Aydos Sarym,

Altynbek Sәrsenbayúly qorynyng jetekshisi

Oy enbegimen ainalysatyn qazaq intelliygensiyasynyng ahualy jayly tezister

Aydos Sarym,

Altynbek Sәrsenbayúly qorynyng jetekshisi

Oy enbegimen ainalysatyn qazaq intelliygensiyasynyng ahualy jayly tezister

Býgingi qazaq qoghamynda tezirek joqqa shygharudy qolgha almasaq, el ertenine ziyany tiyetin mifter legi payda bolghany bayqalady. Olardyng deni qazaq-kenes shygharmashylyq intelliygensiyasy, onyng ishinde jazushy-jurnalist bóligining is-әreketining jemisi bolyp tabylady. Bir qaraghanda búl mifterdi qaysybir kókiregimen kók tiregen «agha buyn» ókilderining syrqatty sanasy, dertti qiyaly jәne dýmbilez oiynyng tayazdyghynan tuyndaghan kinәsiz, elge de, eshkimge de ziyany joq jelbuazdyghy ghoy dep baghalaugha da bolatynday. Biraq songhy oqighalardyng nobayy keshirimshildikting eshqanday da jóni joqtyghyn, olarmen kýresti jedel bastau kerek ekenin anghartuda. Óitkeni, búl mifterding últtyq dýniyetanymnyng ózegine dendep enip, ony ishinen kemirip jeytin, onsyzda úiqy qúshaghyndaghy últymyzdy qúrdymgha sýireleytin qauipti mejege jetip ýlgergendigi seziledi. Biz osy mәseleler jóninde pikir órbitsek dep edik...

Aldyn ala aitugha tiyis әldeneshe sóz

1. Agha buyn qazaq qalamgerlerining tarihy enbegin, talanty men tvorchestvolyq tabystaryn eshkim joqqa shygharmaydy. Óz kezeninde olar tarihiy-mәdeny múranyng saqtaluyna, tәuelsizdikting alghashqy 7-8 jylynda intellektualdyq ózekti mәselelerding qalyptasuyna qomaqty ýles qosty.

2. Tómendegi materialda keltiriletin jekelegen eskertpeler men minezdemeler týpkilikti, kesimdi pikirler bolyp tabylmaydy. Olar býkil әdebiyetshiler qauymyna, jekelegen úiymdar men qauymdastyqtargha berilgen minezdeme nemese bagha emes. Endigi aitylatyn nәrselerding bәri qazaqy ortada, onyng oy enbegimen ainalysatyn toptary men jekelegen qabattary arasynda kópten beri pikirtalas, dau tudyryp, keyde baspasóz betindegi maydandar men sot prosesterine deyin jalghasyp ketip jatqan belgili jayttar bolyp tabylady.

3. Búl material – «qazaq tvorchestvolyq intelliygensiyasynyn» býgingi qoghamdyq-sayasy jәne әleumettik-ekonomikalyq prosesterde atqaratyn róli men alatyn orny, ishtey qayta qúru prinsipteri, basqa qoghamdyq instituttarmen, eng aldymen biylik jәne oppozisiyamen ózara әrekettesui qalay bolmaghy jóninde baspasóz betinde saliqaly intellektualdyq pikirtalas tudyrugha talpynys.

Eger osy eskertpelerimiz esepke alynsa, kelesi tezisterdi talqylaugha әbden bolady.

Birinshi teziys. Qazaq tvorchestvolyq intelliygensiyasy býgingi sәt sanap jahandanyp bara jatqan postindustrialdyq qoghamnyng zamanauy talaptaryna jauap bere almaydy. Ol daghdarysty haldi bastan ótkerude.

