Sottalyp, bas bostandyghynan aiyrylghan  adam enbekpen týzeu mekemesine týsken son, týzelu ýshin jazasyn qalay óteydi? Al týzeu mekemeleri degen jalpy atau ekeni anyq. Óitkeni oghan týrme de, týrli dengeydegi koloniyalar da kiredi.  Aldyn ala tergeu oqshaulaghyshtardyng da búlardan artyq, kemi joq. Qazirgi kýni elimizde osynday 86 mekeme bar eken, onyng 17-si tergeu oqshaulaghyshtary bolyp tabylady. Jalpy maqsat – qylmys jasap múnday mekemelerge týsken adam, ekinshi qaytara onyng tabaldyryghyn attamauy tiyis. Alayda týzelip jatqandar qatary az. Týrme esigin qayta ashatyndar kóp. Nelikten?

Onyng sebebi kóp. Sonyng biri retinde, qylmystyq qúqyq sarapshylar  týrmelerding týzeu róli bolmaghandyghyn algha tartady. Nege deseniz, sottalghandardyng 70% juyghy abaqtygha qayta oralyp, naghyz residivist, yaghny kәnigi qylmyskerge ainalady eken. Sondyqtan týrme esigin bir ashqan adam, ony birneshe ret ashady degen sóz de bar. Áriyne, múnyng bәri týrme týitkili dep jauyp qoya salugha bolmas. Týrme jaqsy bolyp, jandaryna jaqqandyqtan oghan orala bermeytini taghy da belgili. Aynalasy súrghylt dualdarmen qorshalyp, tiri jan óte almas tiken symdarmen oralghan, alystan kózge ýreyli shalynatyn baqylau múnaralary men  qonyr týsti ghimarattar, torly tar tereze kózderi kez kelgen jannyng túla boyyn múzdatany belgili. Al onyng ishindegi tirshilik jaghdayy aitpasa da týsinikti. Sóite túra qamshydan da qysqa ghúmyrda, osy qapasty nege qayta-qayta baspana eter jandardyng jaghdayyn jete kim bilgen deysiz. San ózgergenmen, naqty sapa qashan ózgermek?

Olay deytinimiz, yaghny 2019 jylghy 1 aqpandaghy esep boyynsha, qazir QAJ mekemelerinde 30 mynday sottalghan jazasyn óteude. Al bir sottalghandy asyrau ýshin jylyna milliongha juyq tenge júmsalady eken. Onyng ýstine olardyng jazasyn óteu jaghdayy órkeniyetti elderdegidey jaqsara týsui ýshin, qylmystyq jazany atqarudy әlemdik tanylghan standarttargha jetkizu kózdelip otyr. Mәselen, ótken jyly qylmystyq-atqaru jýiesin 2019-2023 jyldargha arnalghan damytu jónindegi dayyndalghan Jol kartasyna nazar audarsaq, oghan 16,5 milliard tenge josparlanypty. IYә, qyruar qarjy ekeni belgili. Biraq onyng qayrymy bolatyndyghyna kim kepil bere alady? Jol kartasy boyynsha kәnigi sottalghandardyng sanyn azaytu sheshimin taba ma? Áriyne, kóbine qayta sotty bolatyndar nemese alghash ret qylmys jasaytyndar qoghamdaghy auyr túrmys qiyndyghyna shyday almay, ayaghyn shalys basyp, bireuding ala jibin attaghandar deydi. Alayda bizding elde múndaydyng aldyn alu ýshin tiyisti sharalardyng bәri jýrgizilip jatqandy turaly ýnemi esep beriledi ghoy. Tipti sottalghandardy әleumettendiru, qoghamnan alshaqtatpau júmystary olardyng bas bostandyghynan aiyru oryndaryna týsken kýninen bastap jýrgiziledi emes pe. Olardyng әrqaysysy jeke-jeke zerdelenip, sol júmystyng barysynda  әrbir adamnyng ereksheligi, nege beyim ekeni, psihologiyalyq jәne әleumettik ahualy, enbekke qabilettiligi eskerilip, sol boyynsha qajetti sharalar qabyldanatyny ýnemi aitylady. Tipti qylmys jasap, týzeu mekemesine týskennen keyin onyng kópshiligi jalpy orta bilim beretin oqu oryndarynan bilim alyp, júmysshy mamandyqtaryn iygeredi eken. Sodan bostandyqqa shyqqannan keyin olargha әri qaray otbasyn asyrau ýshin nemese qoghamgha aralasu op-onay bolyp, kәsibine sәikes júmys tabugha ýlken mýmkindik tuatyn kórinedi. Al shyndyghynda solay ma? Olay emes. Ol ýshin adasqannyng qaytyp ýiirin tabuyna jol qalanbaydy. Múnyng syry terende jatqandyghyn kezinde osy týrmelerde naghyz basshylyq júmystar atqarghan, búl kýnde zangerlik qyzmetpen ainalysatyn, sarapshy Jasúlan Isanyng pikirinen aiqyn anghara alamyz.

