ايدوس سارىم،

التىنبەك سارسەنبايۇلى قورىنىڭ جەتەكشiسi

وي ەڭبەگiمەن اينالىساتىن قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ احۋالى جايلى تەزيستەر

ايدوس سارىم،

التىنبەك سارسەنبايۇلى قورىنىڭ جەتەكشiسi

وي ەڭبەگiمەن اينالىساتىن قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ احۋالى جايلى تەزيستەر

بۇگiنگi قازاق قوعامىندا تەزiرەك جوققا شىعارۋدى قولعا الماساق، ەل ەرتەڭiنە زيانى تيەتiن ميفتەر لەگi پايدا بولعانى بايقالادى. ولاردىڭ دەنi قازاق-كەڭەس شىعارماشىلىق ينتەلليگەنتسياسى، ونىڭ iشiندە جازۋشى-جۋرناليست بولiگiنiڭ iس-ارەكەتiنiڭ جەمiسi بولىپ تابىلادى. بiر قاراعاندا بۇل ميفتەردi قايسىبiر كوكiرەگiمەن كوك تiرەگەن «اعا بۋىن» وكiلدەرiنiڭ سىرقاتتى ساناسى، دەرتتi قيالى جانە دۇمبiلەز ويىنىڭ تايازدىعىنان تۋىنداعان كiناسiز، ەلگە دە، ەشكiمگە دە زيانى جوق جەلبۋازدىعى عوي دەپ باعالاۋعا دا بولاتىنداي. بiراق سوڭعى وقيعالاردىڭ نوبايى كەشiرiمشiلدiكتiڭ ەشقانداي دا ءجونi جوقتىعىن، ولارمەن كۇرەستi جەدەل باستاۋ كەرەك ەكەنiن اڭعارتۋدا. ويتكەنi, بۇل ميفتەردiڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمنىڭ وزەگiنە دەندەپ ەنiپ، ونى iشiنەن كەمiرiپ جەيتiن، ونسىزدا ۇيقى قۇشاعىنداعى ۇلتىمىزدى قۇردىمعا سۇيرەلەيتiن قاۋiپتi مەجەگە جەتiپ ۇلگەرگەندiگi سەزiلەدi. بiز وسى ماسەلەلەر جونiندە پiكiر وربiتسەك دەپ ەدiك...

الدىن الا ايتۋعا تيiس الدەنەشە ءسوز

1. اعا بۋىن قازاق قالامگەرلەرiنiڭ تاريحي ەڭبەگiن، تالانتى مەن تۆورچەستۆولىق تابىستارىن ەشكiم جوققا شىعارمايدى. ءوز كەزەڭiندە ولار تاريحي-مادەني مۇرانىڭ ساقتالۋىنا، تاۋەلسiزدiكتiڭ العاشقى 7-8 جىلىندا ينتەللەكتۋالدىق وزەكتi ماسەلەلەردiڭ قالىپتاسۋىنا قوماقتى ۇلەس قوستى.

2. تومەندەگi ماتەريالدا كەلتiرiلەتiن جەكەلەگەن ەسكەرتپەلەر مەن مiنەزدەمەلەر تۇپكiلiكتi, كەسiمدi پiكiرلەر بولىپ تابىلمايدى. ولار بۇكiل ادەبيەتشiلەر قاۋىمىنا، جەكەلەگەن ۇيىمدار مەن قاۋىمداستىقتارعا بەرiلگەن مiنەزدەمە نەمەسە باعا ەمەس. ەندiگi ايتىلاتىن نارسەلەردiڭ ءبارi قازاقى ورتادا، ونىڭ وي ەڭبەگiمەن اينالىساتىن توپتارى مەن جەكەلەگەن قاباتتارى اراسىندا كوپتەن بەرi پiكiرتالاس، داۋ تۋدىرىپ، كەيدە ءباسپاسوز بەتiندەگi مايداندار مەن سوت پروتسەستەرiنە دەيiن جالعاسىپ كەتiپ جاتقان بەلگiلi جايتتار بولىپ تابىلادى.

3. بۇل ماتەريال – «قازاق تۆورچەستۆولىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ» بۇگiنگi قوعامدىق-ساياسي جانە الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق پروتسەستەردە اتقاراتىن ءرولi مەن الاتىن ورنى، iشتەي قايتا قۇرۋ پرينتسيپتەرi, باسقا قوعامدىق ينستيتۋتتارمەن، ەڭ الدىمەن بيلiك جانە وپپوزيتسيامەن ءوزارا ارەكەتتەسۋi قالاي بولماعى جونiندە ءباسپاسوز بەتiندە ساليقالى ينتەللەكتۋالدىق پiكiرتالاس تۋدىرۋعا تالپىنىس.

ەگەر وسى ەسكەرتپەلەرiمiز ەسەپكە الىنسا، كەلەسi تەزيستەردi تالقىلاۋعا ابدەن بولادى.

بiرiنشi تەزيس. قازاق تۆورچەستۆولىق ينتەلليگەنتسياسى بۇگiنگi ءسات ساناپ جاھاندانىپ بارا جاتقان پوستيندۋستريالدىق قوعامنىڭ زاماناۋي تالاپتارىنا جاۋاپ بەرە المايدى. ول داعدارىستى حالدi باستان وتكەرۋدە.

كەڭەس داۋiرiنەن بiزگە وي ەڭبەگiمەن اينالىساتىن شاشىراندى سيپاتتاعى كورپوراتسيا نەمەسە بiرلەستiك مۇراعا قالدى. بۇل بiرلەستiك نەگiزiنەن جالپاقشەشەي، قۇلدىقۇرعىش، مەملەكەتتiك قامقورلىققا ابدەن ەتi ۇيرەنiپ العان جانە ءوزiن بيلiكشi – بيۋروكراتيالىق جۇيەدەن بولەك قاراۋعا قابiلەتسiز ادامداردان تۇرادى. ستاليندiك-كەڭەستiك ەڭبەك ءبولiسۋ جۇيەسiنەن باستاۋ الاتىن بۇل بiرلەستiكتiڭ ۇلتتىق مۇرات-ماقساتتاردان الشاقتاپ قالعانى، ماعىناسىز مازمۇنعا يە بولعانى الدەقاشان. ول، مەيلi, ۇساقتالعان، يدەياسىز، انارحيالىق تۇردە بولسىن، بيلiكتiڭ ەل iشiندەگi جانسىزى بەينەسiندەگi ارامتاماق بiرلەستiك سيپاتىندا عانا ءومiر سۇرە الادى. بiر مەزگiلدە بەيمازا، سۇرانشاق، تالاپشىل جانە ارانداتقىش جانسىزدىڭ ءرولiن سومدايتىن بۇل شوعىر مەملەكەتتەن قارجى سۇراۋدى داعدىلى ادەتكە اينالدىرعان. بەرمەسە، قولداماسا، قورقىتىپ، ۇركiتiپ الادى. بۇكiل ءباسپاسوز سولاردىڭ دەگەنiن iستەپ، سولاردىڭ سويىلىن سوعۋى كەرەك. قيت ەتسە باياعى سiڭiرگەن ەڭبەكتەرiن الدىعا سالىپ، بۇلدانىپ شىعا كەلەدi. بيزنەس تە، بيلiك تە، باق-تا بۇلار دەگەندە اياقتارىنان تiك تۇرۋلارى شارت.

بۇگiنگi كۇن تالاپتارىنا جاۋاپ بەرەتiن يدەيالىق تۇعىرناما نەمەسە باسقالاي دا وي ەڭبەكتەرiن تۋدىرۋعا ەشقانداي قابiلەتi جوق بۇل بiرلەستiكتiڭ وكiلدەرi وتە ولەرمەن. ولار باياعى كەڭەس داۋiرiنەن قالعان كەسەلدi ادەتتەرiنەن ەش ايىرىلعىسى كەلمەيدi. ولاردىڭ بۇكiل تۆورچەستۆولىق ەنەرگياسى مەن ينتەللەكتi تەك بيلiك رۇقسات ەتەتiن تاقىرىپتاردى عانا تالقىلاپ، تەك بيلiك كەلiسiم بەرگەن ماسەلەلەردi عانا كوتەرۋگە جۇمسالۋدا. ودان ارىعا كوز جiبەرۋگە قۇلىقتارى دا، ىنتالارى دا جوق. تەك بيلiكتi ناسيحاتتاسا، وعان جاعىمپازدانسا بولعانى. جانە ولار ەتكەن ەڭبەكتەرiنiڭ قايتارىمى بولعانىنا وتە قاتتى زەر سالىپ وتىرادى. جاڭبىردان كەيiنگi كوكتەي قاۋلاعان مەملەكەتتiك مەكەمەلەر مەن ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ تەلەفون انىقتامالىقتارىنا قاراڭىز – نە ولاردىڭ وزدەرi نەمەسە ارتىنان ەرگەن شۇبىرىندىلارىنىڭ اتى-جوندەرi جۇرەدi. بيلiك پەن بiرلەستiك اراسىنداعى جازىلماعان وسىنداي قۇپيا كەلiسiم بiرلەستiك مۇشەلەرiنە ينتەللەكتۋالدىق ورتادا ءوز دەگەنiن جۇرگiزiپ، كiتاپتارىن كۇلكiلi تارالىممەن بولسا دا باستىرۋعا مۇمكiندiك بەرۋدە. كiتاپ، گازەت پەن جۋرنال باستىرۋعا بەرiلەتiن مەملەكەتتiك تاپسىرىس تا سولاردىڭ ەنشiسiندە. بۇل ءوز كەزەگiندە، ولارعا تومەنگi بيلiكتi قانداي امالمەن بولسىن ىقتىرىپ الۋعا دا، بۇقتىرىپ الۋعا جول اشادى. جەرگiلiكتi اكiمشiلiكتەر ولاردىڭ ارانداتۋ ارەكەتتەرi مەن قوقان-لوققىلارىنىڭ قۇرباندىقتارىنا اينالىپ جاتادى.

بۇل بiرلەستiكتiڭ وكiلدەرi نەگiزiنەن باسەكەگە قابiلەتسiز. ولار ءالi كۇنگە كەڭەستiك جالعان ۇگiت-ناسيحات مادەنيەتiنەن مۇراعا قالعان ينتەللەكتۋالدىق ولەكسەلەرمەن قورەكتەنۋدە. كرەملدiڭ «قاعىلەز» باسشىلىعى تاراپىنان تۋىپ، ءوندiرiلiپ جاتقان رەسەيلiك كەيدە جالعان عىلىمي، كەيدە پسەۆدو-ينتەللەكتۋالدىق ۋرا-پاتريوت دۇمشە دۇنيەلەرگە تاڭدايىن قاعا قاراۋدى دا ۇمىتپايدى. قازاق تۆورچەستۆولىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ 95 پايىزى شەت تiلدەرiنەن ماقۇرىم (ورىس، قىرعىز، وزبەك تiلدەرiن ەسەپكە الماڭىز), جانە ونى وقىعىسى دا، ۇيرەنگiسi دە كەلمەيدi. وسىنداي «قۇنارسىز توپىراقتا» وسكەن قازاق ويى، وتە سيرەك جاعدايدا بولماسا، نەگiزiنەن ەسكiشiل، ۇساق، قارابايىر، قيالعا سىيىمسىز، سۇرقاي، سۇرەڭسiز بولىپ كەلەدi. سونىسىنا قاراماي كەز كەلگەن سىنعا شاق ەتە قالاتىن شىدامسىز كiنامشiلدiگiن قايتەرسiز. قازاقى ورتادا ەۋرازياشىلىق سەكiلدi يمپەريالىق-بولشەۆيكتiك سيپاتتاعى عىلىمعا جات، قۇبىجىق كوزقاراستار كەڭiنەن گۇلدەنiپ، ەتەك الۋدا. تiپتi ەلدەگi اباي نەمەسە شاكارiم، ساتپاەۆ نەمەسە قوناەۆ ەسiمiمەن اتالۋعا لايىق نەگiزگi وقۋ ورىندارىنىڭ بiرi بۇگiنگi عىلىمدا مويىندالماعان، كوزقاراستارى وبەكتيۆتi بiلiمگە قاراما-قايشى بولۋى سەبەپتi تەرiسكە شىعارىلعان لەۆ گۋميلەۆتiڭ اتىمەن اتالادى. وزگە وركەنيەتتەر مەن مادەنيەتتەردiڭ جەتiستiكتەرiنە شەكەلەي قاراعىسى كەلەتiن، باسقا ۇلتتاردىڭ جاسامپازدىق تاجiريبەلەرiنە كەلەكەلەي قاراۋدى ۇناتاتىن قالجىراعان قازاقشىلدىق بۇگiنگi ينتەللەكتۋالدىق اعىستاردا ەسكەك ەسiپ جۇرگەن الەۋمەتتiك ويشىلداردىڭ باستى تانىسۋ كارتوچكاسىنا اينالدى دەۋگە بولادى.

ءسوزiمiزدiڭ جارقىن كورiنiسi رەتiندە سوڭعى 15 جىلدا سانى كوبەيمەسە، ازايعىسى كەلمەيتiنi بايقالاتىن جازۋشىلار تسەحىنىڭ الەمدiك دەڭگەيدە باسەكەگە تۇسۋگە قابiلەتتi بiردە-بiر كوركەم تۋىندى بەرە الماعانىن ايتساق تا جەتكiلiكتi. راس، جەكەلەگەن مىقتى شىعارمالار بار. بiراق ولاردىڭ ءوزi ميلليوندى ايتاسىز، 50 مىڭ دانا تارالىممەن جىلاپ كورiسەتiن جاعدايدا. ۇلتىن وياتاتىن، رۋحىن كوتەرەتiن، ءداۋiر گيمنiنە اينالاتىن تۋىندىنىڭ ءوزi تۇگiلi كولەڭكەسi دە كورiنبەيدi.

ەكiنشi تەزيس. قازاق تۆورچەستۆولىق ينتەلليگەنتسياسى كەيiنگi ۇرپاققا مادەنيەتتiڭ كiلتiن تابىستاۋدا دا تىعىرىققا تiرەلدi.

ءوزiن-ءوزi iشتەي ءمۇجiپ جەپ جاتقان بiرلەستiك، اسiرەسە ونىڭ قايسىبiر مەنمەن وكiلدەرi وزدەرiنەن اۋمايتىن ۇرپاق وكiلدەرiن دايارلاۋدى قولعا العانى بايقالاتىن بۇگiنگi تۇستا جاستاردىڭ اراسىندا دا كەرiكەتۋشiلiك، «اعا بۋىن» وكiلدەرiنiڭ جولىمەن ءجۇرiپ وتۋگە ىنتالىلىق – بارلىعى سەزiلۋدە. تاۋەلسiزدiك كەزiندە ادەبيەتكە كەلگەن جاستاردىڭ iشiندە دە اعالارىنىڭ ءومiر ءسۇرۋ ايلا-تاسiلدەرiن «جاساندى جولمەن» مەڭگەرiپ العاندارى بار ەكەندiگi قازiر ەشقانداي دا قۇپيا ەمەس. ەڭ قاسiرەتتiسi, «اعا بۋىننىڭ» وزiمەن كەتۋگە تيiس اۋرۋلارمەن جاس اقىن-جازۋشىلاردىڭ ەڭ تالاناتتى، ەڭ قابiلەتتi دەگەندەرi دەرتتەنۋدە.

قازاقى ادەبي ورتادا (تەك ولاردا عانا ەمەس) بiرلەستiك iشiندەگi تەپە-تەڭدiكتi بۇزىپ الماي ۇستاپ تۇراتىن «پوليۋستەر» iسپەتتi بiرنەشە تۇلعانىڭ بار ەكەندiگi بەلگiلi. وسى كiسiلەردiڭ ىقپالىنداعى جەرلەستiك – رۋشىلدىق بەلگiلەرi بويىنشا جاساقتالاتىن بiرلەستiك iشiندەگi توپتار «جاس ساربازدىڭ دايىندىق كۋرسى»، ءرولiن اتقارادى. قيىندىققا كەزiگiپ، قاناتى قايىرىلعانداي بولعان تالاپكەر قىز-جiگiتتەر مۇنداي «بiرلەستiكشiلiك ۇيىسۋ مەن ىنتىماقتاستىقتىڭ» قانداي قۇدiرەت كۇشكە يە ەكەندiگiن كورەدi دە، امالسىز «ءوز مۇددەلەرi» بار گرۋپپالاردىڭ توڭiرەگiنە توپتاسۋعا ءماجبۇر بولادى. «اعا بۋىن» وكiلدەرi اراسىنداعى ايتىس-تارتىس كەزiندە ءوز كوسەمدەرiنiڭ ءسوزiن سويلەپ، جاۋ جاعى اتقان «وققا» قارسى شابادى. «مايدانعا» كiرiپ، «بەدەل-ابىروي» جينايدى. ناتيجەسiندە اعا «بۋىن» وكiلدەرiنiڭ تاربيەسiنەن وتكەن مۇنداي بولاشاعىنان ءۇمiت كۇتتiرەتiن قىز-جiگiتتەر ءۇش-ءتورت جىلدىڭ iشiندە «جازىلمايتىن دەرتكە» شالدىعىپ، ناعىز رۋشىلدار، جەرشiلدەر، ايماقشىلدار بولىپ شىعا كەلەدi. ال ادەبيەت «كوسەمدەرiنە» ءبارiبiر. قايتا، ولار ءۇشiن وسىنداي ۇرپاق دايارلاپ شىعارعاندارى (تاربيەلەپ ەمەس) ۇلكەن باقىت سەكiلدi. ولگەندە دە مiندەتiمدi ادال اتقاردىم، وزiمنەن اۋمايتىن قىز-جiگiتتەردi ارتىمدا قالدىردىم دەپ ەش كۇڭiرەنبەي ولەدi. قۋلىق-سۇمدىعى وزiنەن اسىپ كەتەتiن «سەركەلەردi» ارتىندا قالدىرىپ بارا جاتسا تiپتi ءماز. بەينەبiر جانى جۇماققا ەركiن كiرەتiندەي سەزiنەدi.

جاستار مۇنداي «ىسىلۋ مەكتەبiنەن» وتكەننەن كەيiن نە iستەمەك؟ ارينە، ولاردا اعالارىنان ۇيرەنگەن ءومiر ءسۇرۋ ءپالسافالارىن ودان ارى قاراتا دامىتىپ، سىيلىق الۋعا، العان سىيلىقتارىن تارالىم، مەملەكەتتiك پاتەر، جەر ۋچاسكەلەرiنە اينالدىرۋعا كiرiسەدi. ەل اراسىندا كوپ ايتىلىپ جۇرگەن «ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا» قايىرشىلىق حالدە دەگەن ىڭعايداعى ىڭقىل مەن سىڭقىل تولى ىڭىرانۋلارعا يلانىپ قالۋدىڭ ەشقانداي دا قاجەتi جوق. جاڭاعى «اعالاردىڭ» قاي-قايسىسى دا الماتى مەن استانادا بiرنەشە پاتەردi اۋىستىرىپ ۇلگەرگەن، وبلىستاردا بiرنەشە جەر ۋچاسكەلەرi بار ىعاي-سىعايلارعا جاتادى. بۇعان اكiمشiلiكتەر مەن دەمەۋشiلەردەن كەلiپ جاتاتىن تارتۋ-تارالعىلاردى تاعى قوسىڭىز. ودان قالسا، قايسىبiر تiسقاققان جازۋشىلاردىڭ «ۇلىلاردىڭ ءومiرiن» جازۋعا ىنتالىلىق تانىتىپ تۇراتىنى جانە بار. قۇدايعا شۇكiر، بيلiككە، بايلىققا قول جەتكiزگەن ءاربiر ەكiنشi اعايىنىمىز ۇلىلىقپەن اۋىرادى، ءوزiنiڭ تەگiن نۇح پايعامبار (تىراشتارى) نەمەسە عۇن اتيللادان (قاراپايىمدارى) تاراتادى، قۇدايدىڭ قالاۋى تۇسكەن مەسسيا سەزiنەدi. ال ولار جايلى «حالتۋرا» كiتاپتىڭ قارا جۇمىسىن كiم جاسايدى؟ ارينە، «اعاسىنىڭ» قاناتىنىڭ استىنا كەلiپ تۇراقتاعان iنiلەرi مەن قارىنداستارى. جانە بۇل زيان ادەتتiڭ كەسiرiن كورەتiندەر دە سولار بولماق. بiراق ولار ۋاقىت وتە كەلە بۇعان جيiركەنiشتi جايت ەكەن دەپ قاراۋدى ۇمىتادى. بويى دا، ويى دا ۇيرەنەدi. ءومiر ءسۇرۋ دەگەنiمiز وسى ەكەن دەگەن تۇجىرىمعا نىق تابان تiرەيدi. قىسقاسى، ايار، ايىرقۇيرىق «اعا بۋىننىڭ» اۋزىنان تۇسكەندەي اۋماي قالماق.

وسىنداي ءومiردi تاڭداپ العان زيالىنىڭ ساناسى ەكiگە جارىلماق، ازاماتتىق ۇستانىمىندا ەكiجۇزدiلiك پايدا بولماق.

بiر جاعىنان، بۇل اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءبارi دە بۇگiنگi بيiگiنە قالامگەر باۋىرىنا سوڭعى كويلەگiن شەشiپ بەرۋدەن تايىنبايتىن قازاق وقىرماندارىنىڭ ارقاسىندا كوتەرiلگەندەر. بۇلار ءۇشiن سوڭعى ەشكiسiن سويىپ بەرۋگە دايىن تۇراتىن دا سولار. سوندىقتان دا اقىن-جازۋشى اندا-ساندا بولسا دا قاراپايىم وقىرماننىڭ ءسوزiن سويلەپ قويۋعا ءماجبۇر. بiراق مۇنى تويىندىرىپ، كيiندiرiپ وتىرعان بيلiكتەن قول ءۇزiپ جانە كەتە المايدى. ايتىڭىزشى، حالىقتىڭ «ەشكiسi» جۇمىرىڭىزعا جۇق بولا ما؟ ماردىمسىز تارالىپ، نەگە جەتپەك؟ امال جوق، اقىن-جازۋشى «ەكi قوجايىننىڭ» ورتاسىندا جاس ادەبيەتشiلەر «ساقال ساتۋ» دەپ اتايتىن، سايقىمازاق ويىندى ويناۋعا كiرiسەدi. قايتالاپ ايتامىن، مۇنداي سىرقاتپەن دەرتتەنبەگەندەر دە بار، بiراق ولار وتە سيرەك. كوبi وسى ستسەناريمەن جۇمىس iستەيدi, وسى ۇستانىممەن ءومiر سۇرەدi.

مۇنداي «ارزان اتاقتىڭ» سوڭىنا تۇسكەن اعا بۋىن وكiلدەرi ۋاقىت وتە كەلە ۇلت مۇددەسiن ۇمىتىپ، ساتقىندىق جولىنا تۇسەدi. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، مۇنداي سانا جالعان پاتريوتيزم، وتانعا دەگەن «ماحابباتتاردى» ويلاپ تاپپاق. مىسالى، كiم ونى مويىنداماسا، سوزiنە قارسى شىقسا، ول – حالىقتىڭ جاۋى، كiم الدىندا يiلiپ تۇرسا، ول، ءسوز جوق، «دارىن يەسi, حالىقتىڭ ۇلى، ناعىز ينتەلليگەنت». وسىلايشا، ءوزارا ءپاتۋاسىز قىرقىسۋ جالعاسا بەرمەك. مۇنداي «كوريفەيلەرگە» ماحامبەت، حان كەنە سەكiلدi تەگiڭە تiل تيگiزبەي ءومiر ءسۇرiپ، سۇيەگiڭە تاڭبا تۇسiرمەي ءولۋ كەرەك دەگەن ءسوزدi ايتقىڭ كەلەدi.

ءۇشiنشi تەزيس. قازاق تۆورچەستۆولىق ينتەلليگەنتسياسى ءوزiنiڭ مادەني-وركەنيەتتiك باعىتىن ءدال انىقتاي العان جوق. ونىڭ كەيدە بەيساياساتشىلىق دەپ قاتە تۇسiنiلەتiن پارتيالىق-ساياسي تاڭداۋى دا بەيمالiم. مۇنداي بەلگiسiزدiكتەر ونى كۇردەلi رۋحاني-ينتەللەكتۋالدىق داعدارىستارعا ۇرىندىرۋدا.

بiرiنشi تاراۋشا – «قالا – اۋىل»، «قازاق – شالاقازاق» جاساندى قاقتىعىسى جايلى.

قازاق ادەبيەتi مەن قوعامدىق ويىنىڭ تاقىرىپتارى قاتارىنان ويدان شىعارىلعان «قالا مەن اۋىل»، «قازاقتار مەن شالاقازاقتار» داۋ-شارى كوپتەگەن جىلداردان بەرi تۇسپەي كەلەدi. شاماسى، «ابىل مەن قابىل»، «تۇران مەن يران»، «قازاق پەن سارت» زاماندارىنان باستاۋ الاتىن بولۋى كەرەك، بۇل قاقتىعىس بiردە لاۋلاي جانىپ، ەندi بiردە جۋاسي قالادى. بiراق بار ەكەندiگi انىق.

