عابباس قابىشۇلى. زۋلەيحا اپاي
ەستەلىك
1977-جىلعى قاڭتار ايىنىڭ باس شەنى بولار. جۇمىس بولمەمە (قازاق ادەبي قورى) ءبىر كەلىنشەك قولتىعىنان دەمەگەن بايبىشە كەلدى. رەڭدى كىسى. قارسى الىپ، ديۆانعا جايعاستىرىپ، ەسەندەسىپ، ءجون سۇراسىپ تانىستىق. ماعجان اعا جۇماباەۆتىڭ جۇبايى بولعان زۋلەيحا اپاي ەكەن. كەلىنشەكتى «نەمەرەلەس ءسىڭلىم» دەپ تانىستىردى (ەسىمى جادىمدا قالماپتى). اپاي ەنتىگىن باسقان سوڭ:
-مەنى "حالىق جاۋىنىڭ قاتىنى" دەپ بۇل ليتفوندىعا جولاتپاي قويعان، جولاتتىرماي قويعان، ماعجان اعاڭنىڭ الگىبىر "دوستارى", - دەپ مىرس ءتتى دە: - ماعجاندى بىلەسىڭ بە؟ - دەدى.
-بىلەم، اپاي، بىلمەگەندە شە؟! مەندە بەس-التى ولەڭىنىڭ، "باتىر بايان" داستانىنىڭ كوشىرمەلەرى بار، - دەدىم. "قىز-كەلىنشەك كەزىڭىزدە تىم سۇلۋ بولعانعا ۇقسايسىز، ماعاڭ "بارىنەن دە سەن سۇلۋدى" سىزگە ارناعان-اۋ!" دەپ ويلاپ تا ۇلگىردىم.
-مۇراتتىڭ ايتۋىمەن كەلدىم، سەنى ماعان سىرتتاي تانىستىرعان - سول مۇرات ءىنىڭ. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بالاسى. ال ەندى ءسوزدى كوبەيتپەيىن، ۋاقىتىڭدى المايىن، بۇيىمتايىمدى ايتايىن، - دەدى دە، جاعدايىن قىسكاشا ايتتى. جاسى سەكسەنگە ىلىككەن. تيميريازەۆ كوشەسىندە ءبىر بولمەلى پاتەرى بار ەكەن. زەينەتاقىسى ماردىمسىز، پاتەرگە تولەۋىنەن كوپ ارتىلمايتىن كورىنەدى.
-اپاي، قاعاز دەگەن پالەسىز ەشتەڭە رەتتەلمەيدى عوي، ءوتىنىش جازىپ بەرىڭىز، - دەپ ءبىر پاراق قاعاز بەن قالام ۇسىندىم. اپاي:
-ءا، ونى الدىن الا جازىپ قويعانبىز، مىنا قارىنداسىندا، - دەدى دە، كەلىنشەككە يەك قاقتى.
ەستەلىك
1977-جىلعى قاڭتار ايىنىڭ باس شەنى بولار. جۇمىس بولمەمە (قازاق ادەبي قورى) ءبىر كەلىنشەك قولتىعىنان دەمەگەن بايبىشە كەلدى. رەڭدى كىسى. قارسى الىپ، ديۆانعا جايعاستىرىپ، ەسەندەسىپ، ءجون سۇراسىپ تانىستىق. ماعجان اعا جۇماباەۆتىڭ جۇبايى بولعان زۋلەيحا اپاي ەكەن. كەلىنشەكتى «نەمەرەلەس ءسىڭلىم» دەپ تانىستىردى (ەسىمى جادىمدا قالماپتى). اپاي ەنتىگىن باسقان سوڭ:
-مەنى "حالىق جاۋىنىڭ قاتىنى" دەپ بۇل ليتفوندىعا جولاتپاي قويعان، جولاتتىرماي قويعان، ماعجان اعاڭنىڭ الگىبىر "دوستارى", - دەپ مىرس ءتتى دە: - ماعجاندى بىلەسىڭ بە؟ - دەدى.
-بىلەم، اپاي، بىلمەگەندە شە؟! مەندە بەس-التى ولەڭىنىڭ، "باتىر بايان" داستانىنىڭ كوشىرمەلەرى بار، - دەدىم. "قىز-كەلىنشەك كەزىڭىزدە تىم سۇلۋ بولعانعا ۇقسايسىز، ماعاڭ "بارىنەن دە سەن سۇلۋدى" سىزگە ارناعان-اۋ!" دەپ ويلاپ تا ۇلگىردىم.