Ol eng aldymen, sottalghandardy ajyratyp aluymyz kerek deydi. «Olar eki sanatqa bólinedi. Birinshileri, birinshi ret sottalghan, nemese qylmysty bayqausyzda (bilmegendikterinen bolsyn) jasaghandar bolsa, ekinshileri birneshe ret (residivti) sottalyp otyrghandar.  Birinshi sanattaghylar, jazalaryn ótep (merziminen búryn bolsyn) shyqqannan son, qalayda júmysqa ornalasudy ansaydy. Eger olardyng osy talaby oryndalsa, әri qarayghy ómirleri dúrystalyp ketedi. Al júmysqa kire almay («sottalghan» degenderdi kóp «júmys oryndary» manaylaryna da jolatpaytyndary belgili) qinalyp qalatyndardyng talaby tasqa soghylady. Sosyn әri-beri jýrip, júmys tappay, qayta qylmysqa úrynatyny belgili. Búl residivister sanyn kóbeyte týsedi. Al sosyn osy ekinshi sanattaghy, yaghny residivisterdi qogham ishinen óz oryndaryn tauyp ketedi deu ekitalay. Olardyng kóbisi, temir tordyng «tәrtibine» etteri ýirenip alghany sonshalyq, óz ómirlerin basqasha elestete almaulary da mýmkin. Ýlken ómirge demalysqa kelgendey, bir-eki ay ghana bostandyqta jýrip, sosyn jana qylmys jasap, ýirengen jerlerine qayta bara salady. Degenmen, olardyng ishterinen de týzelip ketetinderi tabylyp qalatyndaryn joqqa shygharugha bolmas. Óitkeni sottalghandardyng merziminen búryn bosaulary men jazalaryn óteu jaghdayyna say minez-qúlqyn jaqsartudy qaghadalap otyru jәne ortasha qauipsiz mekemeden, qauipsizdigi barynsha tómen mekemege auystyru – tikeley qylmystyq atqaru jýiesining qyzmetkerlerine baylanysty manyzdy is. Sottalghannyng aiybyn týsinip, týzeluge bet aluy – olardy kótermeleu sharalaryn dúrys jәne uaqytyly qoldanugha baylanysty atqarylatyn eng tiyimdi de ýzdiksiz júmystar. Búl jerde, ózderin «belsendi» qylyp kórsetkender ghana, alghys, marapat, taghy basqa da kótermeleu sharalaryna ie bolyp jatady. Al ózderin kórsete almaghandar, kez kelgen kótermeleu sharalarynan tys qalady.  Mine, sondyqtan otryad bastyghy bolsyn, basqa qyzmetker bolsyn sol birtogha minezdi, bir izben ghana jýretin sottalushynyng ishki kózqarasy týzu ekenin bayqay alyp, jәne soghan say kótermeleu joldaryn qoldanghandary kerek-aq».

