«ءاليحان بوكەيحانوۆقا 145 جىل» دەگەن مىنا بيلبوردتى قازاق ەلىنىڭ قاي قالاسىنان كەزدەستىرۋگە بولادى دەپ ويلايسىز؟ ەلوردامىز استانادان با, الدە ارۋ قالا الماتىدان با? بالكىم اتالمىش بيلبوردتى قايراتكەردىڭ تۋعان ولكەسى قاراعاندى نەمەسە اقتوعاي اۋدانىنان كەزدەستىرەرسىز? وكىنىشكە قاراي اتالعان قالالاردىڭ ءبىرى دە ەمەس. «الاشتىڭ بالاسى بۇل جولى بولماسا, جاقىن ارادا ءوز تىزگىنى وزىندە بولەك مەملەكەت بولادى», - دەگەن جازۋداعى بيلبوردتى جەزقازعان قالاسىنىڭ اكىمى بەرىك ابدىعالي ىلدىرگەن ەكەن. الاش ارىسىن ارداقتاي بىلگەن بەكەڭە العىستان باسقا ايتارىمىز جوق. ال باسقالارىنا وكپەمىز قارا قازانداي. شىنتۋايتىندا ءيسى قازاق تويلاۋى ءتيىس الاش ارداقتىسىنىڭ 145 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتپەۋىمىز وكىنىشتى. وسىنداي دا الاش ارداقتىسىنىڭ ارۋاعىمەن مۇڭداسىپ, جۇرەگiڭە ەڭبەكتەرiنەن داۋا تاپقىڭ كەلەتiنi بار...

- جەلتوقساننىڭ 5 مەن 13 ارالىعىندا (1917 جىل) ورىنبور قالاسىندا وتكەن ەكىنشى قازاق-قىرعىز سەزىندە كادەت پارتياسىنان شىعاتىنىڭىزدى رەسمي تۇردە مالىمدەدىڭىز. وسى ماسەلە توڭىرەگىندە جۇرتشىلىق اراسىندا الىپ قاشپا اڭگىمەلەر ايتىلۋدا. ءسىزدىڭ ىقپالدى پارتيادان شىعىۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى?

- كادەت پارتياسى جەر ادامعا مەنشىكتى بولىپ بەرىلسە دە، ءجون دەيدى. ءبىزدىڭ قازاق جەردى مەنشىكتى قىلىپ السا، باشقۇردشا كورشى مۇجىققا ساتىپ، ءبىراز جىلدا سىپىرىلىپ، جالاڭاش شىعا كەلەدى. كادەت پارتياسى ۇلت اۆتونومياسىنا قارسى. ءبىز الاش ۇراندى جۇرت جيىلىپ، ۇلت اۆتونومياسىن تىكپەك بولدىق. فرانتسۋز، ورىس ءھام وزگە جۇرتتىڭ تاريحىنان كورىنەدى; موللا ۇكىمەتتەن اقشا السا، ساتىلىپ كەتەدى. رۋحاني ءىس اياق استى بولادى. جالوۆانيە العان موللالار ۇكىمەتكە جەتەكشىل بولىپ، ەرىپ كەتەدى. ءبىزدىڭ قازاق-قىرعىزدىڭ ءىسىن كوركەيتەتىن بولساق، ۇكىمەت ىسىنەن ءبولىپ قويعان ءجون بولادى. ونى ورىسشا "وتدەلەنيە تسەركۆي وت گوسۋدارستۆا" دەيدى. كادەت پارتياسى مەنىڭ بۇل پىكىرىمە وزگەشە قارايدى.
وسى ءۇش جول ايىرىلعالى بيىل اشىققا شىقتى. مەن سونان سوڭ قازاققا الاش پارتياسىن اشۋعا تىرىستىم. مۇنى مەن شىلدەدەگى جالپى قازاق سەزىندە ايتقان ەدىم.

- ايتپاقشى "الاش" پارتياسىنىڭ ءبىرتۇتاس ۇلتتىق ۇستانىمدارىندا "جەر، جەر جانە جەر. جەرسىز وتان جوق", سونداي-اق "قازاق مەملەكەتىندە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءتىل، ءدىن، ءدىل ۇستەمدىگى بولۋى كەرەك" دەگەن ەكەنسىزدەر. جالپى بۇدان وزگە الدارىڭىزعا نەندەي ماقسات قويىپ وتىرسىزدار؟

- ...قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن قازاقتار ءوز بەتىنشە عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنىپ تولىق يگەرمەيىنشە، جەر جەكە مەنشىككە دە، قونىستانۋشىلارعا دا بەرىلمەيدى. ونىڭ ءار ءبىر ءتۇيىر تاسى قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋى كەرەك... عىلىمعا، ۇلتتىق سالت-داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، جاپونيا ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ. ءبىر ۋىس ءجۇن سول مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ كيىلۋى كەرەك...

- بايقاعانىم، مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگىنە جەتە نازار اۋدارعان سياقتىسىزدار. وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن زاۋىت، فابريكا سالۋ قاجەت ەمەس پە؟

- زاۋىت ءىسى جۇرتتىڭ جالپى، شەبەر، كونبىس، ۇستا بولۋىنا بايلاۋلى. قازاق بىلەتىن اتاقتى زينگەر كيىم ماشيناسى امەريكادان كەلەدى. مۇنى ءبىزدىڭ رەسەيدە ىستەۋگە قىزمەت اتقاراتىن جۇرت شەبەرلىگى كەم. زاۋىت ءىسى مادەنيەت دارەجەسىنە بايلاۋلى. ءبىزدىڭ قازاق انىق بىلەتىن ساۋداعا كەلەلىك. ساۋدا ونەرى دە مادەنيەت دارەجەسىنە قۇل. مادەنيەتى كەم جۇرتتا ساۋدالىق الداۋ، ۇرلىقتان قىلداي جىڭىشكە بولىپ ايىرىلادى. 50-60 جىل بۇرىن ءبىزدىڭ قازاق جەرىندە ءبىر شاي ءبىر ات، ءبىر تۇيە بولعان. مۇنىڭ ۇرلىقتان ارتىق-كەمى قانشا. ورىس كوپەسى شىعارعان ءبىر ماقال بار: "الداماساڭ، ساتپايسىڭ". بۇل ماقالعا ءبىزدىڭ قازاق ساۋداگەر دە قۇل. مادەنيەت جالپى جۇرتقا جايىلسا، ساۋدا ءتارتىبى ۇرلىقتان شىعادى. جۇرت جالپى ۇستالىققا اينالعاندا، زاۋىت، تاربيە قىلۋ ءىسى جاقسى دۇكەنگە اينالادى. ءبىزدىڭ رەسەيدە مادەنيەت تومەن. جاقسى نارسە شىعاراتىن زاۋىت، فابريكا جوق. ىستەگەن ءىسى سارت شەگەسى، سارت ءبوزى سياقتى. جاقسى كيىم جاقسى نارسە ۇستايتىن ادام بۇلاردى انگليا، بەلگيا، فرانتسيا، گەرمانيادان العىزادى. بۇلاردىڭ ساۋداسىندا ۇرلىق، ىسىندە قاياۋ جوق، زينگەر ماشيناسى قالپى.
...ءبىزدىڭ قازاقتىڭ كوپ تەرىسى تۋمەن، ماكارجا ارقىلى ۆياتكاعا بارىپ، بىلعارى بولىپ بىزگە قايتادى. ءۇي ءىشى - قاتىن، بالا بولىپ بىلعارى يلەيدى. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءۇيشىسى، ۇستاسى قالىپتى. ءبىر جاعىنان اعاشىن كەسىپ، ەگىنىن سالا ءجۇرىپ، بىلعارى دا يلەيدى.

