Bizde kóship kelgen eldi sinistiru júmysy jolgha qoyylmaghan

- Siz qayda, qanday bilim aldynyz? Biliminizge kóniliniz tola ma? Ony qalay tolyqtyryp jýrsiz?

-Men mektepti Almatydaghy aghylshynsha terendetip oqytatyn mektepti, sosyn búrynghy QazPI, kazirgi Qazaq Últtyq pedagogikalyq uniyversiytetin tarih mamandyghy boyynsha bitirdim. Últtyq akademiyanyng Tarih institutynda ýsh jyl aspiranturada oqyp, tarihy demografiya taqyrybynan 27 jasymda kandidittyq dissertasiyamdy qorghadym. 43 jasymda «Polietnikalyq Qazaqstannyng әleumettik demografiyalyq damuy» taqyrybynan doktorlyq dissertasiya qorghadym.

- Sizdi kópshilik negizinen sayasattanushy, sosyn tarihshy dep biledi. Demograf ekeninizdi kóp adam bile bermeydi...

-Bir kezderi tarihy ýrdisti qazaqsha týsindirip beretin mamandargha degen qajettilik kýshti boldy. Men tariyhqa sol kezde keldim-daghy, keyin shygha almay qaldym.

- Demografiyany tastaghan joqsyz?

- Tastaghan joqpyn. Halyq sanaghy әr on jyl sayyn ótip túrady. Men demografiyadan sayasattanu shygharugha tyrystym.

-Eki ghylymy dәrejeni demografiya taqyrybynan qorghaghan sizde biraz tәjiriybe jinaqtalyp qaldy degen sóz...

-Solay deuge bolady. Demografiya taqyrybyna ýsh kitap shyghardym.

Bizde kóship kelgen eldi sinistiru júmysy jolgha qoyylmaghan

- Siz qayda, qanday bilim aldynyz? Biliminizge kóniliniz tola ma? Ony qalay tolyqtyryp jýrsiz?

-Men mektepti Almatydaghy aghylshynsha terendetip oqytatyn mektepti, sosyn búrynghy QazPI, kazirgi Qazaq Últtyq pedagogikalyq uniyversiytetin tarih mamandyghy boyynsha bitirdim. Últtyq akademiyanyng Tarih institutynda ýsh jyl aspiranturada oqyp, tarihy demografiya taqyrybynan 27 jasymda kandidittyq dissertasiyamdy qorghadym. 43 jasymda «Polietnikalyq Qazaqstannyng әleumettik demografiyalyq damuy» taqyrybynan doktorlyq dissertasiya qorghadym.

- Sizdi kópshilik negizinen sayasattanushy, sosyn tarihshy dep biledi. Demograf ekeninizdi kóp adam bile bermeydi...

-Bir kezderi tarihy ýrdisti qazaqsha týsindirip beretin mamandargha degen qajettilik kýshti boldy. Men tariyhqa sol kezde keldim-daghy, keyin shygha almay qaldym.

- Demografiyany tastaghan joqsyz?

- Tastaghan joqpyn. Halyq sanaghy әr on jyl sayyn ótip túrady. Men demografiyadan sayasattanu shygharugha tyrystym.

-Eki ghylymy dәrejeni demografiya taqyrybynan qorghaghan sizde biraz tәjiriybe jinaqtalyp qaldy degen sóz...

-Solay deuge bolady. Demografiya taqyrybyna ýsh kitap shyghardym.

-Endeshe býgingidey sanaqty әrkimning ózining auyzsha aituymen ghana jýrgizu qanshalyqty dәl nәtiyje beredi? Halqymyzdyng sanyn naqty bilu biz ýshin óte manyzdy emes pe?

-Búl endi ózin-ózi aqtaghan әlemdik tәjiriybe, dúrys dәstýr bolyp sanalady.

-Qazaq últynyng ýlesi songhy sanaq boyynsha aldymen 68 payyz bolyp kórsetildi de, keyinirek nege ekeni belgisiz 65 payyzgha týzetildi. Osynday aiyrmashylyq sanaq qújat boyynsha jýrgizilgende bolmas pa edi?

-Ayyrmashylyq kenes kezenindegi sanaqtarda da oryn alatyn. Mysaly, «men nekedemin» deytin әielder sany «men nekede túramyn» deytin erkekterding sanynan kóp bolatyn. Eki әiel alugha eshqanday rúqsat bolmasa da... Jәne «mening tabysymynyng basty kózi - para» dep eshkim aitpaytyn. Kazir de «men - jezókshemin», nemese «men - reketirmin» dep eshkim aitpaydy ghoy. Jәne sanaq eshuaqytta eshbir elde qújattar arqyly tekserilmeydi.

- Qazaq demografiyasy qarqyndap damu ýshin sizding oiynyzsha qanday sharalar qoldanghan abzal?

- Eng birinshi aghymdaghy statistikany ondau. Kazir migrasiya kóp, statistika - nashar. Búryn migrasiya az, tirkeu dúrys bolatyn. Preziydent Nazarbaevtyng bir ret qatty ashulanghany bar, migranttardyng sanyn ýsh mekeme esepteydi eken, ýsheui ýsh týrli anyqtama bergen ghoy.

-Osydan 5 jyl búryn Oraz Jandosovqa sizge qoyghan әlgi súraqty qoyghanymda ol: «Ýkimet ýshin syrttaghy 5 million qazaqty әkelu ary ketse 5 jyldyng isi» dep edi...

- Bizge kelip jatqan negizinen Ózbekstannyng qazaghy. Reseyden búrynnan az keledi. Týrikmenstannan, Tәjikstannan, Qyrghyzstannan keler qazaq sarqyldy. Qytay jibere qoymaydy.

- Siz naqty súraqqa naqty jauap bersenizshi - biz nege «kelemin!» degen qazaqtyng barlyghyn 4-5 jyldyng ishinde qotara kóshirip әkeluge kýsh salmaymyz? 20 jylda kelgen qazaqtyng resmy sany - 800 mynnan sәl asady. Búl - syrttaghy 5 mln.halyqtyng jiyrma jyldaghy tóli ghana. Yaghni, syrttaghy 5 mln.qazaq sany ózgermey otyr degen sóz!

- Ýkimet belgili bir әleumettik qayshylyqtar oryn alyp ketedi dep qauiptenetin bolsa kerek. Sebebi bizde kelgen júrtty sinistiru júmysy jóndi jolgha qoyylmaghan. Búryn olargha ýy satyp әperushi edi, kәzir tek aqsha beredi. Onysy eshqanday ýy alugha, tipti qalada ýy salatyn jer alugha da jetpeydi. Onyng ózin jarty jolda jyrymshylaytyndar kóp.

-Kәzir songhy әri úly kósh is jýzinde toqtaugha ainaldy. Biz búl qarqynmen syrttaghy qazaqty eki jýz jylda da kóshirip әkele almaymyz. Al, olar 200 emes, taghy bir 20-30 jyl ishinde iya qytaygha, iya ózbekke, iya orysqa tolyq ainalyp bitedi.

-Kelisemin. Biz shynynda da búl iske bar kýshimizdi salmasaq, al, elimizdegi qazaq әieli balany az tuatyn әielge bayaghyda-aq ainalghan, Qazaqstandaghy demografiya mәselesi ong sheshimin taba almaydy.

-Siz óte manyzdy mәseleni qozghadynyz. Býgin býkil Europa men Amerika әielderining tóbesinen aqshany tógip otyr dese de bolady. Biraq, olardyng әielderi tumaydy. Nege? Sebebi әiel psihologiyasy ózgerip ketken. Olar endi at basynday altyn berem dese de janyn qinamaydy, tәnin auyrtpaydy. Býgin aldynyng jasy alpys-jetpiske kelgen buyngha qaranyzshy - bes balalysy az, kóbi tórt balaly, odan songhy buynda negizinen ýsh bala. Odan keyingi buyn eki baladan asyrar týri joq. Bizding basymyzgha da Batystaghy jaghday tumay ma?

- Mindetti týrde tuady! Bizde, óziniz aitqanday, kenes kezenining songhy uaqytynda balany josparly tuu oryn alghan bolatyn. Adamy ýrdis boyynsha balasy kóp adamnyng túrmysy kedey bolmauy tiyis. Al, bizdegi әr balagha beriletin kómekting aty bar da zaty joq. Onyng әleumettik esepke qatysy bar da, demografiyany jaqsartugha eshqanday qatysy joq.

-Siz «basty baylyq - demogra­fiya­lyq baylyq» degen qaghidamen kelisesiz be?

- Joq. San da, sapa da boluy tiyis.

- San bolsa filosofiyanyng zany boyynsha erteli-kesh sapagha ainalmay ma?

- Ár uaqytta әr qalay. Tәjik­standa bala sany kóp, biraq sapasy oghan say emes. Qyrghyzstandaghy sayasy jarylys, Ózbekstandaghy jaghday kóp rette bala sanynyng kóp bolyp, oqu, bilim, júmys sekildi әleumettik mәselelerding sheshilmeuinen kelip tuyndap otyr.

- Qazaq basqa halyq qoy. Biz ash-jalanash otyrugha peyilmiz, biraq bala-shaghamyzdy mindetti týrde oqytamyz. Aqyly oqugha bolsa da. Oqyghan adam - kózi ashyq adam...

 

Qazaq kóterilisi qashanda namys kóterilisi

 

- Onynyz ras. Bizde 1991 jyldan beri kóship ketip jatqan adam sany kóship kelip jatqannan kóp. Qaladaghy orys halqy tarihy otanyna jappay bet aldy da, olardyng ýiin salystyrmaly týrde bolsa da auyldan kelgen qazaq arzangha satyp alyp otyrdy. Sonyng arqasynda búl urbanizasiya ýrdisi bizde әleumettik revolusiyagha alyp kelgen joq. Egiypette qalagha aghylghan fellahtar kopttardyng ziratyna deyin jayghasyp alghan bolatyn.

-Ekinshi jaghynan Tunis pen Egiypettegi oqighany Batys aqparat qúraldary «internet revolusiyasy» dep atap ketti. Diplomy bar, biraq eki qolgha bir qyzmet taba amaghan kózi ashyq jastar bir-birimen habarlasyp úiymdastyrdy ony deydi. Qazaq jastary arasynda da diplomdy júmyssyzdar ýlesi óte ýlken deuge bolady.

-Tuniys, Egiypet, Libiya oqighasy bizde de qaytalanuy mýmkin be?

-Tunis pen Libiya (dúrysy osy - avt.) Afrikanyng soltýstigindegi eng túrmys dengeyi joghary elder ekeni ras. Libiyany alar bolsaq, onda jalaqysy az júmysty egiypettikter, pәkistandyqtar, t.b. istedi, jalaqysy joghary júmysta italiyandyqtar, fransuzdar boldy, libiyalyqtar eki ortada túrdy. Keyin birte-birte shet elderde oqyp kelgen libiyalyqtar qatary kóbeye bastady. Biraq, olardy mamandyghy boyynsha jalaqysy joghary júmysqa firmalar jolata qoyghan joq, jastar kóshede jýrip qaldy. Bizde búl jaghynan әleumettik bir lift bar - biz shetel kompaniyalaryna, kәsiporyndaryna belgili bir payyz mólsherinde qazaqstandyq mamandardy júmysqa alu jóninde talap qoyamyz. Ol «jergilikti kontent» dep atalady.

-Osy talaptyng oryndaluy sizdi qanaghattandyra ma?

-Olay dep aita qoi qiyn, degenmen, búrynghy 60 myn, 70 myng týrik júmyskerleri joq kazir. Italiyandyqtar da, basqalar da azayyp qaldy. Ekinshi jaghynan bizge kórshi elderden arzan júmys qoly aghylyp kelip túrdy. Arzan júmys qoly túrghanda jalaqy esh uaqytta joghary kóterilmeydi. Onday jalaqysy az júmysqa qazaq barghysy kelmeydi. Osynyng saldarynan bizde júmyssyzdyq oryn alyp otyr. Bizde «ózin-ózi júmyspen qamtyp otyrghandar» degen sanat bar. Búl - ózin-ózi aldau, aldandyru. Shyn mәninde olar otbasyn әreng asyrap otyrghandar. Daghdarys kezinde olar narazylyq bildiretin adamdar qataryn kóbeytuge dayyn. Búl jaghymyz arab elderimen úqsas.

Biraq, bizde júmyssyzdyq 6 payyz bolsa, Egiypette - 26 payyz. Inflyasiya bizde 8 payyz bolsa, olarda - 14 payyz. Ayyrmashylyq mynada - qazaq kóterilisi qashanda namys kóterilisi bolyp kelgen. Men eki mysal keltireyin. 1916 jyly qazaqtyng jaghdayy jaqsaryp qalghan bolatyn. Sebebi, soghysqa orys últynan shaqyrylghandar kóp boldy da, auylda egindi jinaytyn, qalada túrmystyq qyzmet kórsetetin adamdar sany azayyp ketti. Kulaktar auyl sharuashylyghyna jergilikti qazaqtardy kóptep tartugha mәjbýr boldy. Sonyng arqasynda qazaqtyng jaghday әjeptәuir jaqsaryp qaldy. Sebebi, qazaqtyng bayy júmysyn istetse aghayyndyqqa salyp jóndi jalaqy tólemeydi, al orys kulagy ony berip otyrdy. Rudnikterge de, shahtalargha da qazaqtardy kóptep shaqyra bastady.

Biraq, halyq 16-jyly kóteriliske shyqty. Óitkeni, ol namys kóterilisi boldy.

-Osy jerde mening atam Aqjigit ataqty Salyqbaydyng 18 mergenining biri retinde qatysqan 1930 jylghy Sozaq oqighasy jayly «Namys kóterilisi» dep maqala jazghan men siz ekeumizding oiymyzdyng ýndestigine tang qalyp otyrmyn... Endi 1916-jylghy kóterilisting shyghu sebebin taghy bir ret eske týsire ketsek. Júrtyng kóbi bayqay bermeytin, kóp aitylmaytyn manyzdy mәsele - patsha jarlyghy qazaqtardy maydangha jauynger-soldat retinde emes, qara júmysqa, okop qazugha alu turaly boldy ghoy.

-Mine, mine, mәsele osynda! Eger patsha «qazaghym, halqym, qolyna qaru al da, meni, elindi myna jaudan qorgha!» dese eshqanday kóterilis bolmas edi. 1986 jyly da qazaq jastaryn alangha shygharghan namys bolatyn. Ángime Qonaevty ornynan alyp tastauda emes, әngime qazaqty qorlauda, qazaqqa senimsizdik jariyalauda edi. Onyng ýstine «qayta qúru», «demokratiya», «jariyalylyq» dәuiri bastaldy. Sony arqalanghan, soghan sengen, namysqa shydamaghan qazaq jastary eki kýn boyy alangha aghyldy.

Endeshe, bizde taghy bir revolusiya oryn alatyn bolsa, ol da namys revolusiyasy bolady dep joramaldaugha haqymyz bar dep oilaymyn. Qaqtyghys neden tuyndauy mýmkin? Qaqtyghys kez kelgen bir kishkentay túrmystyq әdiletsizdikten, kemsitushilikten, nemese últaralyq arazdyqtan, jeke oqighadan bastau alyp ketui mýmkin. Rumyniyada revolusiya solay bastalghan bolatyn. Nemese polisiya sekildi qúqyq qorghau organdary tarapynan jasalghan qysym da sebep boluy mýmkin. Tipti bir sauatsyz bazarkomnyng myna bazardy jauyp, júrttyng bәrin dalagha tastap, basqa jerden bazar ashyp aluy da shyrpynyng rólin oinauy ghajap emes. Qalay bolghanda da әdiletsizdik jauapsyz qalmaydy, kesh te bolsa jauabyn alady.

-Siz әlemdik tәjiriybeni mysalgha kóp keltiresiz. Jәne búl óte dúrys ta. Bizde últaralyq arazdyqtardyng aldyn alu ýshin, odan da búryn últaralyq tatulyqtyng keremet, basqa jerde kezdespeytin ýlgisi retinde Qazaqstan halqynyng assambleyasy qúryldy. Sayasatkerlerding bir toby ony tendessiz institut dese, ekinshi toby zansyz, tipti nonsens dep baghalaydy. Sizding oghan degen kózqarasynyz qanday?

-Assambleya - institut, qúral. Balta sekildi. Baltamen aghash shabugha da bolady, ózinning sausaghyndy nemese ayaghyndy shauyp alugha da bolady. Tipti basqa bireuding basyn kesip tastaugha da bolady... Endeshe, búl qúraldy dúrys paydalana bilu kerek. Ol negizinen biregey últqa, ýlken Qazaq últynyng payda boluyna, basqa últtardyng qazaq arasyna assimilyasiyalanuyna, sinisuine júmys isteui tiyis edi. Al, ol әzirge mulitikulituralizmge júmys istep jatyr. Germaniya kansleri Angela Markeli óte saq adam, sonyng ózi «bizde mulitikulituralizmning sharuasy bitti» dedi. Oghan deyin Fransiya búl qúbylyspen kýresip kelgen bolatyn.

-Fransiya búryn shet el yqpalyna, kәzir jahandanugha qarsy ómir boyy kýresip keledi. Olarda tipti «kompiuter» degen sóz joq, ony fransuzshagha audaryp qoldanady.

-Fransiyagha arabtar siniskisi de kelmeydi, әri fransuz azamaty da bolghysy keledi. Al, fransuzdar ózgelerdi tez sinirip ýirengen. Mysaly, polyaktar ary barsa 6 jyl polyak bolyp jýredi, jetinshi jyly fransuz bolyp shygha keledi.

-Assambleya taqyrybyn ayaqtayyq. Siz ol eng aldymen qazaq últynyng nyghangyna júmys isteui tiyis deysiz.

- IYә, qazaq memleketining nyghangyna, integrasiyagha, assimilya­siyagha júmys isteui tiyis olar dezintegrasiyagha, segregasiyagha júmys istep jatyr. «Sen qazaq bolyp ketpe, sen jeke últsyn, sen sinispeuing kerek, senderding jeke mekteptering boluy tiyis» degen sayasatty ústanyp otyr. Búl - unitarlyq memleketting ústanymyna qayshy nәrse. Tipti olar «qazaq tilining ne keregi bar?» degendey oy aitady. Men qazaq últynyng azamaty retinde ózbekting tek ketpenshi, baqalshy saudager bolghanyn qalamaymyn. Ol oqysa, bilimdi bolsa, júrt qatarly parlamentke saylansa, Semeyde nemese Atyrauda ýlken mekemeni basqaryp otyrsa, «men - tegim ózbek, últym - qazaqpyn» dep otyrsa deymin.

-Siz osynday pikirinizdi aitqan sayyn internettegi «Ázimbay Ghaly - radikalist, nasionalist, tipti nasist, fashist, búl - shovinizm, búl - primitivizm» deytinder sany kóbeymese azayar emes. Sizding oiynyz әlemdik ústanym-qaghidamen qanshalyqty qabysady?

-Jana aitylghan Angela Merkeli «Germaniyadaghy týrik balalary aldymen nemisshe oqyp ýirenui tiyis, ol sonda bizding tolyqqandy azamatymyz bolady, týrik tilin ýirenu sodan keyin» dedi. Bizding jaghdayymyzda da qazaq tilin bilu - ol ósu degen sóz.

-Basqa últ ókilderining qazaqqa assimilyasiyalanu, sinisu ýrdisin qalay elestetesiz? Ol qalay jýrui tiyis?

-Orystar ýshin tek tildik assimilyasiya. Olardyng kóshui toqtamaghanyna qaraghanda odan arygha barugha qúlqy joq siyaqty. Al, úighyrlar 7 payyzgha ghana ósti, olar óz betimen-aq, eshqanday memleketting kómeginsiz qazaqqa sinisip jatyr. Al, Qytaydaghy qazaqtar azdap bolsa da úighyrlanyp jatqan siyaqty.

-Qytay demekshi, ol ózge últtardyng shoghyrlana otyruy qauipti ekenin bayqap, býkil últtardy, onyng ishinde birinshi kezekte qaymaghy búzylmaghan qazaqty qytaylandyrudy kóz aldymyzda jedeldete jýrgizip jatyr. Eki jyl boldy, barlyq qazaq mektebi qytayshagha ótti, tek qazaq tili men әdebiyeti ghana qazaq tilinde qaldy. Búl - endi ary ketse 15 jylda qazaq qytaygha ainalyp bolady degen sóz. Osy túrghydan siz bizding elimizde ózge últ ókilderining shoghyrlana otyruyna qalay qaraysyz?

-Úighyrlar tabighy týrde assimilyasiyalanyp jatyr deuge bolady. Olar jәne sonyng qyzmet týrinde bonus, diviydentin alady. Ózbekterde búl ýrdis bayqalmaydy. Búl ýrdisti memleket óz qolyna aluy, eng aldymen etnografiyalyq aghartu júmysyn jýrgizui tiyis. Ontýstiktegi ózbek arasynda kezinde óz eli, óz jerinde otyryp týrli sebeptermen ózbekke ainalyp ketkender nemese ózbek bolyp jazylyp ketkender kóp.

-Sonyng eng jarqyn bir kórinisi retinde Kenes Odaghynyng Batyry Rasul IYsetovtyng qazaq degen tólqújat alu ýshin sol kezdegi Ontýstik Qazaqstan oblysynyng әkimi Berdibek Saparbaevtyng kómegine jýginuine tura kelgenin aitsaq ta jeter. Qayran, qazaqtyng sheneunikteri-ay desenshi!

-IYә. Ózbekting kazir qazaqpen qúdandalyghy 12 payyz, úighyrlarda 25 payyz. Ózbekting kazaqpen qoyan-qoltyq aralasuy joghary. Endigi mәsele - emigrant ózbekter men Ózbekstandaghy ózbekterding kóship keluine jol bermeu kerek. Izraili arabtargha kóship keluge rúqsat etpeydi, kóship ketuge - rúqsat. Ózbekter bizde ýshinshi etnikalyq top. Etnodemografiyalyq balans qashanda últtyq qauipsizdikting bir kórsetkishi bolyp tabylady.

-Últ patriottarynyng jyl sayyn mekteptegi qazaq tilindegi pәn sanyn kóbeyte otyryp, aldaghy 10 jylda elimizding mektepterin Qytaydaghyday týgel qazaq tiline auystyru kerek degen úsynysyna qalay qaraysyz.

-Dúrys úsynys. Ózbek mektepteri әzir-aq 5-6 pәndi qazaqsha ótkizuine bolady dep esepteymin. Sonda balalar ana tilin de úmytpaydy, әri qazaqqa da sinimdi bolady. Búl olargha keng mýmkindik beredi.

-Shet elder tәjiriybesi assimilyasiya jayly ne aitady, bólise otyrynyzshy.

-Jalpy, assimilyasiya shet elderde jaghymdy úghym. Siz tituldyq últtyng ókili bola túryp, assimilyasiyany qoldamasanyz rasist bolyp sanalasyz. «Men assimilyasiyalanghym, jergilikti, bayyrghy últqa siniskim keledi, osy elding erterek tolyqqandy azamaty bolghym keledi. Al, siz oghan qarsysyz, meni kókiregimnen keri iyteresiz. Siz mening ózbek ekenimdi bilip alyp, sol arqyly meni kemsitkiniz kelip otyr». Mine, shetelderde mәsele osylay qoyylady. Al,tildi bilu - assimilisiyanyng eng basty qúraly.

-Bizding Konstitusiyamyzda «qazaq tilin bilu - paryz» dep jazylghan. Paryzdy bireu oryndaydy, onda da jaghdaygha qarap, al, bireu mýlde oryndamaydy. «Mindet» dep jazylsa mәsele tipti basqasha bolar edi. Fransiya Konstitusiyasynda ýsh-aq sóz bar: «Respublika tili - fransuz» degen. Bizde de «mindet» dep jazylmay is algha baspaytyndyghyna qosylasyz ba?

-Qosylamyn. Resey oryssha bilmeytin «gastarbayterlerdi» kirgizbeuge tyrysady. Al, bizde dәrigerding bәri qazaq tilin biluge mindetti deuden bastasa da bolar edi. Óitkeni, búl jerde mәsele adamnyng densaulyghy, tipti ómiri jayly bolyp túr ghoy. Dәl sol sekildi adam taghdyryn sheshetin tergeu isinde de qazaq tilin biludi әzirden-aq mindettey beruge әbden bolady.

 

AQSh Reseyding odaqtastaryn mindetti týrde úrady...

 

-Ázeke, siz ataqty Dugin myrzamen, Resey Strategiyalyq zertteuler ortalyghynyng diyrektorymen pikirsayysqa shyqtynyz. Al, ol adam skinhedterdi tayrandatyp qoyyp otyrghan býgingi Reseyding basty iydeologtarynyng biri. «Qazaqtardyng eshqanday últtyq memleketi boluy tiyis emes! Orys bolyp tughanyng - sening ózgeden artyqshylyghyn!» degen nәsilshildik, fashistik kózqarasty ashyq aityp jýrgen adam. Reseyde asa qadyrly jannyng biri.

-Reseyde ghana emes, eng qyzyghy bizde de asa qadyrly. Maghan bizdegiler «oy, ózimizding Ázimbay Ghaly ghoy» dep qana qaraydy, al, oghan memleketting qayratkeri dep qaraydy. Ol ýsh-tórt ret bizge keldi, biylik basyndaghylar ony sonshama ret saltanatpen qabyldady. Oghan efir beredi, oghan óz kózqarasyn nasihattaugha mýmkindik beredi. Ol bolsa «Nazarbaev mening oqushym» dep jýr. Núrekeng aityp jýrgen Evraziya iydeyasy bir bólek, Dugin aityp jýrgen iydeya mýlde bólek. Ol últty teritoriyadan bólu kerek deydi, antiysemitizmdi, antiatlantizmdi qoldaydy. Yaghni, Qazaqstandy Reseyge qosyp alyp, Qazaqstan orystyng da jeri, qazaqtyng da jeri degen siyaqty. Biraq, biz Smolensk oblysy qazaqtyng jeri desek qalay bolady? Bizde aqparattyq, iydeologiyalyq últtyq qauipsizdik jayy mýldem úmyt qalghan.

-Pikirtalas ýstinde sizding aitqanynyzdy moyyndaghan, óz oiynan qaytqan jeri boldy ma?

-Joq. Tek qana «siz - antiysemitsiz!» degenimde shoshyp ketti. Men onyng evreylerdi jamandaghanyn dәleldep berdim. Ol búl oiynan bas tartty. Ekinshiden, últty territoriyadan bólip qaraugha bolmaydy dedim. Bizding keyde jar astyndaghy jaudy kórmeytinimiz bar...

-Siz NATO dep jýrgeninizde biz Kedendik odaqqa kirip qoydyq. Erteng ekonomikalyq odaqqa kiremiz. Yaghni, búl túrghydan birtútas elge ainalamyz. Nege AQSh óz mýddesi bola túra bizding Reseyding qoltyghyna qaytadan kirip bara jatqanymyzgha beytarap qarap otyra berdi?

-AQSh-tyng basymdylyq berer túsy bizsiz de kóp. Birinshiden, Baltyq elderin, ekinshiden, Ukrainany Resey yqpalynan saqtap qalu. Qazaqstangha qaraugha shamasy joq onyn. Biraq, bizding Reseyding qoltyghyna kirgenimiz ýshin AQSh Reseymen әli eseptesedi. Reseyding ózine shamasy kelmese de onyng odaqtasyn úrady. Mysal keltireyin. Resey jaqtasqan Yugoslaviya qayda kazir? Serbiyanyng AQSh Chernogoriyasyn, Kosovosyn tartyp alyp, ózin «tyr-jalanash» qoya berdi. Resey jaqtasqan Iraktyng kýni ne boldy? Iraktan Kýrdistan bólineyin dep jatyr. Odan bólek Aughanstan. Endi, mine, Libiyanyng kezegi keldi. 4 mlrd.dollargha Resey Kaddafiyge qaru satpaqshy edi, ol endi joq. Erteng AQSh Libiya múnayyn jekeshelegende taghy qúr qaldyrady ony. Odan song ne Siriyany, ne Irandy úrady. Sondyqtan Reseyge tym jaqyn boludan saqtanu kerek. Núrekenning kópvektorlyq sayasaty keyde Reseymen tym jaqyn integrasiyagha aparyp soghady... Reseyde enbek ónimdiligi Batystan 30 ese tómen. Onyng nesine qyzyghamyz? AQSh oghan ne ozyq tehnologiya, ne ozyq tehnika bermeydi. «Veniyk-Djekson» týzetui әli alynyp tastalghan joq.

-Biz de keyin AQSh bombalarynyng astynda qalyp jýrmeymiz be?..

-Núrekeng әkki sayasatker, NATOmen eki kelisimimiz bar, olardyng da kónilin qaldyrghan joqpyz, sondyqtan ol kisi barda bombalaugha úshyray qoymaspyz, odan keyin ne bolatynyn boljau qiyn. Jalpy, biz DSÚ-gha kirmey isimiz algha basuy qiyn. Resey teniz bolsa, Qytay - múhiyt, DSÚ(dýniyejýzilik sauda úiymy) - Galaktika. Biz әzirge tenizdi tandap otyrmyz...

-Siz Reseyge qaraghanda Qytaydan qauip az deysiz. Osyghan óziniz senesiz be?

-Qytay qauipsiz emes, tek onymen ara qashyqtyqty ústap otyru kerek. Endi arzanday bastaytyn uranymyzdy erteng tek solargha ghana statatyn bolyp qaluymyz mýmkin, óitkeni Qytay eshnәrsege qaramaydy, AES-ti salatyn bolady ózinde. Biz Galaktikadan bas tartyp otyrmyz, osy ókinishti. Saudada dostyq joq.

-Siz Nazarbaevtyng úranshysyz, sóite túra naghyz ghalym adamgha tәn әdildikpen Assambleya siyaqty mәselelerde onyng sayasatynyng búrys jerin ayamay synaysyz...

-...IYә, men qazaq últyna bәri sinisui kerek deymin, ol kisi jeke últ bolyp túra berinder deydi...

-Osy enbeginiz - úranshylyghynyz - , al úranshynyng róli qazaq qauymynda shayqastaghy tu ústaushymen qatar ekenin siz tarihshy retinde jaqsy bilesiz, biylik tarapynan qanday da bir týrde bolsa da әdil, naqty baghasyn alyp jýr me?

-Mening ýsh úiyqtasam týsime kirmegen ghajayyp nәrse - mening egemendi memleketim... Jeltoqsan kezinde men oghan qatyspadym. Manayynda jýrsem de. Qoryqtym. Pushkin kitaphanasynda taghy bir qazaq ekeumiz otyrmyz. Alangha barugha ol da qorqady, sol qazaq aitady: «shirkin-ay, bir kýn ghana bolsa da elimiz egemen bop ómir sýrse ghoy!..» deydi. Sol egemendigimizge biyl 20 jyl tolayyn dep otyr... Men últ mobilizasiyagha dayyn bolu kerek dep esepteymin. «Sapqa túr!» dedi me, saptan tabyl! Til mәselesi me, jappay til mәselesine atsalys. Ekinshi jaghynan «toqta!» degende toqtay qalu da - mobilizasiya. Qyryq jyl qyrghyn bolsa da shydayyq. Qyrghyzdargha qaranyzshy. DSÚ-gha kirip, jyl sayyn damyp kele jatqan eldi, men endi ghana «Kirgizskoe chudo» dep maqala jazayyn dep jýrgenmin, «Aqaev anday eken, әieli múnday eken!» dedi de artqa qaray laqtyryp tastady. Bakiyev te endi ekonomikany kóterip kele jatyr edi, ony da quyp shyqty. Bishkek kem degende 2 ret órtendi. Búl -últ denesine týsken jaraqat. Tilge kelgende bәrimizding ishimiz qan jylaydy.

Últ tóze de bilui kerek. Tóze bilgen últ qana maqsat-múratqa jete alady. Men kýndiz Nazarbaevty maqtaymyn-daghy, keshke ýige kelip jylaymyn... Jaqynda bir súhbatymda men «Qazaqstanda arab oqighalary qaytalanbaydy» dedim. Men onda qaytalanbaytynyn qazaqtyng artyqshylyghymen baylanystyryp aittym. Onyng kóbi - shyndyq. Men, biraq, ýige keldim de basqa mәseleni - qazaqtyng kemshilikterin aitpappyn ghoy dep ókindim.

 

Qazaqtyng býgingi eng qiyn mәselesi - qazaqtyng

elitasy...

Ekinshi mәsele - ol elita. Elitanyng is-әreketi jaghdaygha adekvatty boluy kerek. Elita - Núrekenning ainalasy. Al, elitanyng kóp isi adekvatty emes. Mysaly, keden odaghy. Shamalap aitqanda 60 payyz jaghdayda ghana adekvatty.

- Búl joghary kórsetkish qoy. Nege 60 payyz?

- Bizde kýshti ekonomikalyq modeli bar. Men alpysty osyghan baylanysty aityp otyrmyn.

- Ázeke-au, qaydaghy kýshti ekonomika? Óndirisi joq ekonomikanyng kýshti bolghanyn qashan kórdiniz? Óndirisin arzan júmys qolyna qyzyghyp Qytaygha kóshirgen Europa men Amerika daghdarysqa tap bolyp, al óndirisi bar Qytay men Ýndistan ghana daghdarys kezinde qarqynyna qarqyn qosqan joq pa?

- Dúrys aitasyz, bizde - shiykizat ekonomikasy. Biraq, jiliktelgen shiykizattyq ekonomika. Ún satudan әlemde 3-oryndamyz. Kanada bizden keyin túr... Sonymen, elita eldegi ahualgha adekvatty boluy tiyis. Bizding elita әleumettik-ekonomikalyq salada reformany jaqsy jasady. Biraq, tilge kelgende qyltiyp shygha keldi. Búl - qau-ip-ti-i! Qazaq qara jerdey auyr halyq, biraq bolmashy nәrseden kóterilip ketui mýmkin. Qyrghyz әdiletsizdikten kóterilse, qazaq qadyrynyng qashqanynan kóteriledi. Men 16-jyldy, 86-jyldy beker mysalgha keltirgen joqpyn. Qazaqpen saq bolghan jón, onyng jýikesin júqarta bermeu kerek. Sony elitanyng bir bóligi sezedi, bir bóligi sezbeydi. Qazaqtyng bazaryna tiyispe! Qúdaydyng bәlesi ol! Egiypette revolusiya bazardan bastaldy... Bazardaghy júrtpen til tabysa almaytyn poliyseylerdi júmystan quu kerek.

Qazaqtyng tilin ózine qaytar! Ózi qazaq bolghanmen qazaqsha sóilegisi kelmeytinderge: «Ey, sanasyz deputat, sanasyz ministr, sanasyz әkim, ózeging órtenip bara jatsa ýiinde oryssha sóiles, biraq qyzmette qazaqsha sóileysin! Telearnagha shyqsang tek qazaqsha sóileysin!» dep talap qon kerek. Al, bizde tek ókiletti, zang shygharushy biylik qana emes, sot biyligi de oryssha sóileydi. Búnyng qauiptiligi nede? Qazaqsha sóilemegen elita halyqty arandatugha alyp aparady.

- Ázeke, memlekettik tildi qazaqsha etuding bizde eki ghana joly bar ghoy - iya, órkeniyetti elderdegidey zang jýzinde «qazaq tilin bilu mindetti» degen bap engizemiz, iya Núrekeng kýni ertennen bastap barlyq qújatty qazaqsha qabyldaytyn, ózi tek qazaqsha sóileytin bolady. Sonda biylik bir aida qazaqsha sayrap shygha keledi. Eki jaghdayda da qazaq tiline degen qajettilik payda bolady. Qajettilik bolmay - eshnәrse ózgermeydi!

- IYә, ol dúrys... Reseyde sayasat mynaday. Krupskayanyng әkesi Polishada dvoryandyq lauazymdaghy qyzmette jýrgende polyakpen polyaksha sóileskeni ýshin ýstinen aryz týsip, júmysynan ketuge mәjbýr bolghan. Orysta dәstýr bar, imperiyalyq dәstýr bar - eger sen úrlasang tentiremeuing mýmkin, al, imperiyalyq pighylgha qarsy shyqsang qyzmetten quylasyn. Bizde osynday «za derjavu obidno» degen úghym әli qalyptaspay otyr.

- Onday úghym elita 20 jyl boyy bala-shagha, endi nemeresin de tek oryssha oqytyp, tek oryssha tәriyelep otyrghanda eshuaqytta qalyptaspaydy ghoy !.. Ázeke, biylikting osy últtyq memleket qúrugha qarsy tabandy kýresin siz qalay týsindirer ediniz - nege bizding basshylar qazaq tilin engizemiz degen sayyn eregise týsedi?

