Tilimizding tilegin qolgha alghaly ondy-solymyzdy bayqaugha múrshamyz kelmesten, jýiesiz әreketpen mәselening múhitynda maltyp kele jatqandaymyz. Qay mәseleni de sheshu ýshin onyng qatparyn saraptap bajaylamayynsha, qyimylymyz qarabayyrlanyp, әreketimiz әlemtapyryq kýy keshpek, al nәtiyjesi mandymastan bir orynda tayaq qamshylaghan baladay, ózimizdi ózimiz aldausyratyp uaqyttan júrday bolarymyz haq. Kez kelgen iske qajetti ghylymy kirisimnen ada bolamyz. Kәzirgi til maydanyndaghy halymyz da sonday.

Til men rechi

Til mәselesine boylap, mәselege mәn beru ýshin «til» úghymynyng ózine ýnilip, «tilge» berilgen tanymal anyqtamalargha nazar audarayyq:

til - barlyq sózder men grammatikalyq formalardyng jәne aitylym erekshelikterining jyiyntyghy;

til - virtuәldik (abstraksiya retinde bolatyn), әleuettik qauqar (potensiya);

til - halyqtyng qatynas qúraly, búl - әleumettik qúbylys («Russkiy yazyk y kulitura rechiy», V.Ya.Golidiyn, O.B.Siropotina, M.A.Yagubova, 2003g);

Tilimizding tilegin qolgha alghaly ondy-solymyzdy bayqaugha múrshamyz kelmesten, jýiesiz әreketpen mәselening múