshi ret tútqyndalghanda sonynan Sibirge barghannan ózge sharasy qalmaghan Zuken, kim ne dese de, býgingi bizge de, keler úrpaqqa da asa qajet qyruar is tyndyrdy. Qolynan kelgeninshe qorghanbay qimyldap, Maghjan aghanyng әdeby múrasyn jiystyryp, saqtap baqty. Apay qaytys bolghannan keyingi eki-ýsh jyl kóleminde keybireuler ol kisi turaly ony-múny ghaybat pikir aityp ta, jazyp ta jýrgeni bar. Zukene qolbala bolyp ketken derlik janashyr tuysy jornalshy Sýnyat Bәkenov Maghannyng da, Zuleyha apaydyng da ómirin jaqsy biledi (Almatyda túrady, zeynetker), ghaybat pikirlerding orynsyz, úyat ekenin aityp otyrady. Men oghan senemin, sebebi: Sýkeng - Jazushylar odaghymyzda kóp jyl qyzmet istedi, ne teris sózi, ne teris is-әreketi bolmaghan sily adam. IYә, kim ne dese de, meyli, al, meninshe, Maghannyng shygharmalaryn jinap, saqtap, qyzghyshsha qoryp, bizge jetkizgeni ýshin-aq Zuleyha apaydyng aruaghyn qúrmetteuimiz qajet (apay, 1992-jyldyng jazynda-au deymin, Qyzyljargha kóship, eki jyldan keyin qaytys boldy).

-Men taba almaghan ólenderi, basqa da dýniyeler әli de bary sózsiz. Kenshilik bolar kýn tusa, Maghjandy izdeushiler shyghar, az bolmas ta, qalghanyn solar tauyp alar... - dep oilana sóilep sәl kidirgeni, odan song tandanysty ýnmen: - 1923-jyly Tәshkende arab әrpimen shyqqan ólender jinaghyn Ghabit Mýsirepov aghalaryng alyp edi, birjarym jyl boldy, nege ekenin bilmeymin, neshe ret telefon soqsam da, qaytaryp berer emes, - dep, maghan súrauly keskinmen qaraghany әli kóz aldymda.

-Ghabenmen sóilesermin, berer, - degenmin. IYә, Ghabene telefon shalyp, niyetimdi aittym.

-Solay ma-a? - dedi soza sóileytin daghdysymen.

-    Kitap kerek bolyp túr, býgin be, erteng be, tezirek berip jiberinizshi! - dedim. Biraz ýnsizdikten keyin:

-    Jaraydy, - dedi.

Kitaptaghylaryn,  gәzet   qiyndysyndaghylaryn,   mәshinkemen,   qolmen

kóshirilgenderin jinaqtap, rettep, tórt dana etip mәshinkelettim. Eki tomgha bólip týptettim. Birinshisine "Batyr Bayan", "Qorqyt" dastandary men 221 ólenin, ekinshisine Maksim Gorikiyding Ana turaly әngimelerinin, Mamiyn-Sibiryaktan, t.b. audarghandaryn, maqalalaryn toptadym. Ol júmysqa tóler aqy ózime auyrlau bolghan song syralghy inimiz Múrat Áuezovpen aqyldasyp edim, ol sózge kelmesten kómektesti.

Fotosuretterdi qarap otyrghanymyzda on bes shaqty adam top bolyp týsken birine kóz toqgatyp:

-Apay, myna fotoda kimder bar, qay jylghy? - degenmin.

-Búl, eger úmytpasam, Maghjan birinshi tútqynnan bosaghannan keyin Mәskeude bolghanymyzda sondaghy joldastarymen, tanystarymen týskeni ghoy deymin... Mәskeude dostary, joldastary boldy. Aleksandr Blokpen, taghy basqa aqyndarmen aralasqan. Blokpen birge teatrgha eki-ýsh ret barghanbyz.

-Myna fotoda Blok joq siyaqty, al Maghang qaysysy? - dedim. Bloktyng fotolaryn san kórgendikten onyng múnda joqtyghyna shýbәlәnbadym, al beynesi kózimizden erte tasa bolghan Maghandy tany almadym.

-Blokpen de fotogha týskenimiz esimde, biraq, ol fotony alghan-almaghanymdy bilmeymin, "baytal týtil bas kayghy" bolghanda nemizdin, qayda qalghanyn biler es boldy ma bizde?!. IYә, andaghyda Blok joq, al Maghjan bar,..- dep apay asa ajarly jigit beynesin súqsausaghymen núsqanqyrady da, sonsong basyndaghy sary shaghy oramalynyng bir úshymen әueli Maghannyng beynesin, odan keyin basqalaryn aqyryn ghana sipay sýrtip, bir kýrsinip qoydy...