- مىناداي ءبىر كىلتيپان بار سياقتى. ماسەلەن. بولاشاق ۇرپاق ء"اليحان بوكەيحان ۇلى ءجۇزدى ءبولىپ تاستادى" دەمەس ءۇشىن تۇركىستان قازاعىنىڭ جايىنا نازار اۋدارعاندارىڭىز ءجون بولار ەدى؟

- ەكىنشى جالپى قازاق-قىرعىز سەزى بۇكىل الاش بالاسىن بىرىكتىرىپ ءوز الدىنا اۆتونوميا ەتۋگە قاۋلى قىلدى. بۇل تۋرالى تۇركىستان قازاعىمەن كەلىسۋ ءۇشىن الاش ورداسى 5-ءشى عينۋاردا تۇركىستان شاھارىنا سىرداريا وبلىسىنىڭ سەزىن شاقىرادى. سەزگە بولىس باسى ءبىر وكىل كەلسىن. مۇستافا ءھام جولداستارى بۇل سەزدى 10-شى عينۋاردا شاقىرعان ەدى. ونى وزگەرتىپ 5-ندە بولسىن دەلىندى. تۇركىستان قازاقتارىمەن سويلەسۋگە الاش وردادان باقتىكەرەي قۇلمانوۆتى، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى ءھام تۇراعۇل قۇنانباەۆتى جىبەرەدى. ۋاقىت شۇعىل، ماسەلە زور بولعاندىقتان شاقىرىلعان وكىلدەر سەزگە ايتىلعان كۇننەن قالماي كەلۋلەرى كەرەك.

- مىرجاقىپ دۋلاتۇلى: "اۆتونوميا الۋ، مەملەكەت بولدى دەگەنمەن بىردەي" دەگەن ەكەن. ءوز الدىنا بولەك مەلەكەت بولايىن دەپ وتىرعان حالىقتىڭ سانىنىڭ كوپ بولۋى وتە ماڭىزدى. ءوزىڭىز باسقارىپ وتىرعان قازاقتىڭ قازىرگى جان سانى قانشا؟

- 1898-ءشى جىلعى ەسەپتە قازاق زاتىنان قازاق ءتىلى مەن سويلەيتىن ادامنىڭ سانى 4 ميلليون 84 مىڭ. ءبىر جىلعى ادام بالاسىنىڭ تازا ءوسىمى مىڭعا 15 ادام. ون جىل ارالاتىپ ەكى ەسەپ العاندا كوكشەتاۋ ۋەزىنىڭ قازاعى مىڭعا ءبىر جىلدا 25 ادام قوسىلىپ وسكەن. بۇعان قاراعاندا قازاق بالاسىنىڭ ءوسىمى وزگە حالىقتاردان ارتىق بولماسا كەم ەمەس، قازاق جۇرتى مىڭعا 15-تەن ءوسىپ، 1897-ءنشى جىلى ورىس قول استىنداعى قازاق 4 ميلليون 84 مىڭ دەپ ەسەپ قىلىنسا، 1913-ءنشى جىلدا 5 ميلليون 64 مىڭ بولادى. بۇل ەسەپتە جەتىسۋ قىرعىزدارى دا بار.

- ساياساتتان رۋحانياتقا ويىسساق. جالپى ءسىزدىڭ العاشقى ابايتانۋشى ەكەنىڭىزدى بىلەمىز. ءسىزدىڭ اباي اقىننىڭ جاقىندارىمەن ارالاسقانىڭىز راس پا؟