Iya, J. Isanyng pikirining jóni bar. Týrme qyzmetkerlerine jazasyn óteushilerding jaghdayyn ýnemi izgilikti baqylauda ústaghandary tiyimdi. Áytpese olar sottalghandardyng qayta qylmysqa baruyna baspanasynyng bolmauy, júmystyng joqtyghy, kriminaldy isten qol ýzbeui, әleumettik-otbasylyq baylanystyng әlsireui siyaqty birneshe faktorlardy әser etedi dep algha tartady. Demek, olardyng sózine sensek, jazasyn ótep ýlken ómirge shyqqan son, ekinshi, ýshinshi ret qylmys jasauy, sóitip ýirenshikti jerlerine qayta oraluyna týrtki – túrmystyq sebepter ghana bolyp otyr: ishkilikke, esirtkige salynu, qarjynyng jәne túraqty júmystyng bolmauy, oghan qosa bas bostandyghynan aiyru oryndarynda úzaq merzim otyruyna baylanysty teris psihologiyalyq әserler. Al bayqasanyz, týrmeden bosap shyqqan, yaghny endi búrynghy sottalghandar dep atalatyndardyng kriminaldy isten qol ýzbeui degen sóz, olardyng tolyq týzelmegenin aighaqtay týspey me? Endeshe osy jaghdaylardy boldyrmas ýshin 2016 jyldyng sonynda Memleket basshysynyng Jarlyghymen qol qoyylghan «Probasiya turaly» zany әzirlengen edi. Sonymen qatar, Preziydentting 2016 jylghy 8 jeltoqsandaghy Jarlyghymen Qazaqstan Respublikasyndaghy bas bostandyghynan aiyru oryndarynan bosatylghan jәne probasiya qyzmetinde esepte túrghan azamattardy әleumettik onaltudyng 2017 - 2019 jyldargha arnalghan keshendi strategiyasyn jýzege asyru boyynsha is-sharalar jospary bekitilgen bolatyn. Óitkeni peniytensiarlyq jýiede biz aityp otyrghan tәrbie prosesine kóp mәn beriluge tiyis. Sol tәrbie jan-jaqty jetik bolsa, Abay atamyz: «Men eger zakon quaty qolymda bar kisi bolsam, adam minezin týzep bolmaydy degen kisining tilin keser edim» aitpas edi-au.

Biz aityp otyrghan mәselening zandy talaptargha say ekenin Konstitusiyalyq Kenes mýshesi Ýnzila Shapaq ta quattaydy. Ol: «Kóterilip otyrghan mәsele, sottalghandardyng týrmeden bosaghannan keyingi ómiri. Halyqaralyq qúqyqtyq qújattardyng erejeleri men shetel praktikasynyng ong tәjiriybesi әleumetke qosu prosesining tiyimdiligin sottalghandardy bosatugha dayyndau boyynsha jýrgizilgen júmystyng barysynan jәne bosatylghannan keyin onaltu kezeninde kórsetilgen әleumettik-psihologiyalyq kómekke jәne әleumettik qoldaugha baylanysty bolatyndyghyn kórsetip otyr. Jazany óteu uaqytpen ólshenedi. Sottalghandar jazasyn óteu kezinde týzeu mekemesinde bolady. Al bostandyqqa shyqqanda әrtýrli ómirlik jaghdaylarda oryndy sheshim qabyldau daghdysy ózgeredi, әleumettik-túrmystyq baylanysta qoldanatyn minez-qúlqyn kórsetu nysany da ózgeredi. Sondyqtan qayta qúqyq búzushylyqqa baratyn adamdardyng jeke túlghasyna psihologiyalyq sipattama bergen kezde, olardyng minez-qúlqynyng bosan, tolyq qalyptaspaghanyna, basqa adamdardyng jýris-túrysynan ózgeshe sipattaryna toqtalu qajet. Óitkeni sottalushylardyng múnday minez-qúlyqty týzeu mekemesinde bolghan basqa da sottalghandardyng әrtýrli oghash qylyqtarynan ýlgi etip, boyyna sinirip aluy yqtimal. Búl jaghday da sottalushylardyng qayta qúqyq búzushy әreketterge baruynyng alghysharty. Endeshe týzeu mekemesining syrtynda qoghamdyq ómirde bolyp jatqan әleumettik, ekonomikalyq, sayasy jәne iydeologiyalyq qúbylystargha dúrys bagha beru, soghan layyq sottalghannyng jýris-túrysyn sәikestendiru mәselesi beyimdelu kezeninde tys qalmauy qajet. Mine osy mәselelerdi dúrys sheshpese bir sottalghannyng birneshe mәrte qaytadan týzeu mekemesine týsuine sebep bolady».

