ءازىمباي عالي. قازاقشا سويلەمەگەن ەليتا حالىقتى ارانداتۋعا اپارادى...
بىزدە كوشىپ كەلگەن ەلدى ءسىڭىستىرۋ جۇمىسى جولعا قويىلماعان
- ءسىز قايدا، قانداي ءبىلىم الدىڭىز؟ بىلىمىڭىزگە كوڭىلىڭىز تولا ما؟ ونى قالاي تولىقتىرىپ ءجۇرسىز؟
-مەن مەكتەپتى الماتىداعى اعىلشىنشا تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن مەكتەپتى، سوسىن بۇرىنعى قازپي، كازىرگى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىن تاريح ماماندىعى بويىنشا ءبىتىردىم. ۇلتتىق اكادەميانىڭ تاريح ينستيتۋتىندا ءۇش جىل اسپيرانتۋرادا وقىپ، تاريحي دەموگرافيا تاقىرىبىنان 27 جاسىمدا كانديديتتىق ديسسەرتاتسيامدى قورعادىم. 43 جاسىمدا «پوليەتنيكالىق قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك دەموگرافيالىق دامۋى» تاقىرىبىنان دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادىم.
- ءسىزدى كوپشىلىك نەگىزىنەن ساياساتتانۋشى، سوسىن تاريحشى دەپ بىلەدى. دەموگراف ەكەنىڭىزدى كوپ ادام بىلە بەرمەيدى...
-ءبىر كەزدەرى تاريحي ءۇردىستى قازاقشا ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن ماماندارعا دەگەن قاجەتتىلىك كۇشتى بولدى. مەن تاريحقا سول كەزدە كەلدىم-داعى، كەيىن شىعا الماي قالدىم.
- دەموگرافيانى تاستاعان جوقسىز؟
- تاستاعان جوقپىن. حالىق ساناعى ءار ون جىل سايىن ءوتىپ تۇرادى. مەن دەموگرافيادان ساياساتتانۋ شىعارۋعا تىرىستىم.
-ەكى عىلىمي دارەجەنى دەموگرافيا تاقىرىبىنان قورعاعان سىزدە ءبىراز تاجىريبە جيناقتالىپ قالدى دەگەن ءسوز...
-سولاي دەۋگە بولادى. دەموگرافيا تاقىرىبىنا ءۇش كىتاپ شىعاردىم.
بىزدە كوشىپ كەلگەن ەلدى ءسىڭىستىرۋ جۇمىسى جولعا قويىلماعان
- ءسىز قايدا، قانداي ءبىلىم الدىڭىز؟ بىلىمىڭىزگە كوڭىلىڭىز تولا ما؟ ونى قالاي تولىقتىرىپ ءجۇرسىز؟
-مەن مەكتەپتى الماتىداعى اعىلشىنشا تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن مەكتەپتى، سوسىن بۇرىنعى قازپي، كازىرگى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىن تاريح ماماندىعى بويىنشا ءبىتىردىم. ۇلتتىق اكادەميانىڭ تاريح ينستيتۋتىندا ءۇش جىل اسپيرانتۋرادا وقىپ، تاريحي دەموگرافيا تاقىرىبىنان 27 جاسىمدا كانديديتتىق ديسسەرتاتسيامدى قورعادىم. 43 جاسىمدا «پوليەتنيكالىق قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك دەموگرافيالىق دامۋى» تاقىرىبىنان دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادىم.
- ءسىزدى كوپشىلىك نەگىزىنەن ساياساتتانۋشى، سوسىن تاريحشى دەپ بىلەدى. دەموگراف ەكەنىڭىزدى كوپ ادام بىلە بەرمەيدى...
-ءبىر كەزدەرى تاريحي ءۇردىستى قازاقشا ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن ماماندارعا دەگەن قاجەتتىلىك كۇشتى بولدى. مەن تاريحقا سول كەزدە كەلدىم-داعى، كەيىن شىعا الماي قالدىم.
- دەموگرافيانى تاستاعان جوقسىز؟
- تاستاعان جوقپىن. حالىق ساناعى ءار ون جىل سايىن ءوتىپ تۇرادى. مەن دەموگرافيادان ساياساتتانۋ شىعارۋعا تىرىستىم.
-ەكى عىلىمي دارەجەنى دەموگرافيا تاقىرىبىنان قورعاعان سىزدە ءبىراز تاجىريبە جيناقتالىپ قالدى دەگەن ءسوز...
-سولاي دەۋگە بولادى. دەموگرافيا تاقىرىبىنا ءۇش كىتاپ شىعاردىم.
-ەندەشە بۇگىنگىدەي ساناقتى اركىمنىڭ ءوزىنىڭ اۋىزشا ايتۋىمەن عانا جۇرگىزۋ قانشالىقتى ءدال ناتيجە بەرەدى؟ حالقىمىزدىڭ سانىن ناقتى ءبىلۋ ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى ەمەس پە؟
-بۇل ەندى ءوزىن-ءوزى اقتاعان الەمدىك تاجىريبە، دۇرىس ءداستۇر بولىپ سانالادى.
-قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەسى سوڭعى ساناق بويىنشا الدىمەن 68 پايىز بولىپ كورسەتىلدى دە، كەيىنىرەك نەگە ەكەنى بەلگىسىز 65 پايىزعا تۇزەتىلدى. وسىنداي ايىرماشىلىق ساناق قۇجات بويىنشا جۇرگىزىلگەندە بولماس پا ەدى؟
-ايىرماشىلىق كەڭەس كەزەڭىندەگى ساناقتاردا دا ورىن الاتىن. مىسالى، «مەن نەكەدەمىن» دەيتىن ايەلدەر سانى «مەن نەكەدە تۇرامىن» دەيتىن ەركەكتەردىڭ سانىنان كوپ بولاتىن. ەكى ايەل الۋعا ەشقانداي رۇقسات بولماسا دا... جانە «مەنىڭ تابىسىمىنىڭ باستى كوزى - پارا» دەپ ەشكىم ايتپايتىن. كازىر دە «مەن - جەزوكشەمىن»، نەمەسە «مەن - رەكەتيرمىن» دەپ ەشكىم ايتپايدى عوي. جانە ساناق ەشۋاقىتتا ەشبىر ەلدە قۇجاتتار ارقىلى تەكسەرىلمەيدى.
- قازاق دەموگرافياسى قارقىنداپ دامۋ ءۇشىن ءسىزدىڭ ويىڭىزشا قانداي شارالار قولدانعان ابزال؟
- ەڭ ءبىرىنشى اعىمداعى ستاتيستيكانى وڭداۋ. كازىر ميگراتسيا كوپ، ستاتيستيكا - ناشار. بۇرىن ميگراتسيا از، تىركەۋ دۇرىس بولاتىن. پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ءبىر رەت قاتتى اشۋلانعانى بار، ميگرانتتاردىڭ سانىن ءۇش مەكەمە ەسەپتەيدى ەكەن، ۇشەۋى ءۇش ءتۇرلى انىقتاما بەرگەن عوي.
-وسىدان 5 جىل بۇرىن وراز جاندوسوۆقا سىزگە قويعان الگى سۇراقتى قويعانىمدا ول: «ۇكىمەت ءۇشىن سىرتتاعى 5 ميلليون قازاقتى اكەلۋ ارى كەتسە 5 جىلدىڭ ءىسى» دەپ ەدى...
- بىزگە كەلىپ جاتقان نەگىزىنەن وزبەكستاننىڭ قازاعى. رەسەيدەن بۇرىننان از كەلەدى. تۇرىكمەنستاننان، تاجىكستاننان، قىرعىزستاننان كەلەر قازاق سارقىلدى. قىتاي جىبەرە قويمايدى.
- ءسىز ناقتى سۇراققا ناقتى جاۋاپ بەرسەڭىزشى - ءبىز نەگە «كەلەمىن!» دەگەن قازاقتىڭ بارلىعىن 4-5 جىلدىڭ ىشىندە قوتارا كوشىرىپ اكەلۋگە كۇش سالمايمىز؟ 20 جىلدا كەلگەن قازاقتىڭ رەسمي سانى - 800 مىڭنان ءسال اسادى. بۇل - سىرتتاعى 5 ملن.حالىقتىڭ جيىرما جىلداعى ءتولى عانا. ياعني، سىرتتاعى 5 ملن.قازاق سانى وزگەرمەي وتىر دەگەن ءسوز!
- ۇكىمەت بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك قايشىلىقتار ورىن الىپ كەتەدى دەپ قاۋىپتەنەتىن بولسا كەرەك. سەبەبى بىزدە كەلگەن جۇرتتى ءسىڭىستىرۋ جۇمىسى ءجوندى جولعا قويىلماعان. بۇرىن ولارعا ءۇي ساتىپ اپەرۋشى ەدى، كازىر تەك اقشا بەرەدى. ونىسى ەشقانداي ءۇي الۋعا، ءتىپتى قالادا ءۇي سالاتىن جەر الۋعا دا جەتپەيدى. ونىڭ ءوزىن جارتى جولدا جىرىمشىلايتىندار كوپ.
-كازىر سوڭعى ءارى ۇلى كوش ءىس جۇزىندە توقتاۋعا اينالدى. ءبىز بۇل قارقىنمەن سىرتتاعى قازاقتى ەكى ءجۇز جىلدا دا كوشىرىپ اكەلە المايمىز. ال، ولار 200 ەمەس، تاعى ءبىر 20-30 جىل ىشىندە يا قىتايعا، يا وزبەككە، يا ورىسقا تولىق اينالىپ بىتەدى.
-كەلىسەمىن. ءبىز شىنىندا دا بۇل ىسكە بار كۇشىمىزدى سالماساق، ال، ەلىمىزدەگى قازاق ايەلى بالانى از تۋاتىن ايەلگە باياعىدا-اق اينالعان، قازاقستانداعى دەموگرافيا ماسەلەسى وڭ شەشىمىن تابا المايدى.
-ءسىز وتە ماڭىزدى ماسەلەنى قوزعادىڭىز. بۇگىن بۇكىل ەۋروپا مەن امەريكا ايەلدەرىنىڭ توبەسىنەن اقشانى توگىپ وتىر دەسە دە بولادى. بىراق، ولاردىڭ ايەلدەرى تۋمايدى. نەگە؟ سەبەبى ايەل پسيحولوگياسى وزگەرىپ كەتكەن. ولار ەندى ات باسىنداي التىن بەرەم دەسە دە جانىن قينامايدى، ءتانىن اۋىرتپايدى. بۇگىن الدىنىڭ جاسى الپىس-جەتپىسكە كەلگەن بۋىنعا قاراڭىزشى - بەس بالالىسى از، كوبى ءتورت بالالى، ودان سوڭعى بۋىندا نەگىزىنەن ءۇش بالا. ودان كەيىنگى بۋىن ەكى بالادان اسىرار ءتۇرى جوق. ءبىزدىڭ باسىمىزعا دا باتىستاعى جاعداي تۋماي ما؟
- مىندەتتى تۇردە تۋادى! بىزدە، ءوزىڭىز ايتقانداي، كەڭەس كەزەڭىنىڭ سوڭعى ۋاقىتىندا بالانى جوسپارلى تۋ ورىن العان بولاتىن. ادامي ءۇردىس بويىنشا بالاسى كوپ ادامنىڭ تۇرمىسى كەدەي بولماۋى ءتيىس. ال، بىزدەگى ءار بالاعا بەرىلەتىن كومەكتىڭ اتى بار دا زاتى جوق. ونىڭ الەۋمەتتىك ەسەپكە قاتىسى بار دا، دەموگرافيانى جاقسارتۋعا ەشقانداي قاتىسى جوق.
-ءسىز «باستى بايلىق - دەموگرافيالىق بايلىق» دەگەن قاعيدامەن كەلىسەسىز بە؟
- جوق. سان دا، ساپا دا بولۋى ءتيىس.
- سان بولسا فيلوسوفيانىڭ زاڭى بويىنشا ەرتەلى-كەش ساپاعا اينالماي ما؟
- ءار ۋاقىتتا ءار قالاي. تاجىكستاندا بالا سانى كوپ، بىراق ساپاسى وعان ساي ەمەس. قىرعىزستانداعى ساياسي جارىلىس، وزبەكستانداعى جاعداي كوپ رەتتە بالا سانىنىڭ كوپ بولىپ، وقۋ، ءبىلىم، جۇمىس سەكىلدى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ شەشىلمەۋىنەن كەلىپ تۋىنداپ وتىر.
- قازاق باسقا حالىق قوي. ءبىز اش-جالاڭاش وتىرۋعا پەيىلمىز، بىراق بالا-شاعامىزدى مىندەتتى تۇردە وقىتامىز. اقىلى وقۋعا بولسا دا. وقىعان ادام - كوزى اشىق ادام...
قازاق كوتەرىلىسى قاشاندا نامىس كوتەرىلىسى
- ونىڭىز راس. بىزدە 1991 جىلدان بەرى كوشىپ كەتىپ جاتقان ادام سانى كوشىپ كەلىپ جاتقاننان كوپ. قالاداعى ورىس حالقى تاريحي وتانىنا جاپپاي بەت الدى دا، ولاردىڭ ءۇيىن سالىستىرمالى تۇردە بولسا دا اۋىلدان كەلگەن قازاق ارزانعا ساتىپ الىپ وتىردى. سونىڭ ارقاسىندا بۇل ۋربانيزاتسيا ءۇردىسى بىزدە الەۋمەتتىك رەۆوليۋتسياعا الىپ كەلگەن جوق. ەگيپەتتە قالاعا اعىلعان فەللاحتار كوپتتاردىڭ زيراتىنا دەيىن جايعاسىپ العان بولاتىن.
-ەكىنشى جاعىنان تۋنيس پەن ەگيپەتتەگى وقيعانى باتىس اقپارات قۇرالدارى «ينتەرنەت رەۆوليۋتسياسى» دەپ اتاپ كەتتى. ديپلومى بار، بىراق ەكى قولعا ءبىر قىزمەت تابا اماعان كوزى اشىق جاستار ءبىر-بىرىمەن حابارلاسىپ ۇيىمداستىردى ونى دەيدى. قازاق جاستارى اراسىندا دا ديپلومدى جۇمىسسىزدار ۇلەسى وتە ۇلكەن دەۋگە بولادى.
-تۋنيس، ەگيپەت، ليبيا وقيعاسى بىزدە دە قايتالانۋى مۇمكىن بە؟
-تۋنيس پەن ليبيا (دۇرىسى وسى - اۆت.) افريكانىڭ سولتۇستىگىندەگى ەڭ تۇرمىس دەڭگەيى جوعارى ەلدەر ەكەنى راس. ليبيانى الار بولساق، وندا جالاقىسى از جۇمىستى ەگيپەتتىكتەر، پاكىستاندىقتار، ت.ب. ىستەدى، جالاقىسى جوعارى جۇمىستا يتالياندىقتار، فرانتسۋزدار بولدى، ليبيالىقتار ەكى ورتادا تۇردى. كەيىن بىرتە-بىرتە شەت ەلدەردە وقىپ كەلگەن ليبيالىقتار قاتارى كوبەيە باستادى. بىراق، ولاردى ماماندىعى بويىنشا جالاقىسى جوعارى جۇمىسقا فيرمالار جولاتا قويعان جوق، جاستار كوشەدە ءجۇرىپ قالدى. بىزدە بۇل جاعىنان الەۋمەتتىك ءبىر ليفت بار - ءبىز شەتەل كومپانيالارىنا، كاسىپورىندارىنا بەلگىلى ءبىر پايىز مولشەرىندە قازاقستاندىق مامانداردى جۇمىسقا الۋ جونىندە تالاپ قويامىز. ول «جەرگىلىكتى كونتەنت» دەپ اتالادى.
-وسى تالاپتىڭ ورىندالۋى ءسىزدى قاناعاتتاندىرا ما؟
-ولاي دەپ ايتا قويۋ قيىن، دەگەنمەن، بۇرىنعى 60 مىڭ، 70 مىڭ تۇرىك جۇمىسكەرلەرى جوق كازىر. يتالياندىقتار دا، باسقالار دا ازايىپ قالدى. ەكىنشى جاعىنان بىزگە كورشى ەلدەردەن ارزان جۇمىس قولى اعىلىپ كەلىپ تۇردى. ارزان جۇمىس قولى تۇرعاندا جالاقى ەش ۋاقىتتا جوعارى كوتەرىلمەيدى. ونداي جالاقىسى از جۇمىسقا قازاق بارعىسى كەلمەيدى. وسىنىڭ سالدارىنان بىزدە جۇمىسسىزدىق ورىن الىپ وتىر. بىزدە «ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىپ وتىرعاندار» دەگەن سانات بار. بۇل - ءوزىن-ءوزى الداۋ، الداندىرۋ. شىن مانىندە ولار وتباسىن ارەڭ اسىراپ وتىرعاندار. داعدارىس كەزىندە ولار نارازىلىق بىلدىرەتىن ادامدار قاتارىن كوبەيتۋگە دايىن. بۇل جاعىمىز اراب ەلدەرىمەن ۇقساس.
بىراق، بىزدە جۇمىسسىزدىق 6 پايىز بولسا، ەگيپەتتە - 26 پايىز. ينفلياتسيا بىزدە 8 پايىز بولسا، ولاردا - 14 پايىز. ايىرماشىلىق مىنادا - قازاق كوتەرىلىسى قاشاندا نامىس كوتەرىلىسى بولىپ كەلگەن. مەن ەكى مىسال كەلتىرەيىن. 1916 جىلى قازاقتىڭ جاعدايى جاقسارىپ قالعان بولاتىن. سەبەبى، سوعىسقا ورىس ۇلتىنان شاقىرىلعاندار كوپ بولدى دا، اۋىلدا ەگىندى جينايتىن، قالادا تۇرمىستىق قىزمەت كورسەتەتىن ادامدار سانى ازايىپ كەتتى. كۋلاكتار اۋىل شارۋاشىلىعىنا جەرگىلىكتى قازاقتاردى كوپتەپ تارتۋعا ءماجبۇر بولدى. سونىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ جاعداي اجەپتاۋىر جاقسارىپ قالدى. سەبەبى، قازاقتىڭ بايى جۇمىسىن ىستەتسە اعايىندىققا سالىپ ءجوندى جالاقى تولەمەيدى، ال ورىس كۋلاگى ونى بەرىپ وتىردى. رۋدنيكتەرگە دە، شاحتالارعا دا قازاقتاردى كوپتەپ شاقىرا باستادى.
بىراق، حالىق 16-جىلى كوتەرىلىسكە شىقتى. ويتكەنى، ول نامىس كوتەرىلىسى بولدى.
-وسى جەردە مەنىڭ اتام اقجىگىت اتاقتى سالىقبايدىڭ 18 مەرگەنىنىڭ ءبىرى رەتىندە قاتىسقان 1930 جىلعى سوزاق وقيعاسى جايلى «نامىس كوتەرىلىسى» دەپ ماقالا جازعان مەن ءسىز ەكەۋمىزدىڭ ويىمىزدىڭ ۇندەستىگىنە تاڭ قالىپ وتىرمىن... ەندى 1916-جىلعى كوتەرىلىستىڭ شىعۋ سەبەبىن تاعى ءبىر رەت ەسكە تۇسىرە كەتسەك. جۇرتىڭ كوبى بايقاي بەرمەيتىن، كوپ ايتىلمايتىن ماڭىزدى ماسەلە - پاتشا جارلىعى قازاقتاردى مايدانعا جاۋىنگەر-سولدات رەتىندە ەمەس، قارا جۇمىسقا، وكوپ قازۋعا الۋ تۋرالى بولدى عوي.
-مىنە، مىنە، ماسەلە وسىندا! ەگەر پاتشا «قازاعىم، حالقىم، قولىڭا قارۋ ال دا، مەنى، ەلىڭدى مىنا جاۋدان قورعا!» دەسە ەشقانداي كوتەرىلىس بولماس ەدى. 1986 جىلى دا قازاق جاستارىن الاڭعا شىعارعان نامىس بولاتىن. اڭگىمە قوناەۆتى ورنىنان الىپ تاستاۋدا ەمەس، اڭگىمە قازاقتى قورلاۋدا، قازاققا سەنىمسىزدىك جاريالاۋدا ەدى. ونىڭ ۇستىنە «قايتا قۇرۋ»، «دەموكراتيا»، «جاريالىلىق» ءداۋىرى باستالدى. سونى ارقالانعان، سوعان سەنگەن، نامىسقا شىداماعان قازاق جاستارى ەكى كۇن بويى الاڭعا اعىلدى.
ەندەشە، بىزدە تاعى ءبىر رەۆوليۋتسيا ورىن الاتىن بولسا، ول دا نامىس رەۆوليۋتسياسى بولادى دەپ جورامالداۋعا حاقىمىز بار دەپ ويلايمىن. قاقتىعىس نەدەن تۋىنداۋى مۇمكىن؟ قاقتىعىس كەز كەلگەن ءبىر كىشكەنتاي تۇرمىستىق ادىلەتسىزدىكتەن، كەمسىتۋشىلىكتەن، نەمەسە ۇلتارالىق ارازدىقتان، جەكە وقيعادان باستاۋ الىپ كەتۋى مۇمكىن. رۋمىنيادا رەۆوليۋتسيا سولاي باستالعان بولاتىن. نەمەسە پوليتسيا سەكىلدى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى تاراپىنان جاسالعان قىسىم دا سەبەپ بولۋى مۇمكىن. ءتىپتى ءبىر ساۋاتسىز بازاركومنىڭ مىنا بازاردى جاۋىپ، جۇرتتىڭ ءبارىن دالاعا تاستاپ، باسقا جەردەن بازار اشىپ الۋى دا شىرپىنىڭ ءرولىن ويناۋى عاجاپ ەمەس. قالاي بولعاندا دا ادىلەتسىزدىك جاۋاپسىز قالمايدى، كەش تە بولسا جاۋابىن الادى.
-ءسىز الەمدىك تاجىريبەنى مىسالعا كوپ كەلتىرەسىز. جانە بۇل وتە دۇرىس تا. بىزدە ۇلتارالىق ارازدىقتاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، ودان دا بۇرىن ۇلتارالىق تاتۋلىقتىڭ كەرەمەت، باسقا جەردە كەزدەسپەيتىن ۇلگىسى رەتىندە قازاقستان حالقىنىڭ اسسامبلەياسى قۇرىلدى. ساياساتكەرلەردىڭ ءبىر توبى ونى تەڭدەسسىز ينستيتۋت دەسە، ەكىنشى توبى زاڭسىز، ءتىپتى نونسەنس دەپ باعالايدى. ءسىزدىڭ وعان دەگەن كوزقاراسىڭىز قانداي؟
-اسسامبلەيا - ينستيتۋت، قۇرال. بالتا سەكىلدى. بالتامەن اعاش شابۋعا دا بولادى، ءوزىڭنىڭ ساۋساعىڭدى نەمەسە اياعىڭدى شاۋىپ الۋعا دا بولادى. ءتىپتى باسقا بىرەۋدىڭ باسىن كەسىپ تاستاۋعا دا بولادى... ەندەشە، بۇل قۇرالدى دۇرىس پايدالانا ءبىلۋ كەرەك. ول نەگىزىنەن بىرەگەي ۇلتقا، ۇلكەن قازاق ۇلتىنىڭ پايدا بولۋىنا، باسقا ۇلتتاردىڭ قازاق اراسىنا اسسيميلياتسيالانۋىنا، سىڭىسۋىنە جۇمىس ىستەۋى ءتيىس ەدى. ال، ول ازىرگە مۋلتيكۋلتۋراليزمگە جۇمىس ىستەپ جاتىر. گەرمانيا كانتسلەرى انگەلا ماركەل وتە ساق ادام، سونىڭ ءوزى «بىزدە مۋلتيكۋلتۋراليزمنىڭ شارۋاسى ءبىتتى» دەدى. وعان دەيىن فرانتسيا بۇل قۇبىلىسپەن كۇرەسىپ كەلگەن بولاتىن.
-فرانتسيا بۇرىن شەت ەل ىقپالىنا، كازىر جاھاندانۋعا قارسى ءومىر بويى كۇرەسىپ كەلەدى. ولاردا ءتىپتى «كومپيۋتەر» دەگەن ءسوز جوق، ونى فرانتسۋزشاعا اۋدارىپ قولدانادى.
-فرانتسياعا ارابتار سىڭىسكىسى دە كەلمەيدى، ءارى فرانتسۋز ازاماتى دا بولعىسى كەلەدى. ال، فرانتسۋزدار وزگەلەردى تەز ءسىڭىرىپ ۇيرەنگەن. مىسالى، پولياكتار ارى بارسا 6 جىل پولياك بولىپ جۇرەدى، جەتىنشى جىلى فرانتسۋز بولىپ شىعا كەلەدى.
-اسسامبلەيا تاقىرىبىن اياقتايىق. ءسىز ول ەڭ الدىمەن قازاق ۇلتىنىڭ نىعايۋىنا جۇمىس ىستەۋى ءتيىس دەيسىز.
- ءيا، قازاق مەملەكەتىنىڭ نىعايۋىنا، ينتەگراتسياعا، اسسيميلياتسياعا جۇمىس ىستەۋى ءتيىس ولار دەزينتەگراتسياعا، سەگرەگاتسياعا جۇمىس ىستەپ جاتىر. «سەن قازاق بولىپ كەتپە، سەن جەكە ۇلتسىڭ، سەن سىڭىسپەۋىڭ كەرەك، سەندەردىڭ جەكە مەكتەپتەرىڭ بولۋى ءتيىس» دەگەن ساياساتتى ۇستانىپ وتىر. بۇل - ۋنيتارلىق مەملەكەتتىڭ ۇستانىمىنا قايشى نارسە. ءتىپتى ولار «قازاق ءتىلىنىڭ نە كەرەگى بار؟» دەگەندەي وي ايتادى. مەن قازاق ۇلتىنىڭ ازاماتى رەتىندە وزبەكتىڭ تەك كەتپەنشى، باقالشى ساۋداگەر بولعانىن قالامايمىن. ول وقىسا، ءبىلىمدى بولسا، جۇرت قاتارلى پارلامەنتكە سايلانسا، سەمەيدە نەمەسە اتىراۋدا ۇلكەن مەكەمەنى باسقارىپ وتىرسا، «مەن - تەگىم وزبەك، ۇلتىم - قازاقپىن» دەپ وتىرسا دەيمىن.
-ءسىز وسىنداي پىكىرىڭىزدى ايتقان سايىن ينتەرنەتتەگى «ءازىمباي عالي - راديكاليست، ناتسيوناليست، ءتىپتى ناتسيست، فاشيست، بۇل - شوۆينيزم، بۇل - پريميتيۆيزم» دەيتىندەر سانى كوبەيمەسە ازايار ەمەس. ءسىزدىڭ ويىڭىز الەمدىك ۇستانىم-قاعيدامەن قانشالىقتى قابىسادى؟
-جاڭا ايتىلعان انگەلا مەركەل «گەرمانياداعى تۇرىك بالالارى الدىمەن نەمىسشە وقىپ ۇيرەنۋى ءتيىس، ول سوندا ءبىزدىڭ تولىققاندى ازاماتىمىز بولادى، تۇرىك ءتىلىن ۇيرەنۋ سودان كەيىن» دەدى. ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا دا قازاق ءتىلىن ءبىلۋ - ول ءوسۋ دەگەن ءسوز.
-باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاققا اسسيميلياتسيالانۋ، ءسىڭىسۋ ءۇردىسىن قالاي ەلەستەتەسىز؟ ول قالاي ءجۇرۋى ءتيىس؟
-ورىستار ءۇشىن تەك تىلدىك اسسيميلياتسيا. ولاردىڭ كوشۋى توقتاماعانىنا قاراعاندا ودان ارىعا بارۋعا قۇلقى جوق سياقتى. ال، ۇيعىرلار 7 پايىزعا عانا ءوستى، ولار ءوز بەتىمەن-اق، ەشقانداي مەملەكەتتىڭ كومەگىنسىز قازاققا ءسىڭىسىپ جاتىر. ال، قىتايداعى قازاقتار ازداپ بولسا دا ۇيعىرلانىپ جاتقان سياقتى.
-قىتاي دەمەكشى، ول وزگە ۇلتتاردىڭ شوعىرلانا وتىرۋى قاۋىپتى ەكەنىن بايقاپ، بۇكىل ۇلتتاردى، ونىڭ ىشىندە ءبىرىنشى كەزەكتە قايماعى بۇزىلماعان قازاقتى قىتايلاندىرۋدى كوز الدىمىزدا جەدەلدەتە جۇرگىزىپ جاتىر. ەكى جىل بولدى، بارلىق قازاق مەكتەبى قىتايشاعا ءوتتى، تەك قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى عانا قازاق تىلىندە قالدى. بۇل - ەندى ارى كەتسە 15 جىلدا قازاق قىتايعا اينالىپ بولادى دەگەن ءسوز. وسى تۇرعىدان ءسىز ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ شوعىرلانا وتىرۋىنا قالاي قارايسىز؟
-ۇيعىرلار تابيعي تۇردە اسسيميلياتسيالانىپ جاتىر دەۋگە بولادى. ولار جانە سونىڭ قىزمەت تۇرىندە بونۋس، ديۆيدەنتىن الادى. وزبەكتەردە بۇل ءۇردىس بايقالمايدى. بۇل ءۇردىستى مەملەكەت ءوز قولىنا الۋى، ەڭ الدىمەن ەتنوگرافيالىق اعارتۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋى ءتيىس. وڭتۇستىكتەگى وزبەك اراسىندا كەزىندە ءوز ەلى، ءوز جەرىندە وتىرىپ ءتۇرلى سەبەپتەرمەن وزبەككە اينالىپ كەتكەندەر نەمەسە وزبەك بولىپ جازىلىپ كەتكەندەر كوپ.
-سونىڭ ەڭ جارقىن ءبىر كورىنىسى رەتىندە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى راسۋل يسەتوۆتىڭ قازاق دەگەن تولقۇجات الۋ ءۇشىن سول كەزدەگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆتىڭ كومەگىنە جۇگىنۋىنە تۋرا كەلگەنىن ايتساق تا جەتەر. قايران، قازاقتىڭ شەنەۋنىكتەرى-اي دەسەڭشى!
-ءيا. وزبەكتىڭ كازىر قازاقپەن قۇداندالىعى 12 پايىز، ۇيعىرلاردا 25 پايىز. وزبەكتىڭ كازاقپەن قويان-قولتىق ارالاسۋى جوعارى. ەندىگى ماسەلە - ەميگرانت وزبەكتەر مەن وزبەكستانداعى وزبەكتەردىڭ كوشىپ كەلۋىنە جول بەرمەۋ كەرەك. يزرايل ارابتارعا كوشىپ كەلۋگە رۇقسات ەتپەيدى، كوشىپ كەتۋگە - رۇقسات. وزبەكتەر بىزدە ءۇشىنشى ەتنيكالىق توپ. ەتنودەموگرافيالىق بالانس قاشاندا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ ءبىر كورسەتكىشى بولىپ تابىلادى.
-ۇلت پاتريوتتارىنىڭ جىل سايىن مەكتەپتەگى قازاق تىلىندەگى ءپان سانىن كوبەيتە وتىرىپ، الداعى 10 جىلدا ەلىمىزدىڭ مەكتەپتەرىن قىتايداعىداي تۇگەل قازاق تىلىنە اۋىستىرۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىسىنا قالاي قارايسىز.
-دۇرىس ۇسىنىس. وزبەك مەكتەپتەرى ءازىر-اق 5-6 ءپاندى قازاقشا وتكىزۋىنە بولادى دەپ ەسەپتەيمىن. سوندا بالالار انا ءتىلىن دە ۇمىتپايدى، ءارى قازاققا دا ءسىڭىمدى بولادى. بۇل ولارعا كەڭ مۇمكىندىك بەرەدى.
-شەت ەلدەر تاجىريبەسى اسسيميلياتسيا جايلى نە ايتادى، بولىسە وتىرىڭىزشى.
-جالپى، اسسيميلياتسيا شەت ەلدەردە جاعىمدى ۇعىم. ءسىز تيتۋلدىق ۇلتتىڭ وكىلى بولا تۇرىپ، اسسيميلياتسيانى قولداماساڭىز راسيست بولىپ سانالاسىز. «مەن اسسيميلياتسيالانعىم، جەرگىلىكتى، بايىرعى ۇلتقا سىڭىسكىم كەلەدى، وسى ەلدىڭ ەرتەرەك تولىققاندى ازاماتى بولعىم كەلەدى. ال، ءسىز وعان قارسىسىز، مەنى كوكىرەگىمنەن كەرى يتەرەسىز. ءسىز مەنىڭ وزبەك ەكەنىمدى ءبىلىپ الىپ، سول ارقىلى مەنى كەمسىتكىڭىز كەلىپ وتىر». مىنە، شەتەلدەردە ماسەلە وسىلاي قويىلادى. ال،ءتىلدى ءبىلۋ - اسسيميليتسيانىڭ ەڭ باستى قۇرالى.
-ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيامىزدا «قازاق ءتىلىن ءبىلۋ - پارىز» دەپ جازىلعان. پارىزدى بىرەۋ ورىندايدى، وندا دا جاعدايعا قاراپ، ال، بىرەۋ مۇلدە ورىندامايدى. «مىندەت» دەپ جازىلسا ماسەلە ءتىپتى باسقاشا بولار ەدى. فرانتسيا كونستيتۋتسياسىندا ءۇش-اق ءسوز بار: «رەسپۋبليكا ءتىلى - فرانتسۋز» دەگەن. بىزدە دە «مىندەت» دەپ جازىلماي ءىس العا باسپايتىندىعىنا قوسىلاسىز با؟
-قوسىلامىن. رەسەي ورىسشا بىلمەيتىن «گاستاربايتەرلەردى» كىرگىزبەۋگە تىرىسادى. ال، بىزدە دارىگەردىڭ ءبارى قازاق ءتىلىن بىلۋگە مىندەتتى دەۋدەن باستاسا دا بولار ەدى. ويتكەنى، بۇل جەردە ماسەلە ادامنىڭ دەنساۋلىعى، ءتىپتى ءومىرى جايلى بولىپ تۇر عوي. ءدال سول سەكىلدى ادام تاعدىرىن شەشەتىن تەرگەۋ ىسىندە دە قازاق ءتىلىن ءبىلۋدى ازىردەن-اق مىندەتتەي بەرۋگە ابدەن بولادى.
اقش رەسەيدىڭ وداقتاستارىن مىندەتتى تۇردە ۇرادى...
-ازەكە، ءسىز اتاقتى دۋگين مىرزامەن، رەسەي ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ديرەكتورىمەن پىكىرسايىسقا شىقتىڭىز. ال، ول ادام سكينحەدتەردى تايراڭداتىپ قويىپ وتىرعان بۇگىنگى رەسەيدىڭ باستى يدەولوگتارىنىڭ ءبىرى. «قازاقتاردىڭ ەشقانداي ۇلتتىق مەملەكەتى بولۋى ءتيىس ەمەس! ورىس بولىپ تۋعانىڭ - سەنىڭ وزگەدەن ارتىقشىلىعىڭ!» دەگەن ناسىلشىلدىك، فاشيستىك كوزقاراستى اشىق ايتىپ جۇرگەن ادام. رەسەيدە اسا قادىرلى جاننىڭ ءبىرى.
-رەسەيدە عانا ەمەس، ەڭ قىزىعى بىزدە دە اسا قادىرلى. ماعان بىزدەگىلەر «وي، ءوزىمىزدىڭ ءازىمباي عالي عوي» دەپ قانا قارايدى، ال، وعان مەملەكەتتىڭ قايراتكەرى دەپ قارايدى. ول ءۇش-ءتورت رەت بىزگە كەلدى، بيلىك باسىنداعىلار ونى سونشاما رەت سالتاناتپەن قابىلدادى. وعان ەفير بەرەدى، وعان ءوز كوزقاراسىن ناسيحاتتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ول بولسا «نازارباەۆ مەنىڭ وقۋشىم» دەپ ءجۇر. نۇرەكەڭ ايتىپ جۇرگەن ەۆرازيا يدەياسى ءبىر بولەك، دۋگين ايتىپ جۇرگەن يدەيا مۇلدە بولەك. ول ۇلتتى تەريتوريادان ءبولۋ كەرەك دەيدى، انتيسەميتيزمدى، ءانتياتلانتيزمدى قولدايدى. ياعني، قازاقستاندى رەسەيگە قوسىپ الىپ، قازاقستان ورىستىڭ دا جەرى، قازاقتىڭ دا جەرى دەگەن سياقتى. بىراق، ءبىز سمولەنسك وبلىسى قازاقتىڭ جەرى دەسەك قالاي بولادى؟ بىزدە اقپاراتتىق، يدەولوگيالىق ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جايى مۇلدەم ۇمىت قالعان.
-پىكىرتالاس ۇستىندە ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدى مويىنداعان، ءوز ويىنان قايتقان جەرى بولدى ما؟
-جوق. تەك قانا «ءسىز - انتيسەميتسىز!» دەگەنىمدە شوشىپ كەتتى. مەن ونىڭ ەۆرەيلەردى جامانداعانىن دالەلدەپ بەردىم. ول بۇل ويىنان باس تارتتى. ەكىنشىدەن، ۇلتتى تەرريتوريادان ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى دەدىم. ءبىزدىڭ كەيدە جار استىنداعى جاۋدى كورمەيتىنىمىز بار...
-ءسىز ناتو دەپ جۇرگەنىڭىزدە ءبىز كەدەندىك وداققا كىرىپ قويدىق. ەرتەڭ ەكونوميكالىق وداققا كىرەمىز. ياعني، بۇل تۇرعىدان ءبىرتۇتاس ەلگە اينالامىز. نەگە اقش ءوز مۇددەسى بولا تۇرا ءبىزدىڭ رەسەيدىڭ قولتىعىنا قايتادان كىرىپ بارا جاتقانىمىزعا بەيتاراپ قاراپ وتىرا بەردى؟
-اقش-تىڭ باسىمدىلىق بەرەر تۇسى ءبىزسىز دە كوپ. بىرىنشىدەن، بالتىق ەلدەرىن، ەكىنشىدەن، ۋكراينانى رەسەي ىقپالىنان ساقتاپ قالۋ. قازاقستانعا قاراۋعا شاماسى جوق ونىڭ. بىراق، ءبىزدىڭ رەسەيدىڭ قولتىعىنا كىرگەنىمىز ءۇشىن اقش رەسەيمەن ءالى ەسەپتەسەدى. رەسەيدىڭ وزىنە شاماسى كەلمەسە دە ونىڭ وداقتاسىن ۇرادى. مىسال كەلتىرەيىن. رەسەي جاقتاسقان يۋگوسلاۆيا قايدا كازىر؟ سەربيانىڭ اقش چەرنوگورياسىن، كوسوۆوسىن تارتىپ الىپ، ءوزىن «تىر-جالاڭاش» قويا بەردى. رەسەي جاقتاسقان يراكتىڭ كۇنى نە بولدى؟ يراكتان كۇردىستان بولىنەيىن دەپ جاتىر. ودان بولەك اۋعانستان. ەندى، مىنە، ليبيانىڭ كەزەگى كەلدى. 4 ملرد.دوللارعا رەسەي كاددافيگە قارۋ ساتپاقشى ەدى، ول ەندى جوق. ەرتەڭ اقش ليبيا مۇنايىن جەكەشەلەگەندە تاعى قۇر قالدىرادى ونى. ودان سوڭ نە سيريانى، نە يراندى ۇرادى. سوندىقتان رەسەيگە تىم جاقىن بولۋدان ساقتانۋ كەرەك. نۇرەكەڭنىڭ كوپۆەكتورلىق ساياساتى كەيدە رەسەيمەن تىم جاقىن ينتەگراتسياعا اپارىپ سوعادى... رەسەيدە ەڭبەك ونىمدىلىگى باتىستان 30 ەسە تومەن. ونىڭ نەسىنە قىزىعامىز؟ اقش وعان نە وزىق تەحنولوگيا، نە وزىق تەحنيكا بەرمەيدى. «ۆەنيك-دجەكسون» تۇزەتۋى ءالى الىنىپ تاستالعان جوق.
-ءبىز دە كەيىن اقش بومبالارىنىڭ استىندا قالىپ جۇرمەيمىز بە؟..
-نۇرەكەڭ اككى ساياساتكەر، ناتومەن ەكى كەلىسىمىمىز بار، ولاردىڭ دا كوڭىلىن قالدىرعان جوقپىز، سوندىقتان ول كىسى باردا بومبالاۋعا ۇشىراي قويماسپىز، ودان كەيىن نە بولاتىنىن بولجاۋ قيىن. جالپى، ءبىز دسۇ-عا كىرمەي ءىسىمىز العا باسۋى قيىن. رەسەي تەڭىز بولسا، قىتاي - مۇحيت، دسۇ(دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى) - گالاكتيكا. ءبىز ازىرگە تەڭىزدى تاڭداپ وتىرمىز...
-ءسىز رەسەيگە قاراعاندا قىتايدان قاۋىپ از دەيسىز. وسىعان ءوزىڭىز سەنەسىز بە؟
-قىتاي قاۋىپسىز ەمەس، تەك ونىمەن ارا قاشىقتىقتى ۇستاپ وتىرۋ كەرەك. ەندى ارزانداي باستايتىن ۋرانىمىزدى ەرتەڭ تەك سولارعا عانا ستاتاتىن بولىپ قالۋىمىز مۇمكىن، ويتكەنى قىتاي ەشنارسەگە قارامايدى، اەس-ءتى سالاتىن بولادى وزىندە. ءبىز گالاكتيكادان باس تارتىپ وتىرمىز، وسى وكىنىشتى. ساۋدادا دوستىق جوق.
-ءسىز نازارباەۆتىڭ ۇرانشىسىز، سويتە تۇرا ناعىز عالىم ادامعا ءتان ادىلدىكپەن اسسامبلەيا سياقتى ماسەلەلەردە ونىڭ ساياساتىنىڭ بۇرىس جەرىن اياماي سىنايسىز...
-...ءيا، مەن قازاق ۇلتىنا ءبارى ءسىڭىسۋى كەرەك دەيمىن، ول كىسى جەكە ۇلت بولىپ تۇرا بەرىڭدەر دەيدى...
-وسى ەڭبەگىڭىز - ۇرانشىلىعىڭىز - ، ال ۇرانشىنىڭ ءرولى قازاق قاۋىمىندا شايقاستاعى تۋ ۇستاۋشىمەن قاتار ەكەنىن ءسىز تاريحشى رەتىندە جاقسى بىلەسىز، بيلىك تاراپىنان قانداي دا ءبىر تۇردە بولسا دا ءادىل، ناقتى باعاسىن الىپ ءجۇر مە؟
-مەنىڭ ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرمەگەن عاجايىپ نارسە - مەنىڭ ەگەمەندى مەملەكەتىم... جەلتوقسان كەزىندە مەن وعان قاتىسپادىم. ماڭايىندا جۇرسەم دە. قورىقتىم. پۋشكين كىتاپحاناسىندا تاعى ءبىر قازاق ەكەۋمىز وتىرمىز. الاڭعا بارۋعا ول دا قورقادى، سول قازاق ايتادى: «شىركىن-اي، ءبىر كۇن عانا بولسا دا ەلىمىز ەگەمەن بوپ ءومىر سۇرسە عوي!..» دەيدى. سول ەگەمەندىگىمىزگە بيىل 20 جىل تولايىن دەپ وتىر... مەن ۇلت موبيليزاتسياعا دايىن بولۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. «ساپقا تۇر!» دەدى مە، ساپتان تابىل! ءتىل ماسەلەسى مە، جاپپاي ءتىل ماسەلەسىنە اتسالىس. ەكىنشى جاعىنان «توقتا!» دەگەندە توقتاي قالۋ دا - موبيليزاتسيا. قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا شىدايىق. قىرعىزدارعا قاراڭىزشى. دسۇ-عا كىرىپ، جىل سايىن دامىپ كەلە جاتقان ەلدى، مەن ەندى عانا «كيرگيزسكوە چۋدو» دەپ ماقالا جازايىن دەپ جۇرگەنمىن، «اقاەۆ انداي ەكەن، ايەلى مۇنداي ەكەن!» دەدى دە ارتقا قاراي لاقتىرىپ تاستادى. باكيەۆ تە ەندى ەكونوميكانى كوتەرىپ كەلە جاتىر ەدى، ونى دا قۋىپ شىقتى. بيشكەك كەم دەگەندە 2 رەت ورتەندى. بۇل -ۇلت دەنەسىنە تۇسكەن جاراقات. تىلگە كەلگەندە ءبارىمىزدىڭ ءىشىمىز قان جىلايدى.