- كاكىتايدىڭ اكەسى - ىسقاق اقىن ابايدىڭ ءىنىسى. كاكىتايدى جاسىنان ءسۇيىپ، اباي قاسىنا ەرتىپ باۋلىعان. كاكىتاي ورىسشا جازا دا، وقي دا بىلگەن، اباي بىلەتىن ەۆروپا جازۋشىلارىمەن كاكىتاي دا تانىس بولعان ەدى. ىجداعاتتىلىق ارقاسىندا سوزگە ۇستا بولدى. توپتا ورىسشا سويلەۋگە قىسىلمايتىن. ءسوز بىلەتىن ەدى.
مەن دەپۋتات بولىپ سايلانىپ شىققان جىلى سەمەي قالاسىنىڭ ورىستارى ءبىزدى كلۋبقا قوناق قىلعاندا، ورىس شەشەندەرىنە كاكىتاي جاۋاپ تا قايىرعان ەدى. ء"بىز ميحاەليس پىكىرىندەمىز. سولاردىڭ شاكىرتى ءاليحاندى سايلاعانىمىزدىڭ سەبەبى - وسى" دەپ. ابايدىڭ تارجىمە ءحالىن جازعان دا كاكىتاي. وسى ەكى ىستەن-اق كاكىتايدىڭ ءبىلىمى وقۋشىلارعا ءبىلىنىپ قالار.
اۋەلى كاكىتايدى 1900-جىلى كۇزدى كۇنى كوردىم. قاسقىردىڭ بولتىرىگىندەي توعىزداعى بالاسى ءبىلالدى گيمنازياعا بەرەمىن دەپ سەمەيگە كەلگەن-ءدى.

- اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ولەڭدەرىن شىعارۋعا سەبەپكەر بولعان ەكەنسىز...

- 1904-جىلى اباي مارقۇمنىڭ ولەڭدەرىن كىتاپ قىلىپ باسىڭدار دەپ، بالالارىنا حات جازدىم. 1905 جىلعى اپرەلدىڭ اياعىندا كاكىتاي ابايدىڭ قولجازبا كىتابىن الىپ، ومبىداعى ماعان كەلدى...
5 مايدا قازاققا ساياسات ءىسىن كەڭەسۋگە مەن سەمەيگە بۇعىپ باردىم. پاراحودتا، كاكىتايمەن بىرگە جۇردىك. سودان بەرى ساياسات ىسىندە ءبىر وداق بولدىق. يانۆار باسىندا، 1906 جىلى سەمەيگە حابار كەلگەن، كەرەكۋدەن سەمەيگە شىققان مەنى ۇستاسىن دەپ. مارقۇم وماربەك پەن كاكىتاي ءھام وزگە اتى تەرىس دوستار مەنى قاشىرتپاق بولىپ، ماعان قارسى ءۇش اتپەن "ب"-دى جىبەرگەن. بىراق مەن تۇزقالادا ۇستالعان ەدىم. بىراق مەن ول كۇنى "ب"-عا جولىقسامدا قاشپاق ەمەسپىن. ەگەر مەن قاشسام وندا قىرعا وترياد شىعىپ، قازاقتى قور قىلماي ما؟
مەنى تۇزقالادا كۇزەتكە الىپ، قاراۋىلعا ءبىر قازاق-ورىس قويىپ، مەنى ۇستاعان ورىستار ءبىر ۇيگە تاماق ىشۋگە كەتتى. سوندا جيىلىپ كەلىپ، تۇزقالا كىسىلەرى "قاشىرايىق، قاش" دەدى.مەنى ۇستاماس بۇرىن ماعان كەرەكۋدەن "س" قۋىپ كەلدى، قاشايىق دەپ. كەرەگى مەن بولسام، مەن قاشپايمىن، اباقتىدا ءبىر كىسى جاتقانى جۇرت قور بولعاننان ىڭعايلى بولار دەدىم "س"-عا. وماربەك پەن كاكىتاي (وزگە دوستار بۇعا تۇرسىن) ءىس جولداسقا وسىلاي بولاتىن.

(ماتەريالدار ءا.بوكەيحاننىڭ "قازاق" گازەتىندە شىققان ماقالالارىننان دايىندالدى)

ازىرلەگەن سەرىك جولداسباي

«اباي-اقپارات»