2.

Tura sonday qoghamdyq buyrqanys túsynda Stalin men Leninning qabyldauynda jii bolyp, olar ýnemi nazarynda ústaghan Bashqúrtstan ýkimetining tóraghasy Zaky Validov Týrkistanda astyrtyn úiym qúryp, kenes ýkimetine qarsy kýresuge sheshim qabyldaydy. Ol ózining búl oiyn Kremli bauyryna basyp jýrgen shyghys qayratkerlerining bәrine aitady. Sonyng ishinde shyghys últtarymen aradaghy kelisim shartty Leninnin:

«Jyrtyp tastaytyn bir japyraq qaghaz» dep qaraytynyn ... Shyghys týrki ókilderine, sonyng ishinde Túrar Rysqúlovqa aittym. Ol búl turaly Bókey ordasyndaghy ózining jaqtas kommuniysining birine hat jazdy», - dep bayandaydy Z.Validov.

Búl oqighagha oray T.Rysqúlov:

2.

Tura sonday qoghamdyq buyrqanys túsynda Stalin men Leninning qabyldauynda jii bolyp, olar ýnemi nazarynda ústaghan Bashqúrtstan ýkimetining tóraghasy Zaky Validov Týrkistanda astyrtyn úiym qúryp, kenes ýkimetine qarsy kýresuge sheshim qabyldaydy. Ol ózining búl oiyn Kremli bauyryna basyp jýrgen shyghys qayratkerlerining bәrine aitady. Sonyng ishinde shyghys últtarymen aradaghy kelisim shartty Leninnin:

«Jyrtyp tastaytyn bir japyraq qaghaz» dep qaraytynyn ... Shyghys týrki ókilderine, sonyng ishinde Túrar Rysqúlovqa aittym. Ol búl turaly Bókey ordasyndaghy ózining jaqtas kommuniysining birine hat jazdy», - dep bayandaydy Z.Validov.

Búl oqighagha oray T.Rysqúlov:

«Baytúrsynovqa keletin bolsaq, ol biz kelmey túryp Orynborgha ketip qalghan bolatyn. Validov ol kezde Bashqúrt halyq komissarlar kenesining tóraghasy bolatyn, onymen Lenin jәne Stalin joldastardyng ózi jeke әngimelesetin. Bashqúrttardyng qyzyl әskeri maydanda soghysyp jýrgendikten de, ol kezde Moskva da Validovpen eseptesetin. Maghan: Validovting óz poezy bar, ol Moskvagha kelgende әskery sherumen qarsy aldy, - dedi. Men ony bilmeytinmin jәne ótkeninen de habarym joq bolatyn. Birinshi ret kórgen adamym jәne onymen eseptesedi eken, bolashaqta onyng kim bolaryn qaydan bileyin. Men onymen qonaq ýide tanystym: «Bashqúrtstan ýkimetining tóraghasymyn». Jergilikti jerdegi «kolonizatorlar» әbden zyghyrymdy shyghardy», - dep múnyn shaqty, jaghdaydyng qiyndap ketkeni sonday, «otstavkagha» ketetinin aitty. Ózining Lenin joldastyng atyna jazghan bayandamasynyng bir danasyn berdi. Men oghan ózimning Ortalyq komiytetke dayyndaghan bayandamamnyng bir danasyn berdim. Sonymen bәri de ayaqtaldy», - dep kuәlik berdi.

Shyndyghynda bәri de ayaqtalghan joq edi. Qayta «tar jol, tayghaq keshu» endi bastalghan. Bayanhattaghy sayasy oqighalargha bergen baghasy men ústanymy Z.Validovting de, Á.Bókeyhanovtyng da, A.Baytúrsynovtyng da, Á.Ermekovting de pikirine keraghar. Alayda astaryn ashyp, әdibin jazsan, búl oqighalargha T.Rysqúlovtyng tikeley qatysqany anyqtala týsedi. Al ózi qatysqan oqighalardy qanday kózqaraspen qabyldap, kimge qalay týsindiredi jәne jeke basyn qalay qorghaydy, ol әr azamattyng tandauy jәne sol kezendegi birden-bir dúrys ústanym  boluy da mýmkin. Múnday «júmbaq jaylar» men pikir qayshylyqtary tergeu barysyndaghy jauaptarda jii kezdesip otyrady. Bizding oiymyzsha, «tiran (Leniyn) men diktator (Staliyn)» basqarghan imperiyada shyndyqty aitu tәuekelding ghana isi emes, taghdyrdyng zaualy da bolatyn.