كەز كەلگەن حالىقتىڭ ساناسى مەن ادەبيەتiندە ەلەۋلi iز قالدىرعان بۇل ديحوتوميانىڭ بۇگiنگi قازاق اراسىندا كورiنiس بەرۋi تiپتەن ەرەكشە، قاتىگەز، اياۋسىز سيپاتتا. جانە بۇل جايتتىڭ باستى سەبەبi ۇلتتى ورتاقتاستىراتىن، ۇيىستىراتىن ۇقساستىقتار مەن بiرلiك تەتiكتەرiنiڭ جوقتىعىندا عانا جاتپاعان سەكiلدi. سونداي-اق باستى كەدەرگi مادەنيەت، تiل ايىرماشىلىعى، رۋحاني، ماتەريالدىق قاجەتتiلiكتەردiڭ وزگەشەلiگiنە دە تiرەلiپ تۇرماعانداي. ەكi جاقتىڭ پوتەنتسيالى مەن مۇمكiندiكتەرiنiڭ ايىرماشىلىقتارى باستى سەبەپتەردiڭ بiرi بولىپ تۇرعاندىعىن اشىپ ايتقان دۇرىس سياقتى. مۇندايدا قازاق ۇلتتىق ينتەللەكتۋالدىق توبىنىڭ باستى مiندەتi بۇل سىزاتتى تەرەڭدەتە بەرمەي، ءوزارا تiل تابىسۋعا، ۇلتتى تۇتاستىرۋعا قىزمەت ەتەتiن امالداردى iزدەستiرۋ، تابۋ بولاتىندىعى بەلگiلi. بiراق ولار ۇلت ەرتەڭiنە قىزمەت ەتەتiن مۇنداي ماسەلەلەرمەن شۇعىلدانۋ ورنىنا، «شالا قازاقتارعا» جاسالاتىن قىسىمدى بۇرىنعىدان دا كۇشەيتە تۇسۋدە. قازاق قالامگەرلەر بiرلەستiگi «شالاقازاقتاردى» ءوز تiلiن ۇمىتقان ساتقىندار رەتiندە كۇستانالاپ، قارالاۋدى كۇننەن-كۇنگە ۇلعايتىپ، ارتتىرىپ بارادى. جاعداي وسىلاي ەكەن دەپ، تومەن قاراپ وتىرعان «شالا قازاقتار» جانە جوق. «تازا قازاقتارعا» قاراعاندا ۇلتتىق جالپى ءونiمنiڭ اناعۇرلىم كوپ بولiگiن وندiرەتiن ولار دا وزدەرiن ەشكiمنەن كەم ەمەس ۇلتتىڭ پاتريوتتارى دەپ سانايدى. بiزدiڭ بارiمiزگە ابدەن جاۋىر بولعان قارىم-قاتىناستىڭ مۇنداي ۇلگiلەرiنەن قۇتىلۋعا تىرىسۋ كەرەك. جانە بۇل باعىتتاعى العاشقى قادامدى قازiرگi «قازاق قالامگەرلەرi بiرلەستiگi» جاساۋى تيiس. قالامگەرلەردiڭ ەڭ باستى جاۋاپكەرشiلiگi وسى قادامدى جاساۋ، ۇلتتى ۇيىتۋعا قىزمەت ەتۋ بولىپ تابىلادى. تiپتi ميسسياسى بولىپ تابىلادى دەۋگە دە بولادى. جانە جەكەلەگەن جەمiستi ارiپتەستiك مىسالدارى جوق تا ەمەس. پروبلەما ايقايلاۋمەن نەمەسە كۇرسiنۋلەرمەن شەشiلمەيدi. ىڭقىل اۋرۋدىڭ كۇشiن ءسال السiرەتۋi مۇمكiن، بiراق جارا مەن اۋرۋدى ەمدەي المايدى.

مەنiڭشە، جاڭا قازاق ينتەللەكتۋالدىق تابىنىڭ (ول قازiر قالىپتاسىپ جاتىر) مiندەتi قازاق ۇلتىن تۇتاستاندىرۋعا قىزمەت ەتەتiن جاڭا وبرازدار مەن قۇرىلىمداردى جاساۋ بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ پارىزى – ۇزدiكسiز جۇمىس iستەۋ ارقىلى قازاقتاردى بۇگiنگi كۇن تالاپتارىنا جاۋاپ بەرە الاتىن، جوعارى دەڭگەيدە ۋربانيزاتسيالانعان قالالىق ۇلتقا اينالدىرۋ. «شالا قازاقتاردىڭ» بويىندا ءوز تiلi مەن تاريحىنا قۇمارلىقتى وياتۋدىڭ جولدارىن iزدەستiرۋ دە – ۇلتتىق پاراديگماتيكا اۋقىمىندا ويلايتىن قازاق تiلدi ينتەللەكتۋالداردىڭ پارىزى.

تەك «تازا قازاقتار» مەن «شالا قازاقتاردىڭ» كۇش-قاجىرىن بiر ارناعا جۇمىلدىرۋ، ولاردىڭ ەنەرگياسىن، پوتەنتسيالىن، بiلiمiن بiرiكتiرە پايدالانۋ ارقىلى عانا ۇلتتى جاڭعىرتۋعا، تiلدi رەفورمالاۋعا، مادەنيەت پەن ادەبيەتتi دامىتۋعا، ولاردى پوستيندۋستريالدىق، اقپاراتتىق عاسىردىڭ تالاپتارىنا جاۋاپ بەرە الاتىن بيiكتەرگە كوتەرۋگە، بولاشاقتا لاتىنعا ءوتۋiن قامتاماسىز ەتۋگە، ەۋروپالىق جۇيەلەرگە ەنۋگە جانە ت.س.س يگiلiكتەردi جاساۋعا بولادى.

ەكiنشi تاراۋشا. وي ەڭبەگiمەن اينالىساتىن قازاق بiرلەستiگiندەگi باتىستى جەككورەتiن جاساندى ۆيرۋس جايلى.

كەڭەستiك داۋiردەگi توتاليتارلىق ۇگiت-ناسيحات جاعدايىندا قالىپتاسقان، ءالi كۇنگە رەسەيدiڭ باتىسقا، دەموكراتياعا قارسى باعىتتالعان اقپاراتتىق-يدەولوگيالىق قولشاتىرىنىڭ استىندا قالىپ كەلە جاتقان وي ەڭبەگiمەن اينالىساتىن قازاق بiرلەستiگi «قىرعي-قاباق سوعىس» كەزەڭiنiڭ تەرميندەرiمەن اۋەستەنۋگە قۇمار. بiرلەستiك وكiلدەرiنiڭ كوپشiلiگiنiڭ پايىمداۋىنشا، باتىس – بۇكiلالەمدiك زۇلىمدىق كۇشتەردiڭ جيناقتالعان جەرi, بارلىق جاماندىقتىڭ قاينار كوزi iسپەتتi. قازاقتىڭ وي ەڭبەگiمەن اينالىساتىن وكiلدەرiنiڭ ساناسىنداعى وسى كەلەڭسiزدiك بۇكiل ۇلتتىڭ ساناسىن ۋلاۋدا. بۇل جەردە مەملەكەتتi قۇرۋدىڭ اۆتوريتارلىق مودەلi دە از ءرول اتقارىپ جاتقان جوق.

بiراق كەز كەلگەن سەرگەك، بiر ساۋساعى iشiنە بۇگۋسiز ساراپتاما بۇل ۇرەيلەر مەن قورقىنىشتاردىڭ جالعان، جاساندى ەكەنiن دالەلدەپ بەرەدi. باتىس حالقى بۇرىنعى كسرو ەلدەرiنiڭ تۇرعىندارىنا قاراعاندا رۋحاني جاعىنان دا، ادامگەرشiلiك تۇرعىسىنان دا اناعۇرلىم وزىق. قازاق اۋىلىنا قاراعاندا باتىس دەرەۆنياسىنىڭ تۇرعىندارى ۇياتتىلاۋ، يماندى بولىپ كەلەدi. ال ۇلتتىق تەلەارنالار ساپاسىز، «ناركوماندار» مەن «زورلىق-زومبىلىق» جايلى ءۇشiنشi سورتتى فيلمدەرگە كومiلiپ قالسا، بۇل باتىستىڭ ماسەلەسi ەمەس. بۇل بiزدiڭ بيلiكتiڭ، دالiرەك ايتقاندا مادەني، رۋحاني – ادامگەرشiلiك جانە ەستەتيكالىق تالعامى تومەن تەلەۆيدەنيا مەنەدجەرلەرiنiڭ پروبلەماسى. باتىستا قازاقتار كورۋگە، وقۋعا مiندەتتi كوركەمدiگi جوعارى، وتە ساپالى فيلمدەر مەن كiتاپتار جەتكiلiكتi. ەگەر بiزدiڭ اقپارات بيزنەسiنiڭ «سەركەلەرi» بiزگە «بوەۆيكتەر» مەن «بiر كۇندiك كiتاپتاردى» اكەلۋدi ءجون كورسە، بۇل ەكiنiڭ بiرiن بiلدiرەدi: نە ولار وزدەرiنiڭ ناشار تالعامىن بiزگە تاڭعىسى كەلەدi, نە بiزدiڭ تومەن تالعامىمىزدىڭ دەگەنiمەن جۇرگەندi ءجون سانايدى. ايتپەسە، انتونيوني مەن فەللينيدiڭ كينوجاۋھارلارىن، ماركەستەر مەن ساراماگولاردىڭ كiتاپتارىن شەكارادان الىپ وتۋگە ەشكiم قارسىلىق جاسامايدى عوي قازiر.

تاعى بiر انىقتاما. باتىستىڭ شەكاراسى ايقارا اشىلعاننان بەرi وندا باراتىنداردىڭ دەنi – قالا قازاقتارى. ال اۋىلدان شىققان جاس قازاقتار استانا مەن الماتىنىڭ ماڭىنان ارىعا اسپايدى. سوندىقتان قارىز السا دا تويعا شاشىلۋعا قۇمار ولاردىڭ اتا-انالارىنا «اقشالارىڭىزدى بالالارىڭىزدىڭ شەتەلگە شىعۋىنا جۇمساڭىزدار، جاڭا ۇيلەنگەن جiگiت – قىزعا شىرىن ايلارىن ەۋروپادا نەمەسە دامىعان ەلدەردiڭ بiرiندە وتكiزۋگە مۇمكiندiك بەرiڭiزدەر» دەگەن ۇسىنىس جاساعىم كەلەدi. ەل كورەدi, ەسەسiنە بولاشاق ۇرپاقتارىنا ايتاتىن اڭگiمەسi دە بولادى.

ال الماتى مەن استانانىڭ توڭiرەگiنەن ارىعا باسپايتىن ادام ۇلكەن ارمان-مۇراتتارعا قول سوزا المايدى. قازاقستاننىڭ بولاشاعى، قازاق ۇلتىنىڭ ەرتەڭi ەۋروپامەن، ەۋروپالىق ساياسي، مادەني قۇندىلىقتارمەن بايلانىستىرىلۋعا تيiس. كورشi وركەنيەتتەردiڭ قۇندىلىقتارى مەن ويعا العان مۇراتتارى بiزدiڭ مەملەكەتiمiز بەن ۇلتىمىزدىڭ ساقتالىپ قالۋىنا مۇرىندىق بولا المايدى. سوندىقتان دا قازاقستان مەن باتىس اراسىنداعى يدەيالىق، مادەني-تiلدiك، بiلiمدiك كەدەرگiلەردi جويۋعا كۇش سالۋىمىز كەرەك. جاڭادان يدەولوگيالىق، اكiمشiلiك، بيۋروكراتيالىق كەدەرگiلەردi ويلاپ تابۋ ارقىلى ونى تەرەڭدەتە ءتۇسۋدiڭ اقىرى جاقسىلىققا اپارمايدى.

ءۇشiنشi تاراۋشا – مەملەكەتتiڭ ءرولi جايىنداعى قاتە تۇسiنiك تۋرالى.

بۇگiنگi مەملەكەت قۇرىپ وتىرۋىمىز – قازاقتاردىڭ سان عاسىرلىق ارمانى، ۇلتتىڭ تاريحي رۋحىنىڭ مانيفەستاتسياسى. سوندىقتان دا وي ەڭبەگiمەن اينالىساتىن قازاق بiرلەستiگi مەملەكەتكە جانە ونىڭ ينستيتۋتىنا ەرەكشە بiر قۇرمەتپەن، تابىنا، سۇيسiنە قارايدى. بiراق بۇگiن، مەملەكەتتiگiمiزدiڭ iرگەتاسى قالانىپ بiتكەن تۇستا جاڭا قازاق تابى ءوزiنiڭ مىزعىماس كوزقاراستارى مەن قۇندىلىقتارىنا تاعى دا بiر رەت كوز جۇگiرتۋگە تيiس.ازامات پەن قوعامنىڭ ومiرiندە مەملەكەتتiڭ اتقاراتىن ءرولi مەن ورنى تۋرالى بۇرمالانعان، ابدەن سiلiكپەسi شىققان توتاليتارلىق تۇسiنiك ۇلتتىڭ ينتەللەكتۋالدىق پوتەنتسيالىنىڭ تومەندەۋiنە، شىنايى پروگرەسس پەن باسەكەگە قابiلەتتiلiكتi قامتاماسىز ەتەتiن قوعامدىق پiكiرتالاستاردىڭ قىزۋى قايتۋىنا سەبەپشi بولادى.

Iشتەن دە، سىرتتان دا جيi تاڭىلاتىن، «شىعارماشىلىق كاسiپتەردiڭ يەلەرi ساياساتتان تىس بولۋى تيiس، ولار ءاردايىم بيلiكتi قولداۋى كەرەك» دەپ كەلەتiن تەزيس تۇبiرiمەن قاتە جانە قاۋiپتi. بiز بيلiك پەن مەملەكەتتiڭ ايىرماشىلىعىن ايقىن اڭعارا الاتىن بولۋىمىز كەرەك. قوعام، ونىڭ وي ەڭبەگiمەن اينالىساتىن قاباتتارى مەملەكەتتiك ينستيتۋتتاردىڭ قانشالىقتى بەرiك ەكەندiگiن جيi-جيi سىناقتان وتكiزۋگە، ولاردىڭ نىعايۋىنا ىقپال جاساپ وتىرۋعا تيiس. بيلiك بۇتاقتارىنىڭ ءبولiنۋiن تالاپ ەتۋگە مiندەتتi. ونىڭ جەكەلەگەن بۇتاقتارىنا تابىنۋدى ۇمىتقانى ءجون.

بiزدiڭ يدەولوگتار باتىس ينتەللەكتۋالدارى مەن تۆورچەستۆولىق كاسiپ وكiلدەرi ءاردايىم ساياساتتان بەيتاراپ بولادى دەگەن ميفتi سانامىزعا سiڭiرۋگە قۇمار. بۇل بوس بىلشىل عانا. بۇگiنگi كۇننiڭ كەز كەلگەن كلاسسيك جازۋشىسى انا نە مىنا گازەتتە كەيدە بيلiك، كەيدە وپپوزيتسيانى اياۋسىز سويىپ سالاتىن باعانالاردى جۇرگiزiپ وتىرادى.

تاعى بiر مىسال. بiزدiڭ مادەنيەت قايراتكەرلەرi شەتەلگە اكەتiلiپ جاتقان قازاقتىڭ جەتiم بالالارىنىڭ تاعدىرى جايلى جيi اڭگiمەلەيدi. بiراق، قاراڭىزشى، گولليۆۋد اكتەرلەرiنiڭ العاشقى وندىعى باۋىرىنا باسىپ، تاربيەلەپ وتىرعان جەتiم بالالار سانى بiزدiڭ ءجۇز جازۋشى نەمەسە دەپۋتاتتiكiنە قاراعاندا ون ەسە كوپ ەمەس پە؟ بالكiم، قۇر سوزبەن باستى اۋىرتا بەرمەي، ۇلتقا شىنايى، ناقتى ۇلگi كورسەتەتiن كەز جەتكەن بولار؟

مiنە، العاشقىدا ويىمىزعا ورالعانى وسىنداي پiكiرلەر. جالعاستىرامىز با؟

(ماقالا ءسال ىقشامدالىپ باسىلدى)

(«جاس قازاق»، №25, 2008)

ايدوس سارىم،

التىنبەك سارسەنبايۇلى قورىنىڭ جەتەكشiسi