Juyrda Abai.kz aqparattyq portalynda bizding institutymyzdyng jas talantty ghylymy qyzmetkeri Ermúhamet Maralbekting «Y men U» degen maqalasy jariyalandy. Ermúhametting ózi Ahmet Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi instituty jastarynyng arasynda erekshe izdenimpazdyghymen, ghylymgha yjdahattylyqpen qaraytyn, aldynan kóp ýmit kýttirip kele jatqan maman. Degenmen qalyng kópshilik oqityn ghalamtor basylymynda jariyalaghan maqalasynda E. Maralbekting maman emes syrt kózge mýlde bayqalmaytyn, al, shynyna kelsek, ii qanbaghan, qate úghymdary men payymdary tapjylmas aqiqattay kórinis tapqany jón bolmady dep esepteymiz.

Qazirgi kezde elimizde týbegeyli tildik reformamyz qarqyndy damu ýstinde jýrip jatqan shaqta ana tilimizge baylanysty әr manyzdy mәselening bayybyna barmay, men bilemdik jasau – qúptarlyq tirlik emes. Sondyqtan mening jazghanymdy qatang syny sóz dep baghalamay, jas ghalymgha búdan bylay ústamdylyq jasap, jariyalanymdaryn tarazy men bezbenge salyp, synaqtan ótkizip alyp, әriptes ghalymdarmen aqyldasa otyryp jariya etkeni jón bolar edi degen aghalyq tileules eskertpem dep qabyldauynyzdy súraymyn.

Naqty mysaldargha kóshelik.

Jas ghalymnyng maqalasy myna sózderden bastalady: «Qazaq tilinde  iy, u dybystarynyng fonologiyalyq pozisiyasy olardyng tanbalanuyn anyqtaydy».

Naqty, qysqa da núsqa siyaqty emes pe? Osy sóilemde syrttan qaraghanda bir óreskel janylys joq siyaqty kórinetini qauipti. Birden aitayyq, «fonologiyalyq pozisiya» degenining ózi janylysu. «Nege?» degen súraqqa jauap bereyik: «Qazaq tilinde  iy  men  u  degen dauysty dybystary joq, eshqashan bolmaghan jәne bolashaqta da olardyng qazaq tilinde oryn tebui ekitalay. Endeshe «fonologiyalyq pozisiyasy» da boluy mýmkin emes,  «fonetikalyq pozisiya» dese de bir sәri.

Demek, mәsele sonshalyqty qarapayym: múnday dybystar tilimizde joq bolghan song olardyng fonologiyalyq pozisiyasyn sóz qyludyng ózi mýmkin emes qoy! Joqtyng aty da, joq, zaty da joq.

IYә, aqiqaty qazirgi qazaq tilinde  iy  men  u  dybystary joq –  iy  men  u  әripteri bar.  IY  jәne  u  әripteri arqyly tanbalanatyn tilimizge jat kirme dybystardyng nemese qazaq tilinde bar keybir dauyssyz jәne dauysty dybystardyng tirkesimining fonetikalyq (fonologiyalyq emes) pozisiyalary bolu mýmkin, әriyne. Atap aitsaq, olar –

*orys jәne kýni býginge deyin ainytpay tilin «syndyryp aitqan» qazaq tilindegi miyniystr  jәne  uniyversiytet  degen sózderdegi  u  men  iy;

*tilimizdegi yi,   iy,  úu,  ýu – dauysty jәne dauyssyz dybystardan túratyn dybys tirkesteri;

*tay, ay sózderindegi dauyssyz  y  jәne  tau, jau  degen sózderdegi dauyssyz u ;

*jogharyda kórsetilgen fonetikalyq diftongtardyng qúramyndaghy ú, ý men y, i   t.b.

Jәne olar әrdayym naqty jaghdaygha baylanysty әrtýrli, orfografiyalyq dep aitayyqshy (taghy da fonologiyalyq emes) pozisiyada kezdesetini anyq. Sondyqtan «qazaq tilinde  iy, u  dybystarynyn» dep sóz saptaudyng ózi, taza ghylymy túrghydan alghanda, qarapayym tilmen aitsaq ta – ghylymgha jasalyp otyrghan qiyanat.

Avtordyng ekinshi sóilemin qarayyq: "Búl dybystardy tolyq dauyssyz dep tanityn ghalymdar ony taratyp jazudy qoldaytyny belgili".

Búl sóilemdi oqyghan adam da eshbir «kinәratty» sezbeydi. Oiy anyq siyaqty kórinedi. Alayda, osy sóilemning de mazmúny birinshi sóilem týrine tәn.