-Apay, búl fotony da alayyn, ýlkeyttireyin, - dedim.

-Ala ghoy, - dep taghy bir suretti de úsyndy.

Maghannyng fotobeynesin qoljazba-kitәp kólemine say 17x22 sm. ettirip tórt dana jasattym da, birinshi tomdarynyng betasharyna jelimdedim. Gәzet-jornaldarda Maghannyng sharshanqyraghan keyiptegi fotosy jariyalana beretin. Búirasyndau shashy mandayyn jabynqyraghan, ózi búiyghynqyraghan kýidegisi.  Al myna fotosynda Maghang - jigitting súltany! Bir kórgende-aq talay kózdi suyryp ala jazdaghan shyghar derlik súlu beyne! Onyng bir danasyn 2002-jyly "Qazaq әdebiyeti" gәzetining redaksiyasyna alyp baryp, jauapty hatshy Erkin Jappasovqa tapsyrdym. "Maghjan  aghamyz ghajap kórkem bolghan eken ghoy!" dep tanqaldy ol.

Fotonyng bir danasyn, mine, osy saytqa úsyndym.

...Segiz kitapty Zuleyha apaygha alyp bardym.

-Apay, mine, dayyn boldy! - dedim, quanyshymdy jasyrmay jarqyn sóilep.

-Rahmet, qalqam, rahmet, kóp jasa! - dey  qalbalaqtaghan  apay
kóz jasyna ie bola almay, kitaptardy kezek-kezek sipalay berdi...

Kitap tórt dana bolaryn aityp aqyldasqanymda apay onyng bireuin ózinde qaldyryp, ekeuin memlekettik arhivke, bireuin A. Pushkin atyndaghy ortalyq kitaphanagha tapsyru oiy baryp aitqan-dy. Sony eskerip:

-Men ýsheuin aparyp tapsyrayyn, siz әure bolmanyz, jaray ma? - dep edim, apay basyn shayqap, bilezikti ong qolyn siltep:

-Qalqam, men basqasha oilap otyrmyn. Arhivke, kitaphanagha tapsyrmayyq, olardy Ábdilda Tәjibaev alyp, qúrtyp jiberedi, ol Maghjangha tirisinde jau bolyp edi, ólisinde de әli jau... Joq, kitapty onyng qolyna týsirmeyik! Bireuin Ánuar Álimjanovqa ber, bireuin ózing al, bireuin... Oljas Sýleymenovke aparyp ber, jaray ma? - dedi, әnsheyindegi basynqy qonyr ýni shynyldanqyrap shyghyp.

Tilegin oryndadym. Tomdardyng alghy betin ózgertken joqpyn, onda "arhivke tapsyryldy" dep qazaq, orys tilderinde qysqasha silteme-týsinik jazghanmyn-dy. Ánuar ózine tapsyrylghandy: "Sen arhivshi-tarihshysyng ghoy, menen góri sende bolghany dúrys shyghar", dep jazushy Amantay Sataevqa silaghanyn aitty. Jaqsy joldasym, syrlasym Amantay sóitip oiynda joq oljagha keneldi. Al eki tomdyqtyng basqa danasyn bir kýni Jazushylar odaghy kensesining podvalynan tauyp aldym. Sol jyly, kense kýrdeli jóndeuden ótkizilgende, kabiynetterdegi kitaptar podvalgha týsirilgen eken. Áldebir mereytoy aldynda bir kitaptar kerek boldy da, aqyn joldasym Sabyrhan Asanov ekeuimiz podvaldyng kiltin alyp týskenbiz. Kitaptar bólmening ortasyna ýiilip tastalghan eken. Sabyrhan anyryp túryp qalyp: "Astapyralla! Mynau súmdyq qoy!" - dedi. Shynynda solay bolghanmen, ne istersin, keregimizdi izdeuge kiristik. Bir tústan ózime tanys qos qonyr tomdy kórip qaldym da, dereu úmtylyp baryp aldym. "O ne? Ne kitap?" dedi Sabyrhan. Men kórsettim, aittym (Jazushylar odaghyndaghy tórtinshi hatshylyq qyzmetinen Kiynematografiya komiytetining tóraghalyghyna auysyp ketken Oljastyng kabiynetinde qalghan kitaptarmen birge shygharyp tastalghanyn týsindim.) Sabyrhan: "Maghan bershi!" dedi, qúmarta qalyp. Kónilin jyqpadym, birinshi tomyn berdim. Al ekinshi tomyn jazushy-synshy professor Túrsynbek Kәkishev: "Maghjan Júmabaevtyng audarmalary turaly zertteu enbek jazuyma kerek edi" dep súrap alghan edi, әli de sol kiside.

«Abay-aqparat»