ۇلت توزە دە ءبىلۋى كەرەك. توزە بىلگەن ۇلت قانا ماقسات-مۇراتقا جەتە الادى. مەن كۇندىز نازارباەۆتى ماقتايمىن-داعى، كەشكە ۇيگە كەلىپ جىلايمىن... جاقىندا ءبىر سۇحباتىمدا مەن «قازاقستاندا اراب وقيعالارى قايتالانبايدى» دەدىم. مەن وندا قايتالانبايتىنىن قازاقتىڭ ارتىقشىلىعىمەن بايلانىستىرىپ ايتتىم. ونىڭ كوبى - شىندىق. مەن، بىراق، ۇيگە كەلدىم دە باسقا ماسەلەنى - قازاقتىڭ كەمشىلىكتەرىن ايتپاپپىن عوي دەپ وكىندىم.
قازاقتىڭ بۇگىنگى ەڭ قيىن ماسەلەسى - قازاقتىڭ
ەليتاسى...
ەكىنشى ماسەلە - ول ەليتا. ەليتانىڭ ءىس-ارەكەتى جاعدايعا ادەكۆاتتى بولۋى كەرەك. ەليتا - نۇرەكەڭنىڭ اينالاسى. ال، ەليتانىڭ كوپ ءىسى ادەكۆاتتى ەمەس. مىسالى، كەدەن وداعى. شامالاپ ايتقاندا 60 پايىز جاعدايدا عانا ادەكۆاتتى.
- بۇل جوعارى كورسەتكىش قوي. نەگە 60 پايىز؟
- بىزدە كۇشتى ەكونوميكالىق مودەل بار. مەن الپىستى وسىعان بايلانىستى ايتىپ وتىرمىن.
- ازەكە-اۋ، قايداعى كۇشتى ەكونوميكا؟ ءوندىرىسى جوق ەكونوميكانىڭ كۇشتى بولعانىن قاشان كوردىڭىز؟ ءوندىرىسىن ارزان جۇمىس قولىنا قىزىعىپ قىتايعا كوشىرگەن ەۋروپا مەن امەريكا داعدارىسقا تاپ بولىپ، ال ءوندىرىسى بار قىتاي مەن ءۇندىستان عانا داعدارىس كەزىندە قارقىنىنا قارقىن قوسقان جوق پا؟
- دۇرىس ايتاسىز، بىزدە - شيكىزات ەكونوميكاسى. بىراق، جىلىكتەلگەن شيكىزاتتىق ەكونوميكا. ۇن ساتۋدان الەمدە 3-ورىندامىز. كانادا بىزدەن كەيىن تۇر... سونىمەن، ەليتا ەلدەگى احۋالعا ادەكۆاتتى بولۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ ەليتا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سالادا رەفورمانى جاقسى جاسادى. بىراق، تىلگە كەلگەندە قىلتيىپ شىعا كەلدى. بۇل - قاۋ-ءىپ-ءتى-ءى! قازاق قارا جەردەي اۋىر حالىق، بىراق بولماشى نارسەدەن كوتەرىلىپ كەتۋى مۇمكىن. قىرعىز ادىلەتسىزدىكتەن كوتەرىلسە، قازاق قادىرىنىڭ قاشقانىنان كوتەرىلەدى. مەن 16-جىلدى، 86-جىلدى بەكەر مىسالعا كەلتىرگەن جوقپىن. قازاقپەن ساق بولعان ءجون، ونىڭ جۇيكەسىن جۇقارتا بەرمەۋ كەرەك. سونى ەليتانىڭ ءبىر بولىگى سەزەدى، ءبىر بولىگى سەزبەيدى. قازاقتىڭ بازارىنا تيىسپە! قۇدايدىڭ بالەسى ول! ەگيپەتتە رەۆوليۋتسيا بازاردان باستالدى... بازارداعى جۇرتپەن ءتىل تابىسا المايتىن پوليتسەيلەردى جۇمىستان قۋ كەرەك.
قازاقتىڭ ءتىلىن وزىنە قايتار! ءوزى قازاق بولعانمەن قازاقشا سويلەگىسى كەلمەيتىندەرگە: «ەي، ساناسىز دەپۋتات، ساناسىز مينيستر، ساناسىز اكىم، وزەگىڭ ورتەنىپ بارا جاتسا ۇيىڭدە ورىسشا سويلەس، بىراق قىزمەتتە قازاقشا سويلەيسىڭ! تەلەارناعا شىقساڭ تەك قازاقشا سويلەيسىڭ!» دەپ تالاپ قويۋ كەرەك. ال، بىزدە تەك وكىلەتتى، زاڭ شىعارۋشى بيلىك قانا ەمەس، سوت بيلىگى دە ورىسشا سويلەيدى. بۇنىڭ قاۋىپتىلىگى نەدە؟ قازاقشا سويلەمەگەن ەليتا حالىقتى ارانداتۋعا الىپ اپارادى.
- ازەكە، مەملەكەتتىك ءتىلدى قازاقشا ەتۋدىڭ بىزدە ەكى عانا جولى بار عوي - يا، وركەنيەتتى ەلدەردەگىدەي زاڭ جۇزىندە «قازاق ءتىلىن ءبىلۋ مىندەتتى» دەگەن باپ ەنگىزەمىز، يا نۇرەكەڭ كۇنى ەرتەڭنەن باستاپ بارلىق قۇجاتتى قازاقشا قابىلدايتىن، ءوزى تەك قازاقشا سويلەيتىن بولادى. سوندا بيلىك ءبىر ايدا قازاقشا سايراپ شىعا كەلەدى. ەكى جاعدايدا دا قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىك پايدا بولادى. قاجەتتىلىك بولماي - ەشنارسە وزگەرمەيدى!
- ءيا، ول دۇرىس... رەسەيدە ساياسات مىناداي. كرۋپسكايانىڭ اكەسى پولشادا دۆورياندىق لاۋازىمداعى قىزمەتتە جۇرگەندە پولياكپەن پولياكشا سويلەسكەنى ءۇشىن ۇستىنەن ارىز ءتۇسىپ، جۇمىسىنان كەتۋگە ءماجبۇر بولعان. ورىستا ءداستۇر بار، يمپەريالىق ءداستۇر بار - ەگەر سەن ۇرلاساڭ تەنتىرەمەۋىڭ مۇمكىن، ال، يمپەريالىق پيعىلعا قارسى شىقساڭ قىزمەتتەن قۋىلاسىڭ. بىزدە وسىنداي «زا دەرجاۆۋ وبيدنو» دەگەن ۇعىم ءالى قالىپتاسپاي وتىر.
- ونداي ۇعىم ەليتا 20 جىل بويى بالا-شاعا، ەندى نەمەرەسىن دە تەك ورىسشا وقىتىپ، تەك ورىسشا تاريەلەپ وتىرعاندا ەشۋاقىتتا قالىپتاسپايدى عوي !.. ازەكە، بيلىكتىڭ وسى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا قارسى تاباندى كۇرەسىن ءسىز قالاي تۇسىندىرەر ەدىڭىز - نەگە ءبىزدىڭ باسشىلار قازاق ءتىلىن ەنگىزەمىز دەگەن سايىن ەرەگىسە تۇسەدى؟
- بيلىك - رەالدى قاۋىم. قازاقشا ايتقاندا ناقتى ومىرگە قاراپ قيمىل جاسايدى... لۋكاشەنكو بەلارۋس ءتىلىن قۇرتىپ تىندى. بىراق، ول ءۇشىن رەسەيدەن وردەن العان جوق. ساعان دا ەشكىم رەسەيدەن راحمەت ايتپايدى. قازاق رۋحانياتتى العا قوياتىن حالىق. ءسىز ءجۇز كوپىر نەمەسە بەس قاباتتى ءجۇز ءۇي سالىپ بەرۋىڭىز مۇمكىن، بىراق ول ىسىڭىزبەن حالىق جادىندا قالمايسىز. ويتكەنى، ول ءسىزدىڭ - قىزمەتتىك مىندەتىڭىز. ول ءىستى ورىس تا، باسقا دا ىستەپ جاتىر. ءسىز «وسى ءبىز قاشانعى دومبىرادا ويناي بەرەمىز، فورتەپيانو دا كەرەك قوي!» دەسەڭىز قازاقتىڭ ماڭگى جاۋىنا اينالاسىز.