Birinshiden, qazaq tilinde iy men u dybystary atymen joq bolghandyqtan, olardy bylaysha nemese basqasha jazu degenning ózi qate. Óitkeni Ahmet Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng újymy dayyndaghan jәne «Egemen Qazaqstan» gazetinde jariyalanghan resmy jәne negizgi qazaq tilining emle jobasynda tól dauysty jәne dauyssyz dybystardyng ishinde iy men u dybystaryn taba almaysyz. Avtordyng oilap tapqan «tolyq dauyssyzdar» degeni – esh aqylgha qonbaytyn termiyn! «Tolyq» jәne «tolyq emes» dauyssyzdardy (tolyghy bar bolsa, tolyghy emesi de bolu shart qoy) qaydan tapqany belgisiz jas ghalymnyn. Endi, sol «tolyq dauyssyzdardy» taratyp jazghysy kelgen tilshini men óz basyp kezdestirip kórmedim. Jalpy «tolyq dauyssyz» degen ne? Dauyssyz dybysty kim jәne qalay taratpaqshy? Aqylgha syimaytyn dýniye...

Nómiri 6-nshy paragrafta atalmysh mәsele aiqyn kórsetiledi: «ı, ý әripteri (búlar – dәl sol E. Maralbekting maqalasyndaghy iy men u-y) dauyssyz dybys retinde tanbalanady». Olay bolsa, «búl dybystardy tolyq dauyssyz dep tanityn ghalymdar» degen sóz oralymnyng da ghylymy túrghydan alyp qaraghanda esh mәni joq bos sóz bolyp shyghady. Óitkeni dauyssyz dybystardy «dauyssyz dep tanyghan ghalymdar» bar eken degenning ózi – mәni mýlde joq ghylymisymaq nәrse.

Taghy da qaytalap aitayyn: birinshiden, qazaq tilinde  iy  jәne  u  dauysty dybystary joq; ekinshiden, qazaq tilinde eki dauyssyz dybys bary dau tudyrmasy aqiqat: olar – (dúrys tanbalaghanda y emes)  y  (ay, qoy, joy) jәne  u  (jau, qauyn, sauap).

Endi osy qazaq tilinde joq, biraq, mysaly, orys nemese aghylshyn tilinde bar iy  men  u  dybystaryna (miyniystr, uniyversiytet  t.b. kirme sózderdegi sozylynqy dauysty dybystary) úqsas qanday dybystar bar tilimizde desek, olar mynalar:  ini degen sózdegi  i  dybysy, yrghaq  degen sózdegi  y  dybysy jәne biz jogharyda kórsetken jәne emlemizde  ý, ı  tanbasymen belgilengen dauyssyz dybystar:  tau, aua, sauap, tayaq, say  jәne t.b.

Atalmysh emlede osy eki  iy  men  ý  tanbasymen qazaq tilinde tómendegidey dybys tirkesteri berilip kelgeni aiqyn kórsetildi:

*iy-men – yi  jәne  iy  dybys tirkesteri beriledi (kiyim < kiyim, tiyn < tyiyn) delingen;

*u-men – úu  jәne  ýu  dybys tirkesteri.

Qoryta kelsek, iy men u-dyng tilimizdegi dybystyng mazmúny tómendegidey:

-i                                             -ú

-y                                           -ý

-iy:               -yi                      -u:               -úu

-iy                                           -ýu

-iy                                            -u (dauyssyz)

-y                                            -u (jat, kirme dauysty)

Shyndyghyn aitsaq, biz tilimizdegi -iy, -yi, -úu, ýu  degen dauyssyz jәne dauysty dybystan qúralghan dybys tirkesterin bir  -iy  nemese  -u  әrpimen (dybysymen emes!) «kiriktirip», «biriktirip», olardy bir tanbagha syidyryp, syighyzyp berip keldik. «Egemen Qazaqstan» gazetinde shyqqan emlemizde osy mәsele tolyq týsindirilgen.

Bayqap qarasanyz, mәselening basy tómenge, ayaghy joghary audarylyp qoyylyp túrghan siyaqty. Biz týpnúsqalyq  kiyin-di  –  kiyin  dep "taratyp" jazyp otyrghan joqpyz:  biz tól jәne týpnúsqalyq   kiyin-di  "kiriktirip"  kiyin dep jazyp otyrmyz ghoy. Aqiqaty osy. "Taratyp jazu" degen oralym mәseleni mýlde teris týsindirip keledi. Dúrysy «dybys tirkesin kiriktirip bir tanbamen belgileu» desek – qatelespeymiz.

Dybysty tanbamen, dybystardyng tirkesin jeke әrippen, fonetikalyq pozisiyany fonologiyalyq pozisiyamen shatastyryp, aralastyryp jazghan «ghylymi» tújyrymdardy búdan bylay synau týgili, synau ýshin sol synalatyn payymdardy irikteuding ózi mýmkin emes bolyp túr – qate payymdy búl bir payym dep synay da ala almaysyz ghoy. Maqalanyng bastan ayaq, negizinen, tilimizde joq «iy men u dybystarynyn» taldauyna arnalghanyn eskersek, әri qaray múqiyat qarastyrudy toqtatugha mәjbýrmiz.

