«Álihan Bókeyhanovqa 145 jyl» degen myna bilbordty Qazaq elining qay qalasynan kezdestiruge bolady dep oilaysyz? Elordamyz Astanadan ba, әlde aru qala Almatydan ba? Bәlkim atalmysh bilbordty qayratkerdin tughan ólkesi Qaraghandy nemese Aqtoghay audanynan kezdestirersiz? Ókinishke qaray atalghan qalalardyn biri de emes. «Alashtyn balasy búl joly bolmasa, jaqyn arada óz tizgini ózinde bólek memleket bolady», - degen jazudaghy bilbordty Jezqazghan qalasynyn әkimi Berik Ábdighaliy ildirgen eken. Alash arysyn ardaqtay bilgen Bekene alghystan basqa aytarymyz joq. Al basqalaryna ókpemiz qara qazanday. Shyntuaytynda iysi qazaq toylauy tiyis alash ardaqtysynyn 145 jyldyq mereytoyyn atap ótpeuimiz ókinishti. Osynday da alash ardaqtysynyn aruaghymen múndasyp, jýregine enbekterinen daua tapqyn keletini bar...

- Jeltoqsannyn 5 men 13 aralyghynda (1917 jyl) Orynbor qalasynda ótken ekinshi qazaq-qyrghyz sezinde Kadet partiyasynan shyghatynynyzdy resmiy týrde mәlimdediniz. Osy mәsele tónireginde júrtshylyq arasynda alyp qashpa әngimeler aytyluda. Sizdin yqpaldy partiyadan shyghyuynyzgha ne sebep boldy?

- Kadet partiyasy jer adamgha menshikti bolyp berilse de, jón deydi. Bizding qazaq jerdi menshikti qylyp alsa, bashqúrdsha kórshi mújyqqa satyp, biraz jylda sypyrylyp, jalanash shygha keledi. Kadet partiyasy últ avtonomiyasyna qarsy. Biz alash úrandy júrt jiylyp, Últ avtonomiyasyn tikpek boldyq. Fransuz, orys hәm ózge júrttyng tarihynan kórinedi; molla ýkimetten aqsha alsa, satylyp ketedi. Ruhany is ayaq asty bolady. Jalovanie alghan mollalar ýkimetke jetekshil bolyp, erip ketedi. Bizding qazaq-qyrghyzdyng isin kórkeytetin bolsaq, ýkimet isinen bólip qoyghan jón bolady. Ony oryssha "otdelenie serkvy ot gosudarstva" deydi. Kadet partiyasy mening búl pikirime ózgeshe qaraydy.
Osy ýsh jol aiyrylghaly biyl ashyqqa shyqty. Men sonan song qazaqqa Alash partiyasyn ashugha tyrystym. Múny men shildedegi jalpy qazaq sezinde aitqan edim.

- Aytpaqshy "Alash" partiyasynyng birtútas últtyq ústanymdarynda "Jer, jer jәne jer. Jersiz otan joq", sonday-aq "Qazaq memleketinde memleket qúrushy últtyng til, din, dil ýstemdigi boluy kerek" degen ekensizder. Jalpy búdan ózge aldarynyzgha nendey maqsat qoyyp otyrsyzdar?

- ...Qazaqtyng bayyrghy jerin qazaqtar óz betinshe ghylym men tehnikagha sýienip tolyq iygermeyinshe, jer jeke menshikke de, qonystanushylargha da berilmeydi. Onyng әr bir týiir tasy qazaqtyng ónirine týime bolyp qadaluy kerek... Ghylymgha, últtyq salt-dәstýrge negizdelgen zangha sýiene otyryp, Japoniya ýlgisindegi últtyq-demokratiyalyq memleket qúru. Bir uys jýn sol memleketting azamattarynyng ýstine toqyma bolyp kiyilui kerek...

- Bayqaghanym, memleketting ekonomikalyq tәuelsizdigine jete nazar audarghan siyaqtysyzdar. Osy maqsatqa jetu ýshin zauyt, fabrika salu qajet emes pe?

- Zauyt isi júrttyng jalpy, sheber, kónbis, ústa boluyna baylauly. Qazaq biletin ataqty Zinger kiyim mashinasy Amerikadan keledi. Múny bizding Reseyde isteuge qyzmet atqaratyn júrt sheberligi kem. Zauyt isi mәdeniyet dәrejesine baylauly. Bizding qazaq anyq biletin saudagha kelelik. Sauda óneri de mәdeniyet dәrejesine qúl. Mәdeniyeti kem júrtta saudalyq aldau, úrlyqtan qylday jinishke bolyp aiyrylady. 50-60 jyl búryn bizding qazaq jerinde bir shay bir at, bir týie bolghan. Múnyng úrlyqtan artyq-kemi qansha. Orys kópesi shygharghan bir maqal bar: "Aldamasan, satpaysyn". Búl maqalgha bizding qazaq saudager de qúl. Mәdeniyet jalpy júrtqa jayylsa, sauda tәrtibi úrlyqtan shyghady. Júrt jalpy ústalyqqa ainalghanda, zauyt, tәrbie qylu isi jaqsy dýkenge ainalady. Bizding Reseyde mәdeniyet tómen. Jaqsy nәrse shygharatyn zauyt, fabrika joq. istegen isi sart shegesi, sart bózi siyaqty. Jaqsy kiyim jaqsy nәrse ústaytyn adam búlardy Angliya, Beligiya, Fransiya, Germaniyadan alghyzady. Búlardyng saudasynda úrlyq, isinde qayau joq, Zinger mashinasy qalpy.
...Bizding qazaqtyng kóp terisi Tumen, Makarja arqyly Vyatkagha baryp, bylghary bolyp bizge qaytady. Ýy ishi - qatyn, bala bolyp bylghary iyleydi. Bizding qazaqtyng ýishisi, ústasy qalypty. Bir jaghynan aghashyn kesip, eginin sala jýrip, bylghary da iyleydi.