Kenes dәuirinen bizge oy enbegimen ainalysatyn shashyrandy sipattaghy korporasiya nemese birlestik múragha qaldy. Búl birlestik negizinen jalpaqsheshey, qúldyqúrghysh, memlekettik qamqorlyqqa әbden eti ýirenip alghan jәne ózin biylikshi – burokratiyalyq jýieden bólek qaraugha qabiletsiz adamdardan túrady. Stalindik-kenestik enbek bólisu jýiesinen bastau alatyn búl birlestikting últtyq múrat-maqsattardan alshaqtap qalghany, maghynasyz mazmúngha ie bolghany әldeqashan. Ol, meyli, úsaqtalghan, iydeyasyz, anarhiyalyq týrde bolsyn, biylikting el ishindegi jansyzy beynesindegi aramtamaq birlestik sipatynda ghana ómir sýre alady. Bir mezgilde beymaza, súranshaq, talapshyl jәne arandatqysh jansyzdyng rólin somdaytyn búl shoghyr memleketten qarjy súraudy daghdyly әdetke ainaldyrghan. Bermese, qoldamasa, qorqytyp, ýrkitip alady. Býkil baspasóz solardyng degenin istep, solardyng soyylyn soghuy kerek. Qit etse bayaghy sinirgen enbekterin aldygha salyp, búldanyp shygha keledi. Biznes te, biylik te, BAQ-ta búlar degende ayaqtarynan tik túrulary shart.

Býgingi kýn talaptaryna jauap beretin iydeyalyq túghyrnama nemese basqalay da oy enbekterin tudyrugha eshqanday qabileti joq búl birlestikting ókilderi óte ólermen. Olar bayaghy kenes dәuirinen qalghan keseldi әdetterinen esh aiyrylghysy kelmeydi. Olardyng býkil tvorchestvolyq energiyasy men intellekti tek biylik rúqsat etetin taqyryptardy ghana talqylap, tek biylik kelisim bergen mәselelerdi ghana kóteruge júmsaluda. Odan arygha kóz jiberuge qúlyqtary da, yntalary da joq. Tek biylikti nasihattasa, oghan jaghympazdansa bolghany. Jәne olar etken enbekterining qaytarymy bolghanyna óte qatty zer salyp otyrady. Janbyrdan keyingi kóktey qaulaghan memlekettik mekemeler men últtyq kompaniyalardyng telefon anyqtamalyqtaryna qaranyz – ne olardyng ózderi nemese artynan ergen shúbyryndylarynyng aty-jónderi jýredi. Biylik pen birlestik arasyndaghy jazylmaghan osynday qúpiya kelisim birlestik mýshelerine intellektualdyq ortada óz degenin jýrgizip, kitaptaryn kýlkili taralymmen bolsa da bastyrugha mýmkindik berude. Kitap, gazet pen jurnal bastyrugha beriletin memlekettik tapsyrys ta solardyng enshisinde. Búl óz kezeginde, olargha tómengi biylikti qanday amalmen bolsyn yqtyryp alugha da, búqtyryp alugha jol ashady. Jergilikti әkimshilikter olardyng arandatu әreketteri men qoqan-loqqylarynyng qúrbandyqtaryna ainalyp jatady.

Búl birlestikting ókilderi negizinen bәsekege qabiletsiz. Olar әli kýnge kenestik jalghan ýgit-nasihat mәdeniyetinen múragha qalghan intellektualdyq ólekselermen qorektenude. Kremliding «qaghylez» basshylyghy tarapynan tuyp, óndirilip jatqan reseylik keyde jalghan ghylymi, keyde psevdo-intellektualdyq ura-patriot dýmshe dýniyelerge tandayyn qagha qaraudy da úmytpaydy. Qazaq tvorchestvolyq intelliygensiyasynyng 95 payyzy shet tilderinen maqúrym (orys, qyrghyz, ózbek tilderin esepke almanyz), jәne ony oqyghysy da, ýirengisi de kelmeydi. Osynday «qúnarsyz topyraqta» ósken qazaq oiy, óte siyrek jaghdayda bolmasa, negizinen eskishil, úsaq, qarabayyr, qiyalgha syiymsyz, súrqay, sýrensiz bolyp keledi. Sonysyna qaramay kez kelgen syngha shaq ete qalatyn shydamsyz kinәmshildigin qaytersiz. Qazaqy ortada euraziyashylyq sekildi imperiyalyq-bolisheviktik sipattaghy ghylymgha jat, qúbyjyq kózqarastar keninen gýldenip, etek aluda. Tipti eldegi Abay nemese Shәkәrim, Sәtpaev nemese Qonaev esimimen atalugha layyq negizgi oqu oryndarynyng biri býgingi ghylymda moyyndalmaghan, kózqarastary obektivti bilimge qarama-qayshy boluy sebepti teriske shygharylghan Lev Gumiylevting atymen atalady. Ózge órkeniyetter men mәdeniyetterding jetistikterine shekeley qaraghysy keletin, basqa últtardyng jasampazdyq tәjiriybelerine kelekeley qaraudy únatatyn qaljyraghan qazaqshyldyq býgingi intellektualdyq aghystarda eskek esip jýrgen әleumettik oishyldardyng basty tanysu kartochkasyna ainaldy deuge bolady.

Sózimizding jarqyn kórinisi retinde songhy 15 jylda sany kóbeymese, azayghysy kelmeytini bayqalatyn jazushylar sehynyng әlemdik dengeyde bәsekege týsuge qabiletti birde-bir kórkem tuyndy bere almaghanyn aitsaq ta jetkilikti. Ras, jekelegen myqty shygharmalar bar. Biraq olardyng ózi milliondy aitasyz, 50 myng dana taralymmen jylap kórisetin jaghdayda. Últyn oyatatyn, ruhyn kóteretin, dәuir gimnine ainalatyn tuyndynyng ózi týgili kólenkesi de kórinbeydi.

Ekinshi teziys. Qazaq tvorchestvolyq intelliygensiyasy keyingi úrpaqqa mәdeniyetting kiltin tabystauda da tyghyryqqa tireldi.

Ózin-ózi ishtey mýjip jep jatqan birlestik, әsirese onyng qaysybir menmen ókilderi ózderinen aumaytyn úrpaq ókilderin dayarlaudy qolgha alghany bayqalatyn býgingi tústa jastardyng arasynda da keriketushilik, «agha buyn» ókilderining jolymen jýrip ótuge yntalylyq – barlyghy sezilude. Tәuelsizdik kezinde әdebiyetke kelgen jastardyng ishinde de aghalarynyng ómir sýru aila-tәsilderin «jasandy jolmen» mengerip alghandary bar ekendigi qazir eshqanday da qúpiya emes. Eng qasirettisi, «agha buynnyn» ózimen ketuge tiyis aurularmen jas aqyn-jazushylardyng eng talanatty, eng qabiletti degenderi derttenude.

Qazaqy әdeby ortada (tek olarda ghana emes) birlestik ishindegi tepe-tendikti búzyp almay ústap túratyn «poluster» ispetti birneshe túlghanyng bar ekendigi belgili. Osy kisilerding yqpalyndaghy jerlestik – rushyldyq belgileri boyynsha jasaqtalatyn birlestik ishindegi toptar «jas sarbazdyng dayyndyq kursy», rólin atqarady. Qiyndyqqa kezigip, qanaty qayyrylghanday bolghan talapker qyz-jigitter múnday «birlestikshilik úiysu men yntymaqtastyqtyn» qanday qúdiret kýshke ie ekendigin kóredi de, amalsyz «óz mýddeleri» bar gruppalardyng tóniregine toptasugha mәjbýr bolady. «Agha buyn» ókilderi arasyndaghy aitys-tartys kezinde óz kósemderining sózin sóilep, jau jaghy atqan «oqqa» qarsy shabady. «Maydangha» kirip, «bedel-abyroy» jinaydy. Nәtiyjesinde agha «buyn» ókilderining tәrbiyesinen ótken múnday bolashaghynan ýmit kýttiretin qyz-jigitter ýsh-tórt jyldyng ishinde «jazylmaytyn dertke» shaldyghyp, naghyz rushyldar, jershilder, aimaqshyldar bolyp shygha keledi. Al әdebiyet «kósemderine» bәribir. Qayta, olar ýshin osynday úrpaq dayarlap shygharghandary (tәrbiyelep emes) ýlken baqyt sekildi. Ólgende de mindetimdi adal atqardym, ózimnen aumaytyn qyz-jigitterdi artymda qaldyrdym dep esh kýnirenbey óledi. Qulyq-súmdyghy ózinen asyp ketetin «serkelerdi» artynda qaldyryp bara jatsa tipti mәz. Beynebir jany júmaqqa erkin kiretindey sezinedi.

Jastar múnday «ysylu mektebinen» ótkennen keyin ne istemek? Áriyne, olarda aghalarynan ýirengen ómir sýru pәlsafalaryn odan ary qarata damytyp, syilyq alugha, alghan syilyqtaryn taralym, memlekettik pәter, jer uchaskelerine ainaldyrugha kirisedi. El arasynda kóp aitylyp jýrgen «Últtyq intelliygensiya» qayyrshylyq halde degen ynghaydaghy ynqyl men synqyl toly ynyranulargha ilanyp qaludyng eshqanday da qajeti joq. Janaghy «aghalardyn» qay-qaysysy da Almaty men Astanada birneshe pәterdi auystyryp ýlgergen, oblystarda birneshe jer uchaskeleri bar yghay-syghaylargha jatady. Búghan әkimshilikter men demeushilerden kelip jatatyn tartu-taralghylardy taghy qosynyz. Odan qalsa, qaysybir tisqaqqan jazushylardyng «úlylardyng ómirin» jazugha yntalylyq tanytyp túratyny jәne bar. Qúdaygha shýkir, biylikke, baylyqqa qol jetkizgen әrbir ekinshi aghayynymyz úlylyqpen auyrady, ózining tegin Núh payghambar (tyrashtary) nemese ghún Atilladan (qarapayymdary) taratady, Qúdaydyng qalauy týsken messiya sezinedi. Al olar jayly «haltura» kitaptyng qara júmysyn kim jasaydy? Áriyne, «aghasynyn» qanatynyng astyna kelip túraqtaghan inileri men qaryndastary. Jәne búl ziyan әdetting kesirin kóretinder de solar bolmaq. Biraq olar uaqyt óte kele búghan jiyirkenishti jayt eken dep qaraudy úmytady. Boyy da, oiy da ýirenedi. Ómir sýru degenimiz osy eken degen tújyrymgha nyq taban tireydi. Qysqasy, ayar, aiyrqúiryq «agha buynnyn» auzynan týskendey aumay qalmaq.

Osynday ómirdi tandap alghan ziyalynyng sanasy ekige jarylmaq, azamattyq ústanymynda ekijýzdilik payda bolmaq.

Bir jaghynan, búl aqyn-jazushylardyng bәri de býgingi biyigine qalamger bauyryna songhy kóilegin sheship beruden tayynbaytyn qazaq oqyrmandarynyng arqasynda kóterilgender. Búlar ýshin songhy eshkisin soyyp beruge dayyn túratyn da solar. Sondyqtan da aqyn-jazushy anda-sanda bolsa da qarapayym oqyrmannyng sózin sóilep qoigha mәjbýr. Biraq múny toyyndyryp, kiyindirip otyrghan biylikten qol ýzip jәne kete almaydy. Aytynyzshy, halyqtyng «eshkisi» júmyrynyzgha júq bola ma? Mardymsyz taralyp, nege jetpek? Amal joq, aqyn-jazushy «eki qojayynnyn» ortasynda jas әdebiyetshiler «saqal satu» dep ataytyn, sayqymazaq oiyndy oinaugha kirisedi. Qaytalap aitamyn, múnday syrqatpen derttenbegender de bar, biraq olar óte siyrek. Kóbi osy ssenariymen júmys isteydi, osy ústanymmen ómir sýredi.

Múnday «arzan ataqtyn» sonyna týsken agha buyn ókilderi uaqyt óte kele últ mýddesin úmytyp, satqyndyq jolyna týsedi. Jogharyda aitqanymyzday, múnday sana jalghan patriotizm, Otangha degen «mahabbattardy» oilap tappaq. Mysaly, kim ony moyyndamasa, sózine qarsy shyqsa, ol – halyqtyng jauy, kim aldynda iyilip túrsa, ol, sóz joq, «daryn iyesi, halyqtyng úly, naghyz intelliygent». Osylaysha, ózara pәtuasyz qyrqysu jalghasa bermek. Múnday «koriyfeylerge» Mahambet, han Kene sekildi tegine til tiygizbey ómir sýrip, sýiegine tanba týsirmey ólu kerek degen sózdi aitqyng keledi.

Ýshinshi teziys. Qazaq tvorchestvolyq intelliygensiyasy ózining mәdeniy-órkeniyettik baghytyn dәl anyqtay alghan joq. Onyng keyde beysayasatshylyq dep qate týsiniletin partiyalyq-sayasy tandauy da beymәlim. Múnday belgisizdikter ony kýrdeli ruhani-intellektualdyq daghdarystargha úryndyruda.

Birinshi tarausha – «qala – auyl», «qazaq – shalaqazaq» jasandy qaqtyghysy jayly.

Qazaq әdebiyeti men qoghamdyq oiynyng taqyryptary qatarynan oidan shygharylghan «qala men auyl», «qazaqtar men shalaqazaqtar» dau-shary kóptegen jyldardan beri týspey keledi. Shamasy, «Abyl men Qabyl», «Túran men Iran», «Qazaq pen Sart» zamandarynan bastau alatyn boluy kerek, búl qaqtyghys birde laulay janyp, endi birde juasy qalady. Biraq bar ekendigi anyq.

Kez kelgen halyqtyng sanasy men әdebiyetinde eleuli iz qaldyrghan búl dihotomiyanyng býgingi qazaq arasynda kórinis berui tipten erekshe, qatygez, ayausyz sipatta. Jәne búl jayttyng basty sebebi últty ortaqtastyratyn, úiystyratyn úqsastyqtar men birlik tetikterining joqtyghynda ghana jatpaghan sekildi. Sonday-aq basty kedergi mәdeniyet, til aiyrmashylyghy, ruhani, materialdyq qajettilikterding ózgesheligine de tirelip túrmaghanday. Eki jaqtyng potensialy men mýmkindikterining aiyrmashylyqtary basty sebepterding biri bolyp túrghandyghyn ashyp aitqan dúrys siyaqty. Múndayda qazaq últtyq intellektualdyq tobynyng basty mindeti búl syzatty terendete bermey, ózara til tabysugha, últty tútastyrugha qyzmet etetin amaldardy izdestiru, tabu bolatyndyghy belgili. Biraq olar últ ertenine qyzmet etetin múnday mәselelermen shúghyldanu ornyna, «shala qazaqtargha» jasalatyn qysymdy búrynghydan da kýsheyte týsude. Qazaq qalamgerler birlestigi «shalaqazaqtardy» óz tilin úmytqan satqyndar retinde kýstanalap, qaralaudy kýnnen-kýnge úlghaytyp, arttyryp barady. Jaghday osylay eken dep, tómen qarap otyrghan «shala qazaqtar» jәne joq. «Taza qazaqtargha» qaraghanda últtyq jalpy ónimning anaghúrlym kóp bóligin óndiretin olar da ózderin eshkimnen kem emes últtyng patriottary dep sanaydy. Bizding bәrimizge әbden jauyr bolghan qarym-qatynastyng múnday ýlgilerinen qútylugha tyrysu kerek. Jәne búl baghyttaghy alghashqy qadamdy qazirgi «qazaq qalamgerleri birlestigi» jasauy tiyis. Qalamgerlerding eng basty jauapkershiligi osy qadamdy jasau, últty úiytugha qyzmet etu bolyp tabylady. Tipti missiyasy bolyp tabylady deuge de bolady. Jәne jekelegen jemisti әriptestik mysaldary joq ta emes. Problema aiqaylaumen nemese kýrsinulermen sheshilmeydi. Ynqyl aurudyng kýshin sәl әlsiretui mýmkin, biraq jara men aurudy emdey almaydy.

Meninshe, jana qazaq intellektualdyq tabynyng (ol qazir qalyptasyp jatyr) mindeti qazaq últyn tútastandyrugha qyzmet etetin jana obrazdar men qúrylymdardy jasau bolyp tabylady. Olardyng paryzy – ýzdiksiz júmys isteu arqyly qazaqtardy býgingi kýn talaptaryna jauap bere alatyn, joghary dengeyde urbanizasiyalanghan qalalyq últqa ainaldyru. «Shala qazaqtardyn» boyynda óz tili men tarihyna qúmarlyqty oyatudyng joldaryn izdestiru de – últtyq paradigmatika auqymynda oilaytyn qazaq tildi intellektualdardyng paryzy.