-مۇراتتىڭ ايتۋىمەن كەلدىم، سەنى ماعان سىرتتاي تانىستىرعان - سول مۇرات ءىنىڭ. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بالاسى. ال ەندى ءسوزدى كوبەيتپەيىن، ۋاقىتىڭدى المايىن، بۇيىمتايىمدى ايتايىن، - دەدى دە، جاعدايىن قىسكاشا ايتتى. جاسى سەكسەنگە ىلىككەن. تيميريازەۆ كوشەسىندە ءبىر بولمەلى پاتەرى بار ەكەن. زەينەتاقىسى ماردىمسىز، پاتەرگە تولەۋىنەن كوپ ارتىلمايتىن كورىنەدى.
-اپاي، قاعاز دەگەن پالەسىز ەشتەڭە رەتتەلمەيدى عوي، ءوتىنىش جازىپ بەرىڭىز، - دەپ ءبىر پاراق قاعاز بەن قالام ۇسىندىم. اپاي:
-ءا، ونى الدىن الا جازىپ قويعانبىز، مىنا قارىنداسىندا، - دەدى دە، كەلىنشەككە يەك قاقتى.
-قوردىڭ "قايتىس بولعان جازۋشىلاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنە جاردەم" دەيتىن بابى بار ەدى، سونىڭ نەگىزىندە اقشالاي كومەك كورسەتتىم. اپاي ريزا بولدى. سودان كەيىن دە جىل سايىن كەيدە ءبىر مارتە، كەيدە ەكى مارتە جاردەمدەسىپ ءجۇردىم. ءبىر كۇنى ۇيىنە قوناققا شاقىردى. بارا المادىم، الدە ءبىر
بوگەت بولىپ قالدى. ەرتەڭىندە ءبىر بوتەلكە شامپان، ءبىر قوراپ تورت الىپ بارىپ، كەشىرىم ءوتىندىم.
-دوم تۆورچەستۆا دەدى مە، ءبىر ۇلكەن ءۇي سالدىرىپ ءجۇر دەپ ەستىدىم، سونىڭ ءجۇمىسىنان قولىڭ تيمەي قالعان شىعار، تۇسىنەم، رەنجىگەن جوقپىن. ولجاس پەن مۇرات كەلدى، سەن كەلە العانىڭدا ءتىپتى جاقسى بولاتىن ەدى، - دەيدى بالاشا قالبالاقتاپ.
زۋلەيحا اپايمەن شۇيىركەلەسىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە ول كىسىگە:
-اپاي، ماعاڭنىڭ قولىڭىزدا بار شىعارمالارىنىڭ ءبارىن ماعان بەرىڭىز، نەشە دانا كاجەت دەسەڭىز، سونشا ەتىپ ماشىڭكەلەتىپ، تۇپتەتىپ، ازىرلەپ قويايىن، ماعاڭ اقتالىپ، ايىمىز وڭىنان تۋاتىن كۇن بولار، سوندا باسپاعا تاپسىرا قويۋعا دايىن تۇرسىن، جاراي ما؟ - دەدىم. تالاي تاۋقىمەت تارتقان، سان الداۋ-ارباۋ كورگەن جاننىڭ وزىمە سەنەر-سەنبەسىن بولجاي الماسام دا، مارقۇم اقىن اعامىزدىڭ ادەبي مۇراسىن بارىنشا جيناقگاۋ، ۇقىپتاپ ساقتاۋ كەرەكتىگىن ويلاعانمىن. اپاي پاتەرىنىڭ اۋلا جاقتاعى تەرەزەسىنە موينىن بۇرىپ، سىرتقا كوز تاستاپ، بىرەر مينوتتەي ءۇنسىز وتىردى دا، ويىمدى وقىپ بولعانداي-اق:
-عابباس قالقام، ساعان سەنەمىن، - دەدى. داۋىسى دىرىلدەپ شىقتى. جۇرەگىم جۇلقىپ قالعانداي ءبىر كۇي كەشىپ، ونەبويىم ىسي قالدى. سول ارەدىكتە ماعان جايلاپ بۇرىلىپ قاراعان اپايدىڭ كوزىنەن جاس توگىلىپ كەتتى...