Sóitip, kenes ókimeti túsynda:

«Federasiyalyq Resey mәselesin kýn tәrtibinen syzyp tastau kerek...» boldy, «ekonomikalyq jәne sayasy tizgindi qii - aqylgha simaydy әri dúshpandyq әreket» dep sanaldy. Resey ...últ mәselesin sheshuge de dәrmensiz» boldy, tipti», «sheshe de almaydy» eken, «sol siyaqty Reseydegi federativtik qúrylym da últtyq mәseleni sheshpeydi, sheshuge de mýmkindigi joq» kórinedi, «jarym-jartylay ghana jasaghan ótpeli ótkel - federasiya mәselesi, demokratiyanyng mýddesin qanaghattandyrmaytyn», - bolyp shyqty.

Sol jyly qazan aiynda - Qazaqstan Reseyding qúramyndaghy avtonomiyalyq respublika bolyp jariyalandy. Búl «Alashorda» ýkimetining tolyqtay tarih betinen ysyryluy edi. A.Baytúrsynovtyng ólkelik revolusiyalyq komiytetting mýsheliginen jәne partiya mýsheliginen shygharyluy Lenin qol qoyghan «bir japyraq qaghazdyn» otqa órtelui edi.

Z. Validov taghy da Leninmen eki ret kezdesip, az sandy halyqtardyng bostandyghy mәselesin kóteredi. Sol kezdesudegi Leninnin:

«Ortalyq aldaghy uaqytta da búrynghy otar elderdegi orys proletariatyna sýienetin bolady, al sizder «basshylyqqa» qanday dәrejede ymyralastyq kórsetesizder, nemese qanday senim kórsetesizder, sonday dengeyde ghana senimge ie bolasyzdar. Resey jerinde sosializm tolyq ornaghan song da búl senimsizdik saqtalyp qalatyn bolady. Tipti, sosializm býkil әlemde jeniske jetse de shyghystaghy otar elderge evropalyq proletariattyng - aghylshyndardyn, fransuzdardyn, beligiyalyqtardyn, «basshylyghy» joyylmaydy», - degen sózi Z.Validovting kenes ókimetine degen senimin mýldem ýzdi.

Al Lenin bolsa, ol «bir japyraq qaghazdy» bir qolymen minberden kópshilikke kórsete úsyndy da, ekinshi qolymen búl mәseleni qayta kóterilmestey etip, tura buyndy túsynan otap otyrdy. Ózge-ózge, tek qana Reseyde ghana emes, dýnie jýzine proletariat diktaturasyn qúrugha úmtylghan Leninning últ mәselesinde ymyragha baruy, yaghni, әrbir últtyng tәuelsiz ómir sýruine mýmkindik berui, ony qostauy jay ghana daqpyrt qana edi.

Búl onyng maqsatyna, ómir sýru tәsiline, tipti kýndelikti berilgen núsqau-búiryqtaryna qarama-qayshy keldi. Ol tura sol «әskery kommunizm» kezinde eger:

«Baltyq jaghalauyndaghy últtar baghynudan bas tartsa, olardy bir-aq týnde ayausyz qyryp tastandar da, múny últshyldar men kontrrevolusionerler istedi dep qaueset taratyndar», - dep jasyryn búiryq berdi.

Mine, Leninning últtyq sayasatynyng týpki maqsaty osy bolatyn. Qúpiya jarlyqtarda búdan da soraqy úsynystardyn, pәrmenderdin, «aqyl-kenesterdin» bar ekeni qazirding ózinde әshkerelenip otyr. Últtardyng avtonomiyasy men sayasy birligi - kenes ókimeti ýshin syrt kózge qoyylghan saqna oiyny ghana edi. Búl Z.Validov siyaqty ójet, «azamattyq ojdany» saqtalghan qayratkerding songhy tózimin tauysty. Ol:

«Búl shyndyq (Leninning sózin menzep otyr - T.J.) kenes ókimetine qarsy pәrmendi jәne ashyq týrde kýres jýrgizu qajettigin bizding aldymyzgha mindet etip qoydy. Sol kýnderi Tashkenttegi olardyng pikirlesteri Rysqúlov, Nizam Qojaev jәne basqalary Týrkistan komissiyasynyng jәne Týrkistan atqaru komiytetining (TurSIYK-tin) qúramynan shygharyldy. Biz, Ahmet Baytúrsynov ekeumiz 29 mausym kýni Moskvadan ketip qalugha kelistik. Búghan Stalin rúqsat bermedi, biraq Astrahanigha baryp densaulyghymdy týzetemin - degen syltau aityp, Ortalyq komiytetting hatshylary Krestinskiy men Preobrojenskiyding rúhsatyn aldym», -dep jazdy.

«Týrkkomissiyanyn» qúramynan shygharylghan tústaghy ózining is-әreketine T.Rysqúlov keyinnen:

«1920-1921 jyldary әskery kommunizm túsyndaghy sayasattyng shartyna qarsylyq bildirgen úsaq burjuaziyanyng narazylyghy kýsheydi (sol kezde Rossiyanyng әr jerinde, Kronshtadta kóterilister oryn aldy, partiya mýshelerining ishinen de solqyldaqtar shyqty). Sonday solqyldaqtyq pen betbúrystar artta qalghan últtyq Týrkistanda da boldy. Últshyldyq uklon men Týrkkomissiyamen aradaghy jetekshilikke talas - jaulardyng jolyn ashty, býkil halyqtyng kósemi bolyp kórinip, ózining sonynan barlyq túrghyndar erip kele jatqanyn Moskvanyng aldynda kórsetkisi keldi. Múnday ústanym dúshpandargha kópir salyp berdi. Búl túrghydan alghanda, men sol kezde jibergen ýlken qatelikterimdi moyyndaymyn, sodan keyingi qyzmet barysynda búl qatelikterimdi tereng týsindim. Shekten shyqqan joqpyn, jauymmen de jaqyndaspadym, 1921-1922 jyldan bastap óz baghytymdy týzedim, sodan bastap tura joldan tayghan emespin. Ótken qateligimnen sabaq alyp, partiyanyng sara jolyn týzu ústap kelemin», - dep týsinikteme berdi.

Tergeushiler tútqyndardyng bәrinen Á.Bókeyhanovtyn, A.Baytúrsynovtyn, T.Rysqúlovtyn, Z.Validovting arasyndaghy baylanysty qazymyrlyqpen súrauy da osy oqighagha baylanysty bolsa kerek. Tergeu isinde sol jyldary T.Rysqúlovtyng Orynbordaghy jalpyqazaqtyq qúryltaygha qatysqany jәne Sarymoldaevqa arnap J.Dosmúhamedovtyng adresine hat joldaghany turaly aighaq bar. Ózining Z.Validovpen jәne            M. Súltanghaliyevpen jazysqan hattary turaly keyin arnayy týsinikteme bergen. Tergeushiler osy hatty tabugha úmtylghan, biraq onyng naqty izine týse almaghan.

Azattyqqa jetuding joly - kýres ekenin týsingen Z. Validov astyrtyn úiym qúru ýshin Týrkistangha bet aldy. Sol qarsanda Týrkiyadan kelgen «Ittihat jәne tarakkiy» («Birlik pen progress») partiyasynyng mýsheleri Nazym-bey men Badriy-bey atty týrik qayratkerlerimen jolyghady, olar da Z.Validovting astyrtyn júmysqa kóshu niyetin qostaydy.

Z.Validov: «Men ótirik pen kólgirsuge tóze almaymyn. Egerde bolashaqtan sәl ghana sәule kórinse, onda múnday aldamshylyqqa tózuge bolar edi. Biraq ta bizding tózimimizding tóleuin óteytin esh ýmit joq. Múnday әreketke óz erkinmen tәuekel etesin. Men onda (Týrkistangha - T.J.) óz armiyamdy alyp baryp, olardyng qanyn moynyma alghym kelmeydi. Men óz basymdy ghana oqqa tigip otyrmyn. Mening senimdi dostarym bar, olar men: Qal - desem de qalmaydy, birge jýredi», - dep, Sofy Allayardyn: - «Tәuekel deseng - yryzdyghyng Tәnirden, Búiyrghanyn kóresing sen, jolaushy», - degen sózin bir qaytalap alyp sapargha shyghady.

Búl qúpiya saparda Validov pen Rysqúlovtyng joly taghy da eki ret toghysady. Rysqúlov «bәri de sonymen ayaqtaldy», - dep Stalindi sendirse de, ol shyndyq aragha elu jyl salyp baryp qayta jariya boldy.

Týrik qayratkerleri Jemal men Halil pashalar úsynys jasap, Últ isteri jónindegi komissariat pen Músylman kommunister ortalyghy úiymdastyrghan Shyghys halyqtary qúryltayy 1-5 qyrkýiek arasynda Bakude ótti. Moskvada aiyrylysqan Z.Validy (endi Uәlidiy), A.Baytúrsynov, T.Rysqúlov ýsheuining joly Bakude toghysty. Búl kezdesu ýsheui ýshin de qúpiya jaghdayda ótti. Baku sapary turaly T.Rysqúlov:

«Men shúghyl týrde Bakudegi Shyghys halyqtarynyng qúryltayyna jýrip kettim. Shyndyghynda, onda bolghan eki-ýsh jýz týrkistandyq delegattar mening yqpalymda boldy. Kominternning atqaru komiytetining poezimen birge Ánuar pasha da keldi. Men delegattardyng barlyghyn Ánuar pashagha tilektes boludan saqtandyryp: ol ózining Týrkiyasyna da kóp kesirin tiygizdi, - dep ýgittedim. Ánuardyng menimen kezdeskisi keldi. Keyin bilgenimdey, ol delegattardyng birazymen kenes ótkizipti. Alayda Safarov jәne basqalar (1920-1921 jj.) meni sol keneske qatysty dep taratypty», - dep bayandady.

Áriyne, T.Rysqúlov «partiyalyq baqylau komissiyasyna bergen bayanhatynda» Bakuge barar jolda ózining Z.Validovpen qúpiya kezdeskeni turaly lәm demeydi jәne kezdestim dep aita da almaytyn. Z.Validov Ashtarhan, Saray, Ýstirt, Basqúnshaq arqyly Horezmge, odan Ashghabatqa ótip, astyrtyn júmysqa kóshken son, onyng әr qadamy anduly bolghany týsinikti (Biz búdan bylay «Qatiradaghy» týrik tilindegi mәtinderdi qysqasha mazmúndap beremiz):

«Men jasyrynyp jýrgemin. Kenes ókimeti mening qalayda onda baratynymdy bilip, erekshe dayyndyq jýrgizgeni, Baku, Ashtarhan, Derbend, Krasnovodski jәne basqa da qalalargha 300-ge juyq adamdy qúpiya tynshylyqqa tartqany turaly habar aldym. Olardyng kóbi meni jaqsy tanityn qyzmetkerler-mis. Qazaqstan men Ózbekstannan keletin ókilderding aty-jónderin jәne olardyng barlyghy bir poyyzda bolatynynan da habardar boldym. 2-tamyz kýni men búl poyyzdy Ashghabattyng batysyndaghy eleusizdeu Bamiyde degen bekette qarsy aldym. Jýk poyyzyna atpen kirdim, vagonda Túrar Rysqúlov pen Ibrahim Janúzaqovty keziktirdim. Olarmen: Bakude qalay kezdesetindigimizdi jәne onda ne isteytindigimizdi kelistik, Krasnovodskige tayaghanda Jebel beketinen týsip qaldym. Sol joly Túrar maghan qyzyqty bir qújat berdi», - dep jazady Z.Validov. - «Atalghan qújatty Reseyding Syrtqy ister ministrligining Tayau Shyghys jónindegi mamany Pavlov dayyndapty.