Tek «taza qazaqtar» men «shala qazaqtardyn» kýsh-qajyryn bir arnagha júmyldyru, olardyng energiyasyn, potensialyn, bilimin biriktire paydalanu arqyly ghana últty janghyrtugha, tildi reformalaugha, mәdeniyet pen әdebiyetti damytugha, olardy postindustrialdyq, aqparattyq ghasyrdyng talaptaryna jauap bere alatyn biyikterge kóteruge, bolashaqta latyngha ótuin qamtamasyz etuge, europalyq jýielerge enuge jәne t.s.s iygilikterdi jasaugha bolady.

Ekinshi tarausha. Oy enbegimen ainalysatyn qazaq birlestigindegi Batysty jekkóretin jasandy virus jayly.

Kenestik dәuirdegi totalitarlyq ýgit-nasihat jaghdayynda qalyptasqan, әli kýnge Reseyding Batysqa, demokratiyagha qarsy baghyttalghan aqparattyq-iydeologiyalyq qolshatyrynyng astynda qalyp kele jatqan oy enbegimen ainalysatyn qazaq birlestigi «qyrghiy-qabaq soghys» kezenining terminderimen әuestenuge qúmar. Birlestik ókilderining kópshiligining payymdauynsha, Batys – býkilәlemdik zúlymdyq kýshterding jinaqtalghan jeri, barlyq jamandyqtyng qaynar kózi ispetti. Qazaqtyng oy enbegimen ainalysatyn ókilderining sanasyndaghy osy kelensizdik býkil últtyng sanasyn ulauda. Búl jerde memleketti qúrudyng avtoritarlyq modeli de az ról atqaryp jatqan joq.

Biraq kez kelgen sergek, bir sausaghy ishine býgusiz saraptama búl ýreyler men qorqynyshtardyng jalghan, jasandy ekenin dәleldep beredi. Batys halqy búrynghy KSRO elderining túrghyndaryna qaraghanda ruhany jaghynan da, adamgershilik túrghysynan da anaghúrlym ozyq. Qazaq auylyna qaraghanda Batys derevnyasynyng túrghyndary úyattylau, imandy bolyp keledi. Al últtyq telearnalar sapasyz, «narkomandar» men «zorlyq-zombylyq» jayly ýshinshi sortty filimderge kómilip qalsa, búl Batystyng mәselesi emes. Búl bizding biyliktin, dәlirek aitqanda mәdeni, ruhany – adamgershilik jәne estetikalyq talghamy tómen televiydeniya menedjerlerining problemasy. Batysta qazaqtar kóruge, oqugha mindetti kórkemdigi joghary, óte sapaly filimder men kitaptar jetkilikti. Eger bizding aqparat biznesining «serkeleri» bizge «boevikter» men «bir kýndik kitaptardy» әkeludi jón kórse, búl ekining birin bildiredi: ne olar ózderining nashar talghamyn bizge tanghysy keledi, ne bizding tómen talghamymyzdyng degenimen jýrgendi jón sanaydy. Áytpese, Antoniony men Felliniyding kinojauharlaryn, Markester men Saramagolardyng kitaptaryn shekaradan alyp ótuge eshkim qarsylyq jasamaydy ghoy qazir.

Taghy bir anyqtama. Batystyng shekarasy aiqara ashylghannan beri onda baratyndardyng deni – qala qazaqtary. Al auyldan shyqqan jas qazaqtar Astana men Almatynyng manynan arygha aspaydy. Sondyqtan qaryz alsa da toygha shashylugha qúmar olardyng ata-analaryna «aqshalarynyzdy balalarynyzdyng shetelge shyghuyna júmsanyzdar, jana ýilengen jigit – qyzgha shyryn ailaryn Europada nemese damyghan elderding birinde ótkizuge mýmkindik berinizder» degen úsynys jasaghym keledi. El kóredi, esesine bolashaq úrpaqtaryna aitatyn әngimesi de bolady.