- ءسىز باياعى قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىندە يدەولوگيالىق حاتشى بولعان ءنۇردىلدا ءجاندىلديننىڭ ءسوزىن ەسكە الىپ وتىرسىز عوي...
- ءيا. قازاقتىڭ ءتىلى، ۇلتتىق مۇددەسى ءۇشىن كەرەك جەردە ءبىر اۋىز جىل ءسوز ايتساڭىز سول ءبىر اۋىز سوزىڭىزبەن ەرتەڭ ءبىر كوشەنى يەلەنەسىز... ال، كوزگە كورىنەتىن ءىس تىندىرساڭىز - قازاقتىڭ جۇرەگىن ماڭگى جاۋلاپ الاسىز. وزبەكالى جانىبەكوۆتەردىڭ سۇيكىمدى بولۋى سودان. قازاق ءسىزدىڭ قىرىق كەمشىلىگىڭىزدى ءبىر يگى ءىسىڭىز ءۇشىن كەشىرىپ جىبەرەدى. وسىنى ەليتا تۇسىنە الار ەمەس. قازاقتىڭ جانىن تۇسىنگىسى كەلمەيدى. ال، بىراق، ەسەپ ايىرىساتىن ۋاقىت كەلەدى... ورىس قازاق تىلىنە قارسى بولسا ەشتەڭەسى كەتپەيدى، تاريحي وتانىنا قايتىپ بارا سالادى، ال، ءسىزدىڭ جاقسى ءىسىڭىز دە، جامان ءىسىڭىز دە ەل جادىندا تۇرادى - بولماعىر بالانى «اكەڭ قازاق ءۇشىن وسىنداي جاقسى ءىس ىستەپ كەتىپ ەدى» دەپ ءومىر بويى باسىنان سيپاپ وتەدى. نەمەسە، كەرىسىنشە.
ەندى، روتاتسيا جۇرەتىن بولادى - جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە بايىپ العان، قازاق مۇددەسىندە كەرتارتپالىق كورسەتىپ كەلگەن كرەول ەليتا كەتەدى.
- كەتە قويار ما ەكەن؟ كىم ءوز ەركىمەن بايلىق اكەپ وتىرعان بيلىكتەن باس تارتادى؟
- قالاي كەتەتىنىن مەن ايتا المايمىن، بىراق، ساياساتتانۋدىڭ زاڭى بويىنشا روتاتسيا ءجۇرۋى ءتيىس. ولاردىڭ ورنىنا اشقۇرساق ۇلتشىلدار كەلۋى كەرەك. ءبىز ۇرلىقتان اۋلاق بولدىق. كەشە دە، بۇگىن دە ۋنيۆەرسيتەتتە وقىتۋشى سياقتى قاراپايىم جۇمىستاردا ىستەدىك. تەز ويلادىق، تەز جۇردىك. جۇمىستى جاقسى ىستەمەسەك ارتىمىزدان ءبىر تەبۋدىڭ تەز ەكەنىن بىلدىك، سوندىقتان شيراق بولدىق.
- ءومىردىڭ زاڭى بويىنشا دا دۇنيە - كەزەك. بىراق، قاشان؟..
- ءيا، روتاتسيا مەن ايتقانداي جاقىن ارادا جانە مەن ايتقانداي تۇردە جۇرمەۋى دە مۇمكىن.
- ەليتا العان بەتىنەن قايتپاسا ونىسىنىڭ اياعى جاقسىلىققا اپارىپ سوقپاسىن بىلمەي مە؟
- كازىر ءبىزدىڭ بيلىك بالالارى باتىس پەن قىتايدا وقىعاندى دۇرىس كورەدى. سەبەبى، رەسەيدە قازاققا ءومىر ءسۇرۋ قاۋىپسىز ەمەس. وندا - سكينحەدتەر. كوشەگە شىقساڭ «چۋركا» دەيدى، «كالبيت» دەيدى، ونى قازاق جاستارى كوتەرگىسى كەلمەيدى. قىتايدا ولاي ەمەس.
بىراق، بۇنىڭ دا ءبىر قاۋىپتى جاعى بار. ەندى بىزگە باتىستان وقىپ كەلگەندەرىمىزبەن ىلەسىپ گوموسەكسۋاليزم كەلەدى، شوقىنۋشىلىق كەلەدى، ۆاححابيزم كەلەدى، قىتاي مۇددەسىنە، ولاردىڭ ارنايى ورگاندارىنا جۇمىس ىستەيتىندەر كەلەدى. بىراق، بۇل دا كەرەك، ءبارى بىردەي ساتقىن بولىپ كەتپەيدى عوي. مۇحيتتا جۇمىس ىستەۋدى ۇيرەتەتىن، باعىت-باعدار بەرەتىندەر كەرەك. كۇللى عالام تۋرالى ءتىپتى ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق.
- ءسىز ەكەۋمىز يسلام تاقىرىبىن قوزعايمىز دەپ ەدىك، ۋاقىت قالماي بارادى. ءسىز «بىزگە قازاقى ءداستۇرلى يسلام كەرەك» دەيسىز، سويتە تۇرا قىز-كەلىنشەكتەردىڭ تۇمشالانىپ حيدجاب كيگەنىنە قارسى ەمەسسىز؟
- ءسىز نەگە ەۋروپالىق كوستيۋم كيىپ ءجۇرسىز؟
- ازەكە، ول ۋاقىتشا نارسە، ءبىز ودان بىرتە-بىرتە ارىلاتىن بولامىز، ادەمى دە قولايلى، ىقشام دا ىڭعايلى ۇلتتىق كيىمگە دە جەتەتىن بولامىز. كازىر دە وعان سۇرانىس بار، بىراق سول سۇرانىستى ءتيىستى دارەجەدە قاناعاتتاندىرۋشىلار بولماي تۇر. ال، ءسىز بولساڭىز ءبىز ءبىر اۋرۋدان ارىلماي جاتىپ ەكىنشى اۋرۋعا ۇرىن دەيسىز. ءبىزدىڭ ەليتانىڭ تىلىمەن ايتقاندا بۇل «ۋداريتسيا يز ودنوي كراينوستي ۆ درۋگۋيۋ كراينوست» ەكەنىن ءوزىڭىز جاقسى ءبىلىپ تۇرسىز عوي. انالارىمىز حيدجابسىز دا مۇسىلمان بولعان.
- حيدجابتى ءبارى بىردەي كيە بەرمەيدى، ال، ونىڭ كازىرگى اشىق-شاشىق جۇرگەن ادەپسىزدىكپەن كۇرەستە اتقارار ءرولى زور، ونى سول ماقساتقا قولدانۋعا بولادى. دەگەنمەن، ءدىن وتە اۋقىمدى تاقىرىپ، سوندىقتان ول جايلى اڭگىمەنى كەلەسى جولعا قالدىرساق؟
- قۋانا-قۋانا كەلىسەمىن! اماندىقپەن كورىسكەنشە، ازەكە!
ومىرزاق اقجىگىت
"جاس قازاق ءۇنى" گازەتى