Ol: Tayau Shyghys, Arab, Týrkiya, Iran men Aughan elderindegi rulyq jik pen kapitalizmning keritartpa qayshylyqtaryn reseylik músylmandar arasyna «kóshirip», olardyng arasyna ot jaghyp, óshiktiru kerektigin aita kelip, orystandyrudy jedeldetuding joldaryn úsynypty. Soghan oray Lenin men Stalinning atynan berilgen núsqauda, Baytúrsynov, Rysqúlov, Súltanghaliyev «Týrkkomissiyasyna» mýshe bop túrghanda ashyq aitylmaghan mәselelerdi talqygha salyp, evropalyq partiya mýshelerine qúpiya taratqan. Týrik komissiyasynyng sessiyasynda: Týrkistan halqynyng taptyq jigin islamy túrghydan jandandyratyn Rysqúlov, Validov siyaqty últshyldar - jergilikti júmysshylardyng dúshpany, jergilikti ziyalylardyng arasynda ózderin «oktyabrist» retinde kórsetetin orystardy qyzmetke tartyp, kerisinshe, últtyq qyzmetkerlerdi shettetu kerek, Shyghysty tolyq baghyndyru ýshin olardyng kózi ashyq ziyalylaryna qysym jasap, qudalauda ústau qajet», - dep ashyq aitylypty.

Baku qúryltayyna qarapayym týrikmen keypinde baryp, jansyzdardyng kózine týspey Týrkistangha qaytyp oralghan Z.Validov tek Ánuar pashamen ghana hat arqyly tildesuge mýmkindik tabady. Z.Validov Manghystau, Aqtóbe arqyly Horezmge ótedi. Jolay adaylar arasyndaghy barymtagha biylik aitady. Ony estigen Á.Bókeyhanov: «Qazaq arasyndaghy qandy iring aqqan bir jarany tilipti», - dep baghalaghan. Ýrgenishte Jóneyd hannyng Annamúrad degen begi Hiuagha jetkizedi. Sol jyly 19‑jeltoqsanda Búqarada ótuge tiyisti qúryltaygha qatysu ýshin Qaraqúmdy kesip ótip, Sharsu arqyly Búqaragha keledi. Negizgi maqsaty - Búqara, Hiua, Týrkistan, Týrikmenstan, Qazaqstannyng ókilderi bas qosqan osy qúryltayda «Týrkistan últtyq birligi» partiyasyn qúru edi.

Mine, «Alashordanyng tergeu isindegi» basty mәselening biri de sol qúryltaygha kimderding qatysqanyn anyqtau bolatyn. Álihan Bókeyhanov, Ahmet Baytúrsynov, Múhamedjan Tynyshbaev, Halel Dosmúhamedov, Mirjaqyp Dulatov, Ghazymbek Birimjanov, Hayretdin Bolghanbaev siyaqty alash arystary tergeu barysynda ózderining Zaky Validovpen astyrtyn baylanysy barlyghyn joqqa shygharady. Ár týrli qisynda jauap qayyrady. Tek H.Bolghanbaev qana oqu-aghartu komissariatynyng tapsyrmasymen oqulyq baghdarlamasyn týzu maqsatynda barghanyn, Ghazymbek Birimjanov «Ashtargha kómek» komissiyasynyng tapsyrmasymen qarjy jinau maqsatynda issapargha shyqqanyn aitady. Al Dinshe Ádilev «Á.Bókeyhanov pen A.Baytúrsynovtyng jeke tapsyrmasyn oryndaghanyn» basa kórsetedi. Biraq qanday tapsyrma ekenin naqtylap aita almaydy.

Tarihshylar men tergeushiler: «Basmashylar men «Alashordanyn» arasynda qanday baylanysy boluy mýmkin, búl negizsiz jala shyghar», - dep joramaldap, sol tústaghy Týrkistan men Ortalyq Aziyadaghy sayasy jaghdaylardyng basyn qosyp, ortaq tújyrym jasaugha dәrmensizdik tanytyp keldi. Biz oqighanyng izin qua paydalanyp otyrghan Z.Validovting «Qatiralary» kólenkede qalghan sol bir kýnderge sәule týsiredi. Tergeuge tartylghandardyng jauaptarynyng әr qisynda boluy da zandy. Astyrtyn úiym júmysy sony talap etedi. Aragha elu jyl ótken song da Z.Validovting Búqaradaghy «qúryltaygha qatysqan eki qazaq qayratkeri әli tiri» dep olardyng atyn atamauy da sol astyrtyn kýresting zanyna baghynghandyq.