Oryndy pikir. Óitkeni, qandybalaq úry-qary atanghan kәnigi sottalghandar týgel, temir torgha alghash týsken jasóspirimder de,  ýlken ómirge oralghanda qaytadan ala jipti attap, qayyra qamalady eken. Ótken jyldary jiyrma shaqty jasóspirim qaytadan ayaqtaryn shalys bassa, onnan asa jasóspirim ýshinshi ret, tipti qaysybiri tórt ret zandy búzghan. Múnyng taghy da negizgi sebebi, týrmeden oralghan jastardyng kóbi ýlken ómirden qol ýzip qalghandyqtan tuysqandarymen qarym-qatynasty joghaltyp, týrli túrmys auyrtpalyqtarymen betpe-bet jalghyz qalady deydi. Sóitip múnday qiynshylyqtargha qaysybiri shyday almaydy. Peniytensiarlyq mekemeler psihologtary sottalghandar jazasyn ótep shyqsymen olargha kómek qolyn sozghanymen, alghashqy bir jyl ómirge qayta daghdylanugha asa qiyn soghatyndyghyn jasyrmaydy. Degenmen, sottalghandardy ýlken ómirge qaytadan tolyq beyimdeu barysy jolgha jete qoyylmasa da, olardy ústau qanshalyqty qymbat bolsa da, jazasyn qalypty óteui ýshin  jaghday jasalynbay jatqan joq. Mәselen, 2015 jyldan beri tiyisinshe bir sottalghan er adamgha shaqqandaghy túrghyn alang normasy 2,5-nan 3,5 sharshy metrge deyin, al әielder ýshin 4-ke deyin, emhanalar men balalar koloniyasyndaghy túrghyn alany 5-ten 6,5 sharshy metrge deyin keneytilgen. Bile bilseniz, búl normalardyng ózi Qazaqstan tәuelsizdigin alghannan beri qarastyrylmay, endi tek, býgingi uaqytta ghana mýmkin bolyp otyrghanyn atap aitu qajet.  Búl qalay mýmkin boldy desek, 2014 jyldan beri QAJ 8 mekemesi jabylghan eken. Sol siyaqty taghy da 4 mekemeni jabu josparlanghan. Al búlardyng ornyna jana ýlgidegi mekemege kóshuding balama joldary qarastyryluda deydi. Búl QAJ mekemelerin jekege beru degen sóz emes. Ras, osyghan deyin koloniyalardy memlekettik-jeke әriptestik ayasynda salu josparda bolghan kórinedi. Biraq ol sheshimin tappaghan. Sondyqtan memlekettik-jeke әriptestik jobasy halyq arasynda jete úghynylmay, «týrmelerdi jekege beredi eken» degen aqparatpen almasqan. Al eger búl mәsele órkeniyetti elderdegidey ondy sheshimin tapqanda, qylmyskerler de azayyp, sottalghandardy ústau da jenil tiyer me edi.

Iya, qalay desek te, Konstitusiyada adam jәne adamnyng ómiri, qúqyqtary men bostandyqtaryn memleketting eng qymbat qazynasy dep tanu memleketting adamgha qamqorlyq jasaudan manyzdyraq mindeti joq ekenin jәne adamnyng layyqty ómir sýrui ýshin qoldan kelgen jaghdaylardyng bәrin jasaugha tiyisti ekenin bildiredi. Demek, endigi jerde qalayda peniytensiarlyq jýiening problemalaryna, bas bostandyghynan aiyru oryndarynda jazasyn ótep jatqan adamdarmen jәne jazasyn ótep shyqqan azamattarmen júmys isteu mәselesine jiti nazar audaru qajet. Óitkeni memleketting bir mindeti týrmedegi adamdar sanyn azaytu bolsa, qoghamnan oqshaulaumen baylanysty emes jazalardy oryndau institutyn damytyp, jazasyn ótep shyqqan adamdardy әleumetke týpkilikti kiriktiru, sóitip qoghamgha beyimdeu boyynsha jýrgiziletin sharalardy mindetti týrde iske asyra alu týrme týitkilderinen aryludyng jalghyz joly bolmaq.

Aleksandr Tasbolat

Abai.kz