- Mynaday bir kiltipan bar siyaqty. Mәselen. bolashaq úrpaq "Álihan Bókeyhan úly jýzdi bólip tastady" demes ýshin Týrkistan qazaghynyng jayyna nazar audarghandarynyz jón bolar edi?

- Ekinshi jalpy qazaq-qyrghyz sezi býkil Alash balasyn biriktirip óz aldyna avtonomiya etuge qauly qyldy. Búl turaly Týrkistan qazaghymen kelisu ýshin Alash ordasy 5-shi ghinuarda Týrkistan shaharyna Syrdariya oblysynyng sezin shaqyrady. Sezge bolys basy bir ókil kelsin. Mústafa hәm joldastary búl sezdi 10-shy ghinuarda shaqyrghan edi. Ony ózgertip 5-nde bolsyn delindi. Týrkistan qazaqtarymen sóilesuge Alash ordadan Baqtykerey Qúlmanovty, Mirjaqyp Dulatovty hәm Túraghúl Qúnanbaevty jiberedi. Uaqyt shúghyl, mәsele zor bolghandyqtan shaqyrylghan ókilder sezge aitylghan kýnnen qalmay keluleri kerek.

- Mirjaqyp Dulatúly: "Avtonomiya alu, memleket boldy degenmen birdey" degen eken. Óz aldyna bólek meleket bolayyn dep otyrghan halyqtyng sanynyng kóp boluy óte manyzdy. Óziniz basqaryp otyrghan qazaqtyng qazirgi jan sany qansha?

- 1898-shi jylghy esepte qazaq zatynan qazaq tili men sóileytin adamnyng sany 4 million 84 myn. Bir jylghy adam balasynyng taza ósimi myngha 15 adam. On jyl aralatyp eki esep alghanda Kókshetau uezining qazaghy myngha bir jylda 25 adam qosylyp ósken. Búghan qaraghanda qazaq balasynyng ósimi ózge halyqtardan artyq bolmasa kem emes, qazaq júrty myngha 15-ten ósip, 1897-nshi jyly orys qol astyndaghy qazaq 4 million 84 myng dep esep qylynsa, 1913-nshi jylda 5 million 64 myng bolady. Búl esepte Jetisu qyrghyzdary da bar.

- Sayasattan ruhaniyatqa oiyssaq. Jalpy Sizding alghashqy abaytanushy ekeninizdi bilemiz. Sizding Abay aqynnyng jaqyndarymen aralasqanynyz ras pa?

- Kәkitaydyng әkesi - Ysqaq aqyn Abaydyng inisi. Kәkitaydy jasynan sýiip, Abay qasyna ertip baulyghan. Kәkitay oryssha jaza da, oqy da bilgen, Abay biletin Evropa jazushylarymen Kәkitay da tanys bolghan edi. Yjdaghattylyq arqasynda sózge ústa boldy. Topta oryssha sóileuge qysylmaytyn. Sóz biletin edi.
Men deputat bolyp saylanyp shyqqan jyly Semey qalasynyng orystary bizdi klubqa qonaq qylghanda, orys sheshenderine Kәkitay jauap ta qayyrghan edi. "Biz Mihaelis pikirindemiz. Solardyng shәkirti Álihandy saylaghanymyzdyng sebebi - osy" dep. Abaydyng tәrjime halin jazghan da Kәkitay. Osy eki isten-aq Kәkitaydyng bilimi oqushylargha bilinip qalar.
Áueli Kәkitaydy 1900-jyly kýzdi kýni kórdim. Qasqyrdyng bóltirigindey toghyzdaghy balasy Bilәldi gimnaziyagha beremin dep Semeyge kelgen-di.

- Abay Qúnanbayúlynyng ólenderin shygharugha sebepker bolghan ekensiz...

- 1904-jyly Abay marqúmnyng ólenderin kitap qylyp basyndar dep, balalaryna hat jazdym. 1905 jylghy apreliding ayaghynda Kәkitay Abaydyng qoljazba kitabyn alyp, Ombydaghy maghan keldi...
5 mayda qazaqqa sayasat isin kenesuge men Semeyge búghyp bardym. Parahodta, Kәkitaymen birge jýrdik. Sodan beri sayasat isinde bir odaq boldyq. Yanvar basynda, 1906 jyly Semeyge habar kelgen, Kerekuden Semeyge shyqqan meni ústasyn dep. Marqúm Omarbek pen Kәkitay hәm ózge aty teris dostar meni qashyrtpaq bolyp, maghan qarsy ýsh atpen "B"-dy jibergen. Biraq men Túzqalada ústalghan edim. Biraq men ol kýni "B"-gha jolyqsamda qashpaq emespin. Eger men qashsam onda qyrgha otryad shyghyp, qazaqty qor qylmay ma?
Meni Túzqalada kýzetke alyp, qarauylgha bir qazaq-orys qoyyp, meni ústaghan orystar bir ýige tamaq ishuge ketti. Sonda jiylyp kelip, Túzqala kisileri "Qashyrayyq, qash" dedi.meni ústamas búryn maghan Kerekuden "S" quyp keldi, qashayyq dep. Keregi men bolsam, men qashpaymyn, abaqtyda bir kisi jatqany júrt qor bolghannan ynghayly bolar dedim "S"-gha. Omarbek pen Kәkitay (ózge dostar búgha túrsyn) is joldasqa osylay bolatyn.

(Materialdar Á.Bókeyhannyng "Qazaq" gazetinde shyqqan maqalalarynnan dayyndaldy)

Ázirlegen Serik Joldasbay

«Abay-aqparat»