Jas ghalymnyng úsynyp otyrghan basty «janalyghy» – ghylymdaghy búrynnan әbden belgili mәseleler. Qoryta kele, qarapayym tilmen aitsaq, eng ýlken janalyghy mynau:  qazaq tilindegi  iy (dúrysy  y  –  iy  emes) jәne u – tek qana dauyssyz dybystar emes, olardy keybir jaghdaylarda dauysty dybystardyng qataryna jatqyzghan jón bolar dep esepteydi jas avtor. Keremet «janalyghy», ashqan «Amerikasy» – dóp osy. Jón-aq deyik.

Búl pikirine qatysty algha tartqan dәlelderi mynau.

Birinshiden, olardy «jarty dauysty» dep ataghan jәne «taratpay jazu» jobasynyng tól iyesi Ahannyng ózi eken dep avtor Ahmet Baytúrsynúlynyng 1922 jylghy bir sóilemine silteme jasaydy.

Ekinshiden, iy  jәne u-gha ayaqtalghan týbirlerge júrnaqtardyng qosyluy dauysty dybystargha bitetin sózderge jalghanu joldaryna úqsas mysaldardy keltiredi.

Ýshinshi top dәlelderi: «kiriktirmey» jazsaq («taratyp jazu» degen termindi qoldanugha men óz basyp prinsipti týrde qarsymyn), sóz úzara bermeydi deydi jәne úzaryp ketken sózderding mysaldaryn keltiredi.

Osy jerde birden kesip aitugha tura keledi. Ahmet Baytúrsynúly eshqashan qazaqtyng y jәne u dauyssyz dybystaryn dauysty dybys dep atamaghan! Búl –  tapjylmas aqiqat. IYә, y, u, r, l, m, n siyaqty dybystardy ol jarty dauysty, sholaq dauysty nemese shala dauysty dauyssyz dybystardyng qataryna jatqyzghany ras. Búl jerde Ermúhamet inimiz dauyssyz dybystardy dәl osylaysha atau  – klassikalyq til bilimining qaghidaly dәstýri ekenin bilmegenin kórsetip otyr. Kez kelgen tilde «dauystylyghy basym» dauyssyz dybystary bolady, olardy «ýndi dauyssyz», yaghny latynsha aitsaq, «sonor» (latynsha «ýndi, dauysty» degen sóz) dauyssyz dybystar dep ataydy, olar – dәl jogharyda kórsetilgen m, l, n, r  siyaqty dybystary. Orys tilinde de, aghylshyn tilinde de, týrki tilderinde de olardy ýndi dauyssyz, yaghny sonor dauyssyz dabystary dep ataydy. Sonorlyq, dauystylyq qasiyeti bar bolghany ýshin olardy birde-bir tilshi ghalym eshqashan dauysty dybys dep atamaghan.

Al, Ahannyng pozisiyasyn anyq bilu ýshin Halyqaralyq týrki akademiyasy shygharghan «Qazaq bilimpazdarynyng túnghysh siyezinin» (faksimiylesimen birge 270 bettik) tolyq stenogrammasyna zer salsaq jetkilikti. 1924 jyldyng 12-18 mausymy aralyghynda Orynborda bir aptalyq qúryltay ayasynda Ahmet Baytúrsynúly, Álihan Bókeyhanúly, Mirjaqyp Dulatúly, Hәlel Dosmúhametúly, Eldes Omarúly, Teljan Shonanúly, Nәzir Tóreqúlúly, Sәken Seyfullin (úzyn sany jiyrma-otyzdan astam adam) qatysqan ýsh kýn qatar ýlken jinalys, jan-jaqty talqylau ótkiziledi. Taqyryby qazaq tilining jazuy men emle erejelerine arnalady. Tóraghalyqqa Ahannyng ózi saylanady. Kýn tәrtibindegi mәseleler boyynsha arnayy taghayyndalghan bayandamashylar sóz sóileydi. Bayandamashygha bir saghat reglament  beriledi (qanday keremet! – E.Q.). Qosymsha sóz sóilegenderge – jarty saghattan uaqyt beriledi. Pikir aitushylargha – 15 minuttan. Jinalys júmysy – kýnde tanghy saghat onda bastalyp, keshki toghyzgha deyin ýzdiksiz jalghasady. Bayandamalardyn, sózderding bәri – tolyq qaghazgha týsirilgen.