- Biylik - realdy qauym. Qazaqsha aitqanda naqty ómirge qarap qimyl jasaydy... Lukashenko belarus tilin qúrtyp tyndy. Biraq, ol ýshin Reseyden orden alghan joq. Saghan da eshkim Reseyden rahmet aitpaydy. Qazaq ruhaniyatty algha qoyatyn halyq. Siz jýz kópir nemese bes qabatty jýz ýy salyp beruiniz mýmkin, biraq ol isinizben halyq jadynda qalmaysyz. Óitkeni, ol sizding - qyzmettik mindetiniz. Ol isti orys ta, basqa da istep jatyr. Siz «osy biz qashanghy dombyrada oinay beremiz, fortepiyano da kerek qoy!» deseniz qazaqtyng mәngi jauyna ainalasyz.

- Siz bayaghy Qazaqstan kommunistik partiyasynyng ortalyq komiytetinde iydeologiyalyq hatshy bolghan Núrdildә Jandildinning sózin eske alyp otyrsyz ghoy...

- IYә. Qazaqtyng tili, últtyq mýddesi ýshin kerek jerde bir auyz jyl sóz aitsanyz sol bir auyz sózinizben erteng bir kósheni iyelenesiz... Al, kózge kórinetin is tyndyrsanyz - qazaqtyng jýregin mәngi jaulap alasyz. Ózbekәli Jәnibekovterding sýikimdi boluy sodan. Qazaq sizding qyryq kemshiliginizdi bir iygi isiniz ýshin keshirip jiberedi. Osyny elita týsine alar emes. Qazaqtyng janyn týsingisi kelmeydi. Al, biraq, esep aiyrysatyn uaqyt keledi... Orys qazaq tiline qarsy bolsa eshtenesi ketpeydi, tarihy otanyna qaytyp bara salady, al, sizding jaqsy isiniz de, jaman isiniz de el jadynda túrady - bolmaghyr balany «әkeng qazaq ýshin osynday jaqsy is istep ketip edi» dep ómir boyy basynan sipap ótedi. Nemese, kerisinshe.

Endi, rotasiya jýretin bolady - jekeshelendiru kezinde bayyp alghan, qazaq mýddesinde kertartpalyq kórsetip kelgen kreol elita ketedi.

- Kete qoyar ma eken? Kim óz erkimen baylyq әkep otyrghan biylikten bas tartady?

- Qalay ketetinin men aita almaymyn, biraq, sayasattanudyng zany boyynsha rotasiya jýrui tiyis. Olardyng ornyna ashqúrsaq últshyldar kelui kerek. Biz úrlyqtan aulaq boldyq. Keshe de, býgin de uniyversiytette oqytushy siyaqty qarapayym júmystarda istedik. Tez oiladyq, tez jýrdik. Júmysty jaqsy istemesek artymyzdan bir tebuding tez ekenin bildik, sondyqtan shiraq boldyq.

- Ómirding zany boyynsha da dýnie - kezek. Biraq, qashan?..

- IYә, rotasiya men aitqanday jaqyn arada jәne men aitqanday týrde jýrmeui de mýmkin.

- Elita alghan betinen qaytpasa onysynyng ayaghy jaqsylyqqa aparyp soqpasyn bilmey me?

- Kazir bizding biylik balalary Batys pen Qytayda oqyghandy dúrys kóredi. Sebebi, Reseyde qazaqqa ómir sýru qauipsiz emes. Onda - skinhedter. Kóshege shyqsang «churka» deydi, «kalbiyt» deydi, ony qazaq jastary kótergisi kelmeydi. Qytayda olay emes.

Biraq, búnyng da bir qauipti jaghy bar. Endi bizge Batystan oqyp kelgenderimizben ilesip gomoseksualizm keledi, shoqynushylyq keledi, vahhabizm keledi, Qytay mýddesine, olardyng arnayy organdaryna júmys isteytinder keledi. Biraq, búl da kerek, bәri birdey satqyn bolyp ketpeydi ghoy. Múhitta júmys isteudi ýiretetin, baghyt-baghdar beretinder kerek. Kýlli ghalam turaly tipti aityp jatudyng ózi artyq.

- Siz ekeumiz islam taqyrybyn qozghaymyz dep edik, uaqyt qalmay barady. Siz «bizge qazaqy dәstýrli islam kerek» deysiz, sóite túra qyz-kelinshekterding túmshalanyp hidjab kiygenine qarsy emessiz?

- Siz nege europalyq kostum kiyip jýrsiz?

- Ázeke, ol uaqytsha nәrse, biz odan birte-birte arylatyn bolamyz, әdemi de qolayly, yqsham da ynghayly últtyq kiyimge de jetetin bolamyz. Kazir de oghan súranys bar, biraq sol súranysty tiyisti dәrejede qanaghattandyrushylar bolmay túr. Al, siz bolsanyz biz bir aurudan arylmay jatyp ekinshi aurugha úryn deysiz. Bizding elitanyng tilimen aitqanda búl «udaritisya iz odnoy kraynosty v druguy kraynosti» ekenin óziniz jaqsy bilip túrsyz ghoy. Analarymyz hidjabsyz da músylman bolghan.

- Hidjabty bәri birdey kie bermeydi, al, onyng kәzirgi ashyq-shashyq jýrgen әdepsizdikpen kýreste atqarar róli zor, ony sol maqsatqa qoldanugha bolady. Degenmen, din óte auqymdy taqyryp, sondyqtan ol jayly әngimeni kelesi jolgha qaldyrsaq?

- Quana-quana kelisemin! Amandyqpen kóriskenshe, Ázeke!

Ómirzaq AQJIGIT

"Jas qazaq ýni" gazeti