Alash azamattary tergeushige «qiynnan qiystyryp qanday syltau aitsa da», «Alashorda» qayratkerlerining Búqaradaghy «Týrkistan últtyq birligi» partiyasynyng qúryluyna qatty nazar audarghany anyq bayqalady. Ózge janama derekterdi bylay qoyghanda, Moskvadan birge shyghyp, Edil men Jayyqtyng arasynda Z.Validovpen qoshtasqan A.Baytúrsynovtyng jәne poezda jolyqqan T.Rysqúlovtyng búdan tolyq habardar bolghany anyq. Al A.Baytúrsynovtyng búl qúryltay turaly Á.Bókeyhanov pen M.Dulatovqa tolyq maghlúmat bergeni esh kýmәn tudyrmaydy. M.Tynyshbaev Búqaragha jibergen A.Ýmbetbaev ta búl jaydan maghlúmatsyz qalmaghan. Demek, Tashkenttegi úiymnyng biyresmy tóraghasy bolyp sanalatyn H.Dosmúhamedovting de qaperine ilikken. Al Búqaragha barghandardyng ishinde Gh.Birimjanov pen H.Bolghanbaev «Alashordanyn» ókiletti qúzyryna ie bolghan jәne qúpiya hatty osy ekeui jetkizgen. H.Bolghanbaevting kuәligine «Alashordanyn» móri basylghanyn, ózinde onday qúqyq bolmaghanyn D.Ádilev ózining kórsetindisinde atap aitady.

Sonymen, «Alashorda» qayratkerleri men Týrkistan, Búqara, Hiua respublikalarynyng arasynda yntymaqty sayasy baylanys bolghan. Ózining jasyryn ókilderin jiberu arqyly «Týrkistan últtyq birligi» qozghalysynyng zandy mýshesi retinde tirkelgen dep esepteuge tolyq negiz bar.

Sonday qysyltayanda jýrip Zaky Validov «Týrkistan últtar birliginin» qúryltayyn Tashkentte ótkizuge úmtylady.

«Biraq Týrkistan sayasatynyng beldi túlghalary - Álihan Bókeyhan, Túrar Rysqúlov, Ahmet Baytúrsyn, Múhamedjan Tynyshbaev, ózbekterden Munauar Qari, búharalyq Hakimzada, myrza Ábdiqadyr Múhiddiyn, týrikmenderden zanger Qaqajan Berdibaev jәne basqalar kenesterding qatang baqylauynda bolghandyqtan da qúryltaygha kele almady. Qúryltayymyz 18-qyrkýiekte bastaldy. On alty adamnyng jinalghany esimde. Ásirese, qazaq aghayyndar jaqsy dayyndalghan edi. Ýsh kýn ýsh jerde jinaldyq. Talqylanghan qaulylardyng bәri shyn jýrekten qabyldandy. Áueli Búqarada qúrylghan «Orta Aziyanyng qarapayym músylmandarynyng últtyq odaghynyn» ornyna tek «Týrkistan últtyq birligi» degen at qana alyndy. Qazaqstandaghy «Alashorda» atauy - «Soltýstik Týrkistan» bolyp ózgertildi. Onda:

Memlekettik basqaru odaqtyq dәrgeyde jýrgiziledi, últtyq mәdeniyet ýstemdigi saqtalady, tәuelsiz sot qúrylymy bolady, teng jәne tuystyq qarym-qatynastardy qamtamasyz etetin odaqtyq qaghidattar jasalady, Týrkistan soty Reseyding ishki isteri dәrgeyinen shygharylyp, últaralyq sotqa engiziledi, Týrkistannyng últtyq sotyn Reseyge tәuelsiz jasaqtalady, - degen mazmúndaghy qaulylar qabyldandy.

Búl qúryltayda: «Týrkistan últtyq birligi» ortalyghyn syrttan basqaru ýshin mening Týrkistanda qalmay, Iran, Aughanstan jәne Ýndistan arqyly Europagha ketuimdi, Mústafa Shoqayúlynyng da shetke ketuin maqúldady. Maghan osyghan baylanysty Qúryltay tóraghasy qol qoyghan qújat ta berildi. Aramyzda shet tilin jetik biletin adam bolmaghany ýshin búl qújat oryssha jәne týrikshe bir kezdemening betine jazyldy. Júbayymdy da birge әketuime púrsat berildi», - deydi Z.Validov.

