Búl kýnde qytaydyng qauip-qateri jayynda jii aityla bastady. «Saqtansang saqtaymyn» dep Alla Taghala eskeretedi degendey, alyp ajdahanyng aranynan abay boludy úrpaqtargha eskertuimiz әriyne, saqtyqtyng qamy. Degenmen de, keyde osy ajdaha shynymen de qaterli me degen oy taghy mazalaydy.

Búl kýnde qytaydyng qauip-qateri jayynda jii aityla bastady. «Saqtansang saqtaymyn» dep Alla Taghala eskeretedi degendey, alyp ajdahanyng aranynan abay boludy úrpaqtargha eskertuimiz әriyne, saqtyqtyng qamy. Degenmen de, keyde osy ajdaha shynymen de qaterli me degen oy taghy mazalaydy.

Qytaydyng әlem elderin soghyspen jaulauy tym siyrek. Nemese joqtyng qasy. Áytse de mysyq tabandap jylju - «jolbarystyng tabanyn tósep, arystannyng aibatyn kórsetu» olardyng ejelgi әdeti. Qytay eli ózderin «5 myng jyldyq mәdeniyet tarihy bar elmiz» dep qaraydy. Óz basym olardyng 5 myng jyldyq mәdeniyet tarihy­nyng kólenkesinde kórgenim joq. Biraq, 5 myng jyldyq qulyq-súmdyq, ailakerlik (tereng filosofiyalyq) tarihy bar ekenine kóz júmyp qaraugha bolmaydy. Adamnyng pishologiyalyq kónil kýiin kelbetinen ghana emes, sóz sóilem, jýris-túrysynan baghyp, synaudy «ata kәsip» etken búl halyq basqalardyng tamyryn dәp basyp, qarsylasynyng aqyl-oyyn, jan dýniyesin jaulaudy basty nazarda ústanady. Meyli dosyna, meyli jauyna qarata «aqylyn tapsa alynbaytyn qamal bolmaydy» dep qaraydy.
1992 jyly Qytayda «Qazaqstannyng jalpy jaghdayy» degen kesek tom jaryq kórdi. Onda qazaq dalasyn jiliktep, «qay jerde qanday tastyng týiiri bar, qanday shóp ósedi?» degendey iyne-jibimizge deyin kórsetilgen. Sóitip bir kesek mayly et - qazaq dalasy olardyng kóz qúrtyn qozdyrdy. Eng ókinishtisi, qazaq jerining biraz bóligi kýni býginge deyin ejelgi qytay jeri retinde olardyng oqulyghynan oryn alyp keledi.
Endigi jerde qytay tarapy jalghyz Qazaqstan ghana emes, Kenes Odaghynyng shekpeninen shyqqan úsaq elderdi «es jighyzbay jaulaugha» kiristi. Múny olar managhy aitqan pishologiyalyq, filosofiyalyq túrghydan - biylikting tizginin ústau­shy­lardy aqyl-aylamen qolgha qondyrudan bastady. Ko­mu­nizimning qazany tas-talqan bolghanda jan-jaghyna jaltaqtap otyrghan jetim balanyng kýiindegi naryqtyq toqyrau bizding әlsiz túsymyz edi. Osylaysha olar aqyl men aqshany kilt etip, әueli bazargha, onan song múnaygha, onan song óndiriske, onan song qyzymyzgha ... degendey auyz saldy. «Aqsha» atty ala qaghaz qúdiretin kórsetti. Qara narday qazaq azamattarynyng talayy olardyng úrtynda saghyzsha shaynaldy. «Sender qytaydy jamandaysyndar, olar sender aitqannan әlde qayda jaqsy, aqyldy, mýlәiim eken ghoy!» degenderin et qúlaghymmen estidim.
Býginderi biz «qytay - úly el», «qytay - alyp ajdaha», «qytay - tendessiz damugha qol jetkizip dýniyening aldynghy qataryna jetti», «qytay - әlemdi jaulap kele jatyr» dep jar salghan sayyn olar quanady. Talaydyng týbine jetken laqsa qúrlyq ózderi otarlamaqshy bolghan elderge osynday aibardyn, sestin, ózin zoraytyp kórsetuding qajettiligin ejelden biledi. Óz sózderimen aitqanda «qaghaz jolbarystyn» rólin oinau olargha týk emes. Endeshe manyndaghy kórshilerining basynan kórinetin múnday qorqynysh pen ýrey olargha «tegin jarnama». Ózderining aqyl-oy, aila-sharghymen jaulauynyng bir tәsilin osylay iske asyrugha ishtey asa qúndyly.