Al Almaty men Astananyng tónireginen arygha baspaytyn adam ýlken arman-múrattargha qol soza almaydy. Qazaqstannyng bolashaghy, qazaq últynyng erteni Europamen, europalyq sayasi, mәdeny qúndylyqtarmen baylanystyrylugha tiyis. Kórshi órkeniyetterding qúndylyqtary men oigha alghan múrattary bizding memleketimiz ben últymyzdyng saqtalyp qaluyna múryndyq bola almaydy. Sondyqtan da Qazaqstan men Batys arasyndaghy iydeyalyq, mәdeniy-tildik, bilimdik kedergilerdi joiygha kýsh saluymyz kerek. Janadan iydeologiyalyq, әkimshilik, burokratiyalyq kedergilerdi oilap tabu arqyly ony terendete týsuding aqyry jaqsylyqqa aparmaydy.

Ýshinshi tarausha – memleketting róli jayyndaghy qate týsinik turaly.

Býgingi memleket qúryp otyruymyz – qazaqtardyng san ghasyrlyq armany, últtyng tarihy ruhynyng maniyfestasiyasy. Sondyqtan da oy enbegimen ainalysatyn qazaq birlestigi memleketke jәne onyng institutyna erekshe bir qúrmetpen, tabyna, sýisine qaraydy. Biraq býgin, memlekettigimizding irgetasy qalanyp bitken tústa jana qazaq taby ózining myzghymas kózqarastary men qúndylyqtaryna taghy da bir ret kóz jýgirtuge tiyis.Azamat pen qoghamnyng ómirinde memleketting atqaratyn róli men orny turaly búrmalanghan, әbden silikpesi shyqqan totalitarlyq týsinik últtyng intellektualdyq potensialynyng tómendeuine, shynayy progress pen bәsekege qabilettilikti qamtamasyz etetin qoghamdyq pikirtalastardyng qyzuy qaytuyna sebepshi bolady.

Ishten de, syrttan da jii tanylatyn, «shygharmashylyq kәsipterding iyeleri sayasattan tys boluy tiyis, olar әrdayym biylikti qoldauy kerek» dep keletin tezis týbirimen qate jәne qauipti. Biz biylik pen memleketting aiyrmashylyghyn aiqyn anghara alatyn boluymyz kerek. Qogham, onyng oy enbegimen ainalysatyn qabattary memlekettik instituttardyng qanshalyqty berik ekendigin jiyi-jii synaqtan ótkizuge, olardyng nyghangyna yqpal jasap otyrugha tiyis. Biylik bútaqtarynyng bólinuin talap etuge mindetti. Onyng jekelegen bútaqtaryna tabynudy úmytqany jón.

Bizding iydeologtar Batys intellektualdary men tvorchestvolyq kәsip ókilderi әrdayym sayasattan beytarap bolady degen mifti sanamyzgha siniruge qúmar. Búl bos bylshyl ghana. Býgingi kýnning kez kelgen klassik jazushysy ana ne myna gazette keyde biylik, keyde oppozisiyany ayausyz soyyp salatyn baghanalardy jýrgizip otyrady.

Taghy bir mysal. Bizding mәdeniyet qayratkerleri shetelge әketilip jatqan qazaqtyng jetim balalarynyng taghdyry jayly jii әngimeleydi. Biraq, qaranyzshy, Gollivud akterlerining alghashqy ondyghy bauyryna basyp, tәrbiyelep otyrghan jetim balalar sany bizding jýz jazushy nemese deputattikine qaraghanda on ese kóp emes pe? Bәlkim, qúr sózben basty auyrta bermey, últqa shynayy, naqty ýlgi kórsetetin kez jetken bolar?

Mine, alghashqyda oiymyzgha oralghany osynday pikirler. Jalghastyramyz ba?

(Maqala sәl yqshamdalyp basyldy)

(«Jas qazaq», №25, 2008)

Aydos Sarym,

Altynbek Sәrsenbayúly qorynyng jetekshisi