Ánuar pashanyng qazasy jәne múharramshylardyng - «basmashylardyn» talqandaluy, «Týrkistan últtar birligi» ortalyghynyng sheshimi Z.Validovting azattyq kýresin túiyqqa tiredi. Sonday qúsaly sәtte T.Rysqúlovpen jolyghugha niyet etedi. T.Rysqúlov qabyldaudan bas tartady. T.Rysqúlovtyng Moskvadaghy jәne Bakuge barar joldaghy «uaghdasynda túrmay», kezdesuden boy tartqany ýshin Z.Validovting renjigendigi tergeuge tirkelgen. Al búl jay «Qatirada»:

«Aydyng jiyrmasynda hat tasushy kelip, Túrar Rysqúlovtan habar әkeldi. Onda: «Validovke ortalyq komiytetting qaulysy boyynsha keshirim jasaldy, qalasa Rudzutakpen kezdessin, tek «qayda jýrgenin» aitpasyn, belgisiz bop qaludy kónilinde qatty ústasyn», - depti. Hattyng sonynda: egerde kenes ókimetine qaytyp oralmaytynday bolsa, onda qalaghan memleketke ketuime kómektesetinin bildiripti. Áriyne, búl kezde Týrkistannyng «úly generaly» Rudzutaktyng shaqyruynyng ýlken manyzdy bar edi», - dep bayandalady.

1920 jylgha deyin oppozisiyalyq kózqarasta jýrgenin T.Rysqúlovtyng ózi de 1923 jyly 9-12 mausym aralyghynda RK(b)P ortalyq komiytetining Últtyq respublikalar men oblystardyng jauapty qyzmetkerlerimen ótkizgen tórtinshi kenesinde sóilegen sózinde moyyndady. M.Súltanghaliyevti últshyl retinde әshkereleuge arnalghan búl keneste T.Rysqúlovqa da aiyp taghylghan bolatyn. Ol:

«Súltanghaliyevpen iydeologiyalyq sybaylastyq turaly ekinshi mәsele turaly mynany aitamyn. Men partiyanyng ortalyq komiytetining aldynda, osy kenesting aldynda mynany mәlimdeymin: Súltanghaliyevting ústanghan ústanymy shyndyghynda da shekten asyp ketti, biylgha deyin emes, 1920 jylgha deyin men de osy ústanymda bolghamyn jәne eng jankeshi opponent boldym, múny ortalyq komiytet jaqsy biledi. Men Ortalyq komiytette: әskery mәsele jóninde de, partiyalyq mәsele jóninde de, basqa mәselelerde de, tipti sol kezde jýrgizilgen barlyq sayasat jóninde úrsysugha deyin bardym. Nәtiyjesi - mening Týrkistandaghy qyzmetimnen ketuimmen ayaqtaldy. Shyghys halyqtarynyng qúryltayynda men búl oppozisiyany әshkereledim. Men búnyng bәrin joqqa shygharmaymyn, biraq ta qúrmetti jer audaru retinde Moskvada, Últtar jónindegi komissariatta eki jyl istedim jәne keybir týrkistandyq joldastardyng túrghysynan adam tózbestey qorlyqty kórdim. Búl qorlyq tek sayasy jaqtan ghana emes, kommunistke kórsetilgen (men partiya mýshesi emespin be) búl qorlyq mening janúyama da (ýiden quyp shyghu, qudalau t.t. túrghysynda) kórsetildi. Osynday auyr kýizeliske qaramastan men Moskvada qaldym, jau jaghyna shyghyp ketkemin joq», - dep ózining búrynghy «qatelerin» moyyndady.

Búl onyng eng batyl sózderining biri. Sózining sonynda T. Rysqúlov minbeden:

«Mening óz kózqarasym bar. Men eshqashanda Súltanghaliyevtin kózqarasynyng yrqymen jýrgemin joq. Múndaygha baru ýshin men tym turashyl adammyn, men óz kózqarasymdy jasyrmaymyn jәne búl iske mening qatysym bar degen Stalin joldastyng mәlimdemesi dúrys emes. Stalin qatelesedi», - dep tura kósemning betine qarap aitty.

Sonda Staliyn:

«Alla jar bolsyn», - depti ornynda otyryp.

Ol kezde múnday taytalasqa baru ýshin tek ójettik qana emes, asa sayasy batyldyq ta qajet bolatyn.

Jalghasy bar