Olay bolsa «sonda qytay qauqarsyz, qatersiz el bolghany ma?» degen saual tuady.
Qazaqta «ózine ózing saq bol, kórshindi úry deme», «aqyryp kelgen arystannan ýndemey qabatyn it qaterli» degen sózder bar. Búlar saqtyqty da, qaterdi de, tatulyqty da anghartady.
Eng әueli qytay últy óte qorqaq halyq. Baghzy Týkilerden onbay tayaq jegen arghy tarihyna barmay-aq, ózimiz kózben kórgen, et qúlaqpen estigen ótken ghasyrdyng hikayasyna az ýnileyik. Men ejelgi týrkining kóne júrty, qazaqtyng qara shanyraghynyng biri - altyn Altay qoynauynda tuyp óstim. Anyzy aqiqatqa, aqiqaty anyzgha ainalghan kiyeli ólkening tasyn shertip qalsanyz, synghyr qaghyp sóiley jóneledi. Ata-babasynan qalghan osy ejelgi mekenining kókjalyna ainalghan, әigili Ospan batyr búl dalagha basyp kirgen qytay armiyayn qynaday qyrdy. Sol tústa Shynjangha kirgen gomindanshyl qytaylardyng jalpy әsker sany 80 mynnyng ainalasynda bolsa Ospan bahadýr sonyng jarymyna juyghyn (eng keminde 30 mynyn) jer jastandyrdy.
Ospannyng ózin kórmedik, anyzyna susyndap ósip, onyng sarbazdarynyng auzyna tamsana qaraushy edik.
- Olarda jandy adam, әskery synaqtan, qatang jattyghudan ótken kәdimgi qytay sarbazy. Sizder olardy qoysha qyrasyzdar. Al olardyng oghy sizderge darymay ma? - dep súraymyn ghoy. Altyn shaldarym arqasyn taugha tiregendey zoraya shalqayyp, kenk-kenk kýledi:
- Olar qorqaq. Ózgening jerine basyp kirgen aiyby taghy bar. Sosyn jeke basyn qatty qorghashtaydy. Aynalamdaghylar qyrylsa qyrylsyn ózim aman qalayyn degendey, basyn tastyng daldasyna tyghyp alyp, myltyqty kelse-kelmes ata beredi. Al bizde oq az. Ysyrap etkimiz kelmey sanap atamyz.
Dalanyng tól tumalary - anyzdyng aqyrghy keyipkerleri osylay deydi.
Óz basym es bile, әkeme mingesip, dýkennen alatyn kerek-jaraq ýshin qytay qystaqtaryna atpen kiretin edik. Bizdi kórgende kóshede birde bir qytay balasy qalmaytyn. «Bandit qazaqtar kele jatyr» dep ýilerine tyghylyp, esik-terezesinen syghalap túrushy edi.
1978 jyly qytay alasapyran kýige týsti. «Kenes Odaghy shabuyldap, Shynjandy bólip alady eken» degen kýbir-sybyr tarady. Múny әshkere aitudan, halyqty ýrkituden qoryqqan olar «jer silkinedi» degen jalghan aqparat taratty. Jaman sóz jerde jata ma. Altaydaghy qytaylardyng shamasy jetkeni ishki ólkelerge qashty. Ózderi kete almaghandary bala-shagha, tuys-tughanyn attandyrdy. Ákem ógizge arba jegip, qashyp bara jatqan qytay tanystarynan ýiding aghash jihazdaryn әkeldi.
2009 jyly Ýrimjidegi «5-shilde oqighasynyn» ýstinen týstik. Kóp ótpey Altaygha - Qanas kóline bardyq. Qara qúrttay qaptap jýretin qytaylardyng ayaghy sap tiylghan. Qanas boyy iyen dep aitugha bolarlyqtay. «Qytaylar úighyr kóterilisinen keyin aqyryndap ketip jatyr» - dep kýbirleydi jerding negizgi iyeleri múrtynan kýlip.