ماعاڭنىڭ ولەڭ-داستاندارى، ادەبي اۋدارمالارى جاريالانعان گازەت-جورنالداردى ىزدەپ تابۋ، كوشىرمە جاساتىپ الۋ، ارينە، اپايعا قيىن بولعان. اقى-پۇلىن تولەۋ بىلاي تۇرىپتى، كەدەرگى-كەسىر جەتەرلىك كەزدەردە اشىق ىزدەۋدىڭ ءوزى قانداي تاۋەكەلدى قاجەت ەتتى دەسەك شە؟!. كۇيەۋىنە جاعىلعان كۇيەنى كەتىرۋ ءۇشىن جان تىنىشتىعىن ۇمىتقان، العاش تۇتقىندالعانىندا ىزدەنىپ ماسكەۋگە، ماكسيم گوركيگە دەيىن بارعان، ماعاڭنىڭ ول جولى اقتالۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپشى بولا بىلگەن، ال ەرى ەكىنشى رەت تۇتقىندالعاندا سوڭىنان سىبىرگە بارعاننان وزگە شاراسى قالماعان زۋكەڭ، كىم نە دەسە دە، بۇگىنگى بىزگە دە، كەلەر ۇرپاققا دا اسا قاجەت قىرۋار ءىس تىندىردى. قولىنان كەلگەنىنشە قورعانباي قيمىلداپ، ماعجان اعانىڭ ادەبي مۇراسىن جيىستىرىپ، ساقتاپ باقتى. اپاي قايتىس بولعاننان كەيىنگى ەكى-ءۇش جىل كولەمىندە كەيبىرەۋلەر ول كىسى تۋرالى ونى-مۇنى عايبات پىكىر ايتىپ تا، جازىپ تا جۇرگەنى بار. زۋكەڭە قولبالا بولىپ كەتكەن دەرلىك جاناشىر تۋىسى جورنالشى ءسۇنيات باكەنوۆ ماعاڭنىڭ دا، زۋلەيحا اپايدىڭ دا ءومىرىن جاقسى بىلەدى (الماتىدا تۇرادى، زەينەتكەر), عايبات پىكىرلەردىڭ ورىنسىز، ۇيات ەكەنىن ايتىپ وتىرادى. مەن وعان سەنەمىن، سەبەبى: سۇكەڭ - جازۋشىلار وداعىمىزدا كوپ جىل قىزمەت ىستەدى، نە تەرىس ءسوزى، نە تەرىس ءىس-ارەكەتى بولماعان سيلى ادام. ءيا، كىم نە دەسە دە، مەيلى، ال، مەنىڭشە، ماعاڭنىڭ شىعارمالارىن جيناپ، ساقتاپ، قىزعىششا قورىپ، بىزگە جەتكىزگەنى ءۇشىن-اق زۋلەيحا اپايدىڭ ارۋاعىن قۇرمەتتەۋىمىز قاجەت (اپاي، 1992-جىلدىڭ جازىندا-اۋ دەيمىن، قىزىلجارعا كوشىپ، ەكى جىلدان كەيىن قايتىس بولدى).
-مەن تابا الماعان ولەڭدەرى، باسقا دا دۇنيەلەر ءالى دە بارى ءسوزسىز. كەڭشىلىك بولار كۇن تۋسا، ماعجاندى ىزدەۋشىلەر شىعار، از بولماس تا، قالعانىن سولار تاۋىپ الار... - دەپ ويلانا سويلەپ ءسال كىدىرگەنى، ودان سوڭ تاڭدانىستى ۇنمەن: - 1923-جىلى تاشكەندە اراب ارپىمەن شىققان ولەڭدەر جيناعىن عابيت مۇسىرەپوۆ اعالارىڭ الىپ ەدى، ءبىرجارىم جىل بولدى، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، نەشە رەت تەلەفون سوقسام دا، قايتارىپ بەرەر ەمەس، - دەپ، ماعان سۇراۋلى كەسكىنمەن قاراعانى ءالى كوز الدىمدا.
-عابەڭمەن سويلەسەرمىن، بەرەر، - دەگەنمىن. ءيا، عابەڭە تەلەفون شالىپ، نيەتىمدى ايتتىم.
-سولاي ما-ا؟ - دەدى سوزا سويلەيتىن داعدىسىمەن.
- كىتاپ كەرەك بولىپ تۇر، بۇگىن بە، ەرتەڭ بە، تەزىرەك بەرىپ جىبەرىڭىزشى! - دەدىم. ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن:
- جارايدى، - دەدى.
كىتاپتاعىلارىن، گازەت قيىندىسىنداعىلارىن، ماشىڭكەمەن، قولمەن
كوشىرىلگەندەرىن جيناقتاپ، رەتتەپ، ءتورت دانا ەتىپ ماشىڭكەلەتتىم. ەكى تومعا ءبولىپ تۇپتەتتىم. بىرىنشىسىنە "باتىر بايان", "قورقىت" داستاڭدارى مەن 221 ولەڭىن، ەكىنشىسىنە ماكسيم گوركيدىڭ انا تۋرالى اڭگىمەلەرىنىڭ، مامين-سيبيرياكتان، ت.ب. اۋدارعاندارىن، ماقالالارىن توپتادىم. ول جۇمىسقا تولەر اقى وزىمە اۋىرلاۋ بولعان سوڭ سىرالعى ءىنىمىز مۇرات اۋەزوۆپەن اقىلداسىپ ەدىم، ول سوزگە كەلمەستەن كومەكتەستى.