Ashyghyn aitayyq, jogharyda Ermúhamet aitqan uәjderding bәri derlik osy basqosuda egjey-tegjeyli jәne әldeqayda tolyq týrde tizilip berilgen. E. Maralbek keltirgen  júuúuynyng  siyaqty kóptegen úzartylghan mysaldardy sol qúryltayda Teljan Shonanúly jәne basqa ghalymdar tolyq bayandaghan. Nyanya (nyanya) degen syqyldy úzaryp ketetin kirme sózder de algha tartylyp, talqygha týsken. Qaytalap aitayyq, jas ghalymnyng maqalasynda keltirilgen mәselelerding (dәlelderdin) barshasy – Teljan Shonanúly, Múqtar Samatúly, Manan Túrghambayúly jәne t.b. bilimpazdar qúryltayyna qatysushylardyng tarapynan taratylyp, naqty, kóptegen mysaldarymen qújattalghan (olargha silteme jasau kerek edi, әlbette).

Jas ghalym bir jaqtyng tolyq pikirin bildirgen son, solargha qarsy aitylghan, múqiyat saraptalghan, salmaqty taldau jasaghan Qaleken, Eldes jәne Ahannyng jauap sózderin nege keltirmegeni týsiniksiz. Óitkeni sol tarihy qazaq bilimpazdary qúryltayynda ghalymdar bir pәtuagha keledi.  Jәne toqsan auyz sózding tobyqtay týiinin jiyn tóraghasy Ahmet Baytúrsynúly ózi jariya etedi.

Ahang sózin tolyq bereyik: «Qazaq tilinde dauysty úzyn u men iy joq ekenin moyyndaghan song yu, úu-lardyng ornyna jalghyz  u  jazamyz deuding týk te qisyny joq. Múnan bylay  u men iy-ding  jazyluyn dybys jýiesine keltirip, dúrysynsha jazuymyz kerek. Onan qashyp, tilding zanyna kelmeytin shataq ereje shygharudyng jóni joq» (atalghan enbek, 53-b.).

Taghy da Ahmet Baytúrsynúlynyng týptep aitqan, qorytu tújyrymdaryn keltireyik: «U men iy dauysty dybystarynyng qataryna kire almaydy. Dauyssyz r men l-gha qosylyp ketedi» (búl da sonda, 31-b.).

Ahang y men u-gha «dauystygha ayaqtalghan sózdershe» jalghalanu turaly da naqty jauap beredi: y men u- «dauyssyz r men l-gha qosylyp ketedi. Bala, kisi, ege, oqy degen sózderding ayaghyndaghy dybystary dauysty, qar, jýr degen sózderding ayaghyndaghy dybystary dauyssyz r, súu, say, júu, tiy degen sózderding ayaghyndaghy dybystary dauyssyz u men y... Dybys jýiesinshe u men y-dyng dauyssyz r-dan esh basqalyghy joq ekeni, ekeui de dauysty dybystargha qosylmaytyny sipattalady» (31-32-b.).

Ahmet Baytúrsynúly pikiri aiqyn, anyq jәne dau tudyru mýmkin emes.

Osy sheshimdi mәjilis ayaghynda dauysqa salyp kópshilik maqúldap bekitedi. Eng ghajaby qoldaushylardyng ishinde talqylau kezinde qarsy pikir bildirgen Mirjaqyp Dulatúly da bolghanyn erekshe atap ótu kerek. Yaghny ol da Ahannyng pikirine qosylghan, ghúlama ghalym oiymen kelisken.

Jinalys barysynda Hәlekeng aitqan sózi eske týsedi: «Aqmetting keltirgen dәlelderinen asyp ketu mýmkin emes» (búl da sonda, 35-b.).

Biz de ghúlama ústazymyz Ahang sózine toqtaghan jón dep sanaymyz.

Osymen doghara otyryp, qolgha qalam alghanymdy, osy qysqa jazbamdy, negizinen, bizding jas (jәne de taghy da qaytalap aitamyn – talantty) ghalymymyz ýshin jazyp otyrmaghanymdy eskertkenim jón bolar dep oilaymyn. Ermúhametke júmysta, seminarlarymyzda oiymyzdy, kenesimizdi beruge mýmkindigimiz әli de bar ghoy. Ókinishke qaray, E.Maralbek jazghany kópshilikke tarap ketti. Kópshilikting maqalada aitylghandargha shyndyghy osy eken dep, senip qaluy әbden mýmkin. Mening sózim, sol oqyrman qauymyna arnalady. Qatelespeytin ghalym, sýrinbeytin túyaq joq. Ermúhamet Maralbek bauyrymyz bolashaqta ýlken ghalym bolary haq. Tek bolam dep, boldym dep asyqpau kerek. Kóp oqu, kóp toqu kerek. Al oghan jas ghalymnyng tolyq dayyndyghy bar ekeni dausyz.

Erden Qajybek, A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng diyrektory, ÚGhA korrespondent mýshesi, filologiya ghylymynyng doktory, professor

Abai.kz