Osylaysha ózderin otanshyl sanaytyn qytay últynyng Shynjang jerine mahabbatynyng joqtyghyn, bastaryna qater tóngende jerdi qorghau oiyna da kirmey, janyn alyp qashatyn qorqaqtyghyn kózimizben kórip óstik.
Bir joly әkemning basyna qúran oqugha bara jatyp, bir qytay taksisten: «myna dalanyng kez-kelgen jerine ólik jerlep, tau bókterin zirattyqqa ainaldyrypsyndar, búl jerde әkelerinning basy joq edi ghoy» dep әzil-shyny aralas súradym. Shyndyqqa, jýieli sózge jyghylghysh qytay ghúlamalarynyng taghlymatyn qabyldaghan qu bolsa kerek, kýle iyzektep: «Ras, ras. Búl jer bizdiki emes» dedi. Sosyn taghy onay berilgenine opynghanday: «biraq sizderden búryn mongholdardiki bolghan joq pa» degendi qosty. Demek bizding eski shejiremizding bәrin biledi. Mýbada basyna kýn tua qalsa, osylardyng elin bastap qasha jóneletinine shýba joq.
Býgingi qytay qoghamyndaghy taghy bir әlsizdik - ruhany kedeylik, últtyq iydeologiyanyng әlsireui. Qytay qansha myqtymyn degenmen diny tireginen, tәnirlik seniminen, kósh basy kósemderining iydeyasynan airylu ýrdisin bastan keshirude. Oghan bir bala - bezbýirek bolyp ósken jastarynyng meyirimsizdigin qosynyz. Búlar qytay bolashaghyna ýlken qater.
Jәne biri - qúddy kenestik kezendegidey komunizm elesi olardy ótirik sandardyng ýstinen altynnan saray salghyzyp, shirik bәiterektik kýige tap qylyp otyr. Kýnderding kýninde jan sanaghy, óndiris, tútynu syndy mәseleler shiylenise kele toqyraugha úshyrauy, qúlap qaluy әbden mýmkin.
Býgingi japoniyadaghyday qytaygha tabighat tosyn minez tanytany bolsa Chanjiyang atalatyn asa ýlken dariyasy auyzdyqqa kónbey talay eldi mekender men óndiris oshaqtaryn jermen jeksen etedi.
Mine, osynday ishki sebepter olardyng alyp ajdaha emes, qater qay jaghymnan keledi dep qorqyp otyrghan kóp balaly otbasyday әlsiz tústarynyng kóp ekenin kórsetip beredi.
Býginderi Shynjang qúramyndaghy ejelgi mekenimiz - Ile, Altay, Tarbaghatay, Erenqabyrgha-Boghda óniri derlik qytaylardyng biyliginde qaldy. Ony tәnirim qaytaryp bermese, týrkining úrpaghynan, qazaqtyng úldarynan әzirshe joqshy bolarlyq oghlan tughan joq. Tughandy qoyyp kólenkemizden qorqatyn, ýreylengish bolyp bara jatyrmyz. Eger biz qytaylardyng óz istegenin ózine istep territoriya tútastyghymyzdy qayta qozghaytyn bolsaq, otarlaushy elding әlsiz úrpaghy bolghan әlgi taksisting zamandastary da bizden tipti de qorqady. Onsyzda orys pen qytaydyng ata-babasy týrki degende týsinen shoshyp oyanyp, bizden keletin qaterdi ósiyettep ketken. Olardyng kókeyinen ýreyding elesi, bizding jýregimizden ýmitting shoghy әli óship bolghan joq. Er týrikting úrpaghy ózgege tispeydi. Óz jerine súghynyp kirgendi ondyrmaydy. Atadan qalghan auyzsha shejirening altyn arqauy bizge osyny úqtyrghan.
Qytay bizge qaterli emes, Týrik Qaghanatynyng týtinin qayta týtetip, basymyz birigetin bolsa, biz olargha qater tóndiruimiz mýmkin. Qazirshe ózgege tiyispeyik, ózimizge tiyiskizbeyik. Oida orys, qyrda qytay, ortasynda ormanday týrki aman bolsyn!

«Abay-aqparat»