قازاقستان تاۋەلسىزدىك الماعان كەڭەس زامانىندا ءبىزدىڭ اۋىلدان اتا جۇرتقا العاش قادام باسقان اقىن، باسپاگەر ءتالىپباي قاباەۆ ەدى. مارقۇم اتامىز ۆيزا الا الماي، بەيجيڭدەگى كەڭەس كونسۋلدىعىنىڭ تابالدىرىعىن توزدىرعانىن جىر عىپ ايتاتىن. ۇرىمجىدەگى شينجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسىنىڭ قازاق ءبولىمىن باسقارىپ تۇرعاندا جۇمىس بابىمەن بەيجيڭگە ءجيى جولى تۇسكەن ەكەن. بارعان سايىن كونسۋلعا سوعىپ، شارۋاسىن قۋزاستىرىپتى.

سوڭعى ءبىر بارعانىندا ابدەن تانىپ العان ۇلتى قىرعىز كونسۋل قىزمەتكەرى كىرەر-كىرمەستەن: “قايتا-قايتا كەلە بەرەسىڭ... قازاقستاندا سونشالىق كىمىڭ بار ەدى” - دەپ دۇرسە قويا بەرىپتى. “ۇلتشىل”، “Oڭشىل” اتانىپ، جيىرما جىل تارىمنىڭ قۇمىندا (ساياسي لاگەر) ءتوزىمى شىڭدالعان اتام، اشۋىن زورعا تەجەپ: “اكەمنىڭ باسى بار... قازاقشا ءسوز تۇسىنەسىڭ بە؟!... اكەمنىڭ باسى بار” - دەپتى بايىپپەن. وتكىر ءسوز وڭمەنىنەن وتكەن قىرعىز قىزاراقتاپ، پاسپورتىنا ۆيزا جاپسىرىپ، قولىنا ۇستاتىپتى.

تانىمال ساياساتكەر قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «بەل اسۋ» كىتابىنان ول كىسىنىڭ دە كەڭەس كونسۋلدىعىندا قىزمەت اتقارعانىن بىلدىك. اتالمىش ەستەلىك كىتابىنىڭ قىتايعا قاتىستى تاراۋىندا توقاەۆ مىرزا 1989 جىلعى ستۋدەنتتەر وقيعاسى كەزىندەگى كوزىمەن كورگەندەرىن، سول الاساپىران شاقتاعى كەڭەس وداعىنىڭ سوڭعى باسشىسى گورباچەۆتىڭ قىتايداعى ساپارى جايىندا تاپتەشتەي جازادى.

كارىم ءماسىموۆ مىرزا العاش ۇكىمەت باسى بوپ تاعايىندالعاندا ول كىسىنىڭ ءومىر بايانىنان قىتايدىڭ ەكى بىردەي جوعارى وقۋ ورنىن (بەيجيڭ شەت تىلدەر ينستيتۋتى مەن ۋحان ۋنيۆەرسيتەتىن) بىتىرگەنىن، تاۋەلسىزدىك العان سوڭ الەمنىڭ ماڭداي الدى قارجى ورتالىعى سانالاتىن گانكونگتەگى قازاقستاننىڭ ساۋدا وكىلدىگىندە جۇمىس جاساعانىن وقىدىق.

بۇگىندە توقاەۆ پەن ءماسىموۆ قازاقستانداعى اۋىر سالماقتاعى ساياساتكەرلەردىڭ كوش باسىندا. ءبىرى سەنات توراعاسى، ەندى ءبىرى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىن باسقارادى. پرەزيدەنتتىڭ ەۋروپا مەن امەريكادا ءبىلىم العان، تاجىريبەدەن وتكەن سەنىمدى كادرلارىنا ەكوناميكا سالالارىنىڭ تىزگىنىن ۇستاتىپ، بيلىكتىڭ نەگىزگى تەتىكتەرىنە قىتايدا شىڭدالعان توقاەۆ پەن ءماسىموۆتى باسشى ەتۋى قازاقستاننىڭ سىرتقى ەلدەرمەن قاتىناسىندا قىتاي ۇلەسىنىڭ باسىم ورىنعا شىققانىن، قىتايدى جەتتىك بىلەتىن ساياساتكەرلەردىڭ باعاسىنىڭ ارتقانىن بىلدىرسە كەرەك.

امەريكالىق وقىمىستى يوزەف نايدىڭ «جۇمساق كۇش» يدەياسىمەن قاناتتانعان قىتاي ۇكىمەتىنىڭ 2004 جىلدان باستاپ الەمنىڭ 154 ەلىندە كوڭفۋزى ينيستيتۋتىنىڭ 548 بولىمشەسىن اشقانى بەلگىلى. قازاقستاندا بەسەۋى بار ەكەن. قىتاي بيلىگىنىڭ مۇنداي جانكەشتىلىگىنە كەيبىر قىراعى باتىس ەلدەرى سىن كوزبەن قاراسا، ءوز ىشىندەگى ۇلتشىل دەموكراتتارى دا: “كوممۋنيستەر ۇلى ۇستازىمىزدى ساياسي ماقساتىنا پايدالانىپ قولجاۋلىق ەتتى. وزدەرى قۇداي سانايتىن كوسەمدەرىنەن ىلىككە الار بىرەۋ تابىلماعانى ما؟! - دەپ نارازىلىق تانىتۋدا.

سوڭعى كەزدەرى ەل ءىشى-سىرتىنداعى اقپارات كوزدەرىندە قازاقستانداعى بيلىك ءترانزيتى تىلگە تيەك بولىپ ءجۇر. ونداي تالداۋلاردى قىتاي سايتتارىنان دا ارا كىدىك كەزىكتىرىپ قالامىز. ءوزىمىز وقىعان ءبىر ماقالا قازاقستاندىقتار ءۇشىن قىتاي ءتىلىن ءبىلۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ءجيى ايتاتىن داريعا نازارباەۆانى باستى مۇراگەر رەتىندە قاراستىرىپ، ول بيلىككە كەلگەن جاعدايدا قانداي ساياسي جولدى تاڭداۋى مۇمكىن دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپتى. اۆتوردىڭ پىكىرىنشە مۇراگەردىڭ الدىندا ەكى ءتۇرلى ساياسي تاڭداۋ تۇر. ءبىرىنشىسى سولتۇستىك كورەيا بيلىگىنىڭ مۇراگەرى كيمچەنىن سياقتى ديكتاتۋرلىق جول، ەكىنشىسى تايۆاننىڭ مەملەكەت اتاسى چانكايشيدىڭ بالاسى تسزياڭتسزيگو ۇستانعان دەموكراتيا جولى. ءبىزدى قىزىقتىرعانى ساراپشىنىڭ قازاق ساياسات تانۋشىلارى قايتالاۋدان جالىقپايتىن وزبەكستان ستسەناريى، باسقا دا قىزىلدى-جاسىلدى توڭكەرىس سياقتى “جاۋىر” بولعان كوزقاراستاردى تىزبەلەمەي وزىنە جاقىن ء(بىرى قانداس، ءبىرى وداقتاس) ەكى ەلدى مىسالعا كەلتىرۋى. ماقالا استارىندا: “قازاقستاننىڭ بولاشاق مۇراگەرى قانداي ساياسي جولدى (دەموكراتيالىق، نە ديكتاتۋرالىق) تاڭداسا دا ءبارىبىر، قىتايدىڭ قازاقستاندا ماڭگىلىك مۇدەسى بار” - دەگەن وي جاتقانداي...

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz