Qazaqstan tәuelsizdik almaghan Kenes zamanynda bizding auyldan ata júrtqa alghash qadam basqan aqyn, baspager Tәlipbay Qabaev edi. Marqúm atamyz viza ala almay, Beyjiyndegi Kenes konsuldyghynyng tabaldyryghyn tozdyrghanyn jyr ghyp aitatyn. Ýrimjidegi Shinjang jastar-órender baspasynyng Qazaq bólimin basqaryp túrghanda júmys babymen Beyjiynge jii joly týsken eken. Barghan sayyn konsulgha soghyp, sharuasyn quzastyrypty.

Songhy bir barghanynda әbden tanyp alghan últy qyrghyz konsul qyzmetkeri kirer-kirmesten: “Qayta-qayta kele beresin... Qazaqstanda sonshalyq kiming bar edi” - dep dýrse qoya beripti. “Últshyl”, “Onshyl” atanyp, jiyrma jyl Tarymnyng qúmynda (sayasy lager) tózimi shyndalghan atam, ashuyn zorgha tejep: “Ákemning basy bar... qazaqsha sóz týsinesing be?!... Ákemning basy bar” - depti bayyppen. Ótkir sóz ónmeninen ótken Qyrghyz qyzaraqtap, pasportyna viza japsyryp, qolyna ústatypty.

Tanymal sayasatker Qasym-Jomart Toqaevting «Bel asu» kitabynan ol kisining de Kenes konsuldyghynda qyzmet atqarghanyn bildik. Atalmysh estelik kitabynyng Qytaygha qatysty tarauynda Toqaev myrza 1989 jylghy studentter oqighasy kezindegi kózimen kórgenderin, sol alasapyran shaqtaghy Kenes odaghynyng songhy basshysy Gorbachevting Qytaydaghy sapary jayynda tәpteshtey jazady.

Kәrim Mәsimov myrza alghash ýkimet basy bop taghayyndalghanda ol kisining ómir bayanynan Qytaydyng eki birdey joghary oqu ornyn (Beyjing shet tilder instituty men Uhan uniyversiytetin) bitirgenin, tәuelsizdik alghan song әlemning manday aldy qarjy ortalyghy sanalatyn Gankongtegi Qazaqstannyng sauda ókildiginde júmys jasaghanyn oqydyq.

Býginde Toqaev pen Mәsimov Qazaqstandaghy auyr salmaqtaghy sayasatkerlerding kósh basynda. Biri senat tóraghasy, endi biri últtyq qauipsizdik komiytetin basqarady. Preziydentting Europa men Amerikada bilim alghan, tәjiriybeden ótken senimdi kadrlaryna ekonamika salalarynyng tizginin ústatyp, biylikting negizgi tetikterine Qytayda shyndalghan Toqaev pen Mәsimovty basshy etui Qazaqstannyng syrtqy eldermen qatynasynda Qytay ýlesining basym oryngha shyqqanyn, Qytaydy jettik biletin sayasatkerlerding baghasynyng artqanyn bildirse kerek.

Amerikalyq oqymysty Iozef Naydyng «Júmsaq kýsh» iydeyasymen qanattanghan Qytay ýkimetining 2004 jyldan bastap әlemning 154 elinde Konfuzy inistitutynyng 548 bólimshesin ashqany belgili. Qazaqstanda beseui bar eken. Qytay biyligining múnday jankeshtiligine keybir qyraghy batys elderi syn kózben qarasa, óz ishindegi últshyl demokrattary da: “Kommunister úly ústazymyzdy sayasy maqsatyna paydalanyp qoljaulyq etti. Ózderi qúday sanaytyn kósemderinen ilikke alar bireu tabylmaghany ma?! - dep narazylyq tanytuda.

Songhy kezderi el ishi-syrtyndaghy aqparat kózderinde Qazaqstandaghy biylik tranziyti tilge tiyek bolyp jýr. Onday taldaulardy Qytay sayttarynan da ara kidik keziktirip qalamyz. Ózimiz oqyghan bir maqala Qazaqstandyqtar ýshin Qytay tilin biluding manyzdylyghyn jii aitatyn Darigha Nazarbaevany basty múrager retinde qarastyryp, ol biylikke kelgen jaghdayda qanday sayasy joldy tandauy mýmkin degen súraqqa jauap izdepti. Avtordyng pikirinshe múragerding aldynda eki týrli sayasy tandau túr. Birinshisi Soltýstik Koreya biyligining múrageri Kimchenyn siyaqty diktaturlyq jol, ekinshisi Tayvannyng memleket atasy Chankayshidyng balasy Szyanszigo ústanghan demokratiya joly. Bizdi qyzyqtyrghany sarapshynyng Qazaq sayasat tanushylary qaytalaudan jalyqpaytyn Ózbekstan ssenariyi, basqa da qyzyldy-jasyldy tónkeris siyaqty “Jauyr” bolghan kózqarastardy tizbelemey ózine jaqyn (biri qandas, biri odaqtas) eki eldi mysalgha keltirui. Maqala astarynda: “Qazaqstannyng bolashaq múrageri qanday sayasy joldy (demokratiyalyq, ne diktaturalyq) tandasa da bәribir, Qytaydyng Qazaqstanda mәngilik mýdesi bar” - degen oy jatqanday...

Esbol Ýsenúly

Abai.kz