فوتوسۋرەتتەردى قاراپ وتىرعانىمىزدا ون بەس شاقتى ادام توپ بولىپ تۇسكەن بىرىنە كوز توقگاتىپ:
-اپاي، مىنا فوتودا كىمدەر بار، قاي جىلعى؟ - دەگەنمىن.
-بۇل، ەگەر ۇمىتپاسام، ماعجان ءبىرىنشى تۇتقىننان بوساعاننان كەيىن ماسكەۋدە بولعانىمىزدا سونداعى جولداستارىمەن، تانىستارىمەن تۇسكەنى عوي دەيمىن... ماسكەۋدە دوستارى، جولداستارى بولدى. الەكساندر بلوكپەن، تاعى باسقا اقىندارمەن ارالاسقان. بلوكپەن بىرگە تەاترعا ەكى-ءۇش رەت بارعانبىز.
-مىنا فوتودا بلوك جوق سياقتى، ال ماعاڭ قايسىسى؟ - دەدىم. بلوكتىڭ فوتولارىن سان كورگەندىكتەن ونىڭ مۇندا جوقتىعىنا ءشۇبالانبادىم، ال بەينەسى كوزىمىزدەن ەرتە تاسا بولعان ماعاڭدى تاني المادىم.
-بلوكپەن دە فوتوعا تۇسكەنىمىز ەسىمدە، بىراق، ول فوتونى العان-الماعانىمدى بىلمەيمىن، "بايتال ءتۇتىل باس كايعى" بولعاندا نەمىزدىڭ، قايدا قالعانىن بىلەر ەس بولدى ما بىزدە؟!. ءيا، اڭداعىدا بلوك جوق، ال ماعجان بار،..- دەپ اپاي اسا اجارلى جىگىت بەينەسىن سۇقساۋساعىمەن نۇسقاڭقىرادى دا، سونسوڭ باسىنداعى سارى شاعي ورامالىنىڭ ءبىر ۇشىمەن اۋەلى ماعاڭنىڭ بەينەسىن، ودان كەيىن باسقالارىن اقىرىن عانا سيپاي ءسۇرتىپ، ءبىر كۇرسىنىپ قويدى...
-اپاي، بۇل فوتونى دا الايىن، ۇلكەيتتىرەيىن، - دەدىم.
-الا عوي، - دەپ تاعى ءبىر سۋرەتتى دە ۇسىندى.
ماعاڭنىڭ فوتوبەينەسىن قولجازبا-كىتاپ كولەمىنە ساي 17x22 سم. ەتتىرىپ ءتورت دانا جاساتتىم دا، ءبىرىنشى تومدارىنىڭ بەتاشارىنا جەلىمدەدىم. گازەت-جورنالداردا ماعاڭنىڭ شارشاڭقىراعان كەيىپتەگى فوتوسى جاريالانا بەرەتىن. بۇيراسىنداۋ شاشى ماڭدايىن جابىڭقىراعان، ءوزى بۇيىعىڭقىراعان كۇيدەگىسى. ال مىنا فوتوسىندا ماعاڭ - جىگىتتىڭ سۇلتانى! ءبىر كورگەندە-اق تالاي كوزدى سۋىرىپ الا جازداعان شىعار دەرلىك سۇلۋ بەينە! ونىڭ ءبىر داناسىن 2002-جىلى "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا الىپ بارىپ، جاۋاپتى حاتشى ەركىن جاپپاسوۆقا تاپسىردىم. "ماعجان اعامىز عاجاپ كوركەم بولعان ەكەن عوي!" دەپ تاڭقالدى ول.
فوتونىڭ ءبىر داناسىن، مىنە، وسى سايتقا ۇسىندىم.
...سەگىز كىتاپتى زۋلەيحا اپايعا الىپ باردىم.
-اپاي، مىنە، دايىن بولدى! - دەدىم، قۋانىشىمدى جاسىرماي جارقىن سويلەپ.
-راحمەت، قالقام، راحمەت، كوپ جاسا! - دەي قالبالاقتاعان اپاي
كوز جاسىنا يە بولا الماي، كىتاپتاردى كەزەك-كەزەك سيپالاي بەردى...
كىتاپ ءتورت دانا بولارىن ايتىپ اقىلداسقانىمدا اپاي ونىڭ بىرەۋىن وزىڭدە قالدىرىپ، ەكەۋىن مەملەكەتتىك ارحيۆكە، بىرەۋىن ا. پۋشكين اتىنداعى ورتالىق كىتاپحاناعا تاپسىرۋ ويى بارىپ ايتقان-دى. سونى ەسكەرىپ:
-مەن ۇشەۋىن اپارىپ تاپسىرايىن، ءسىز اۋرە بولماڭىز، جاراي ما؟ - دەپ ەدىم، اپاي باسىن شايقاپ، بىلەزىكتى وڭ قولىن سىلتەپ:
-قالقام، مەن باسقاشا ويلاپ وتىرمىن. ارحيۆكە، كىتاپحاناعا تاپسىرمايىق، ولاردى ءابدىلدا تاجىباەۆ الىپ، قۇرتىپ جىبەرەدى، ول ماعجانعا تىرىسىندە جاۋ بولىپ ەدى، ولىسىندە دە ءالى جاۋ... جوق، كىتاپتى ونىڭ قولىنا تۇسىرمەيىك! بىرەۋىن ءانۋار الىمجانوۆقا بەر، بىرەۋىن ءوزىڭ ال، بىرەۋىن... ولجاس سۇلەيمەنوۆكە اپارىپ بەر، جاراي ما؟ - دەدى، انشەيىندەگى باسىڭقى قوڭىر ءۇنى شىڭىلداڭقىراپ شىعىپ.
تىلەگىن ورىندادىم. تومداردىڭ العى بەتىن وزگەرتكەن جوقپىن، وندا "ارحيۆكە تاپسىرىلدى" دەپ قازاق، ورىس تىلدەرىندە قىسقاشا سىلتەمە-تۇسىنىك جازعانمىن-دى. ءانۋار وزىنە تاپسىرىلعاندى: "سەن ءارحيۆشى-تاريحشىسىڭ عوي، مەنەن گورى سەندە بولعانى دۇرىس شىعار", دەپ جازۋشى امانتاي ساتاەۆقا سيلاعانىن ايتتى. جاقسى جولداسىم، سىرلاسىم امانتاي ءسويتىپ ويىندا جوق ولجاعا كەنەلدى. ال ەكى تومدىقتىڭ باسقا داناسىن ءبىر كۇنى جازۋشىلار وداعى كەڭسەسىنىڭ پودۆالىنان تاۋىپ الدىم. سول جىلى، كەڭسە كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىلگەندە، كابينەتتەردەگى كىتاپتار پودۆالعا تۇسىرىلگەن ەكەن. الدەبىر مەرەيتوي الدىندا ءبىر كىتاپتار كەرەك بولدى دا، اقىن جولداسىم سابىرحان اسانوۆ ەكەۋىمىز پودۆالدىڭ كىلتىن الىپ تۇسكەنبىز. كىتاپتار بولمەنىڭ ورتاسىنا ءۇيىلىپ تاستالعان ەكەن. سابىرحان اڭىرىپ تۇرىپ قالىپ: "استاپىراللا! مىناۋ سۇمدىق قوي!" - دەدى. شىنىندا سولاي بولعانمەن، نە ىستەرسىڭ، كەرەگىمىزدى ىزدەۋگە كىرىستىك. ءبىر تۇستان وزىمە تانىس قوس قوڭىر تومدى كورىپ قالدىم دا، دەرەۋ ۇمتىلىپ بارىپ الدىم. "و نە؟ نە كىتاپ؟" دەدى سابىرحان. مەن كورسەتتىم، ايتتىم (جازۋشىلار وداعىنداعى ءتورتىنشى حاتشىلىق قىزمەتىنەن كينەماتوگرافيا كوميتەتىنىڭ توراعالىعىنا اۋىسىپ كەتكەن ولجاستىڭ كابينەتىندە قالعان كىتاپتارمەن بىرگە شىعارىپ تاستالعانىن ءتۇسىندىم.) سابىرحان: "ماعان بەرشى!" دەدى، قۇمارتا قالىپ. كوڭىلىن جىقپادىم، ءبىرىنشى تومىن بەردىم. ال ەكىنشى تومىن جازۋشى-سىنشى پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشەۆ: "ماعجان جۇماباەۆتىڭ اۋدارمالارى تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەك جازۋىما كەرەك ەدى" دەپ سۇراپ العان ەدى، ءالى دە سول كىسىدە.
«اباي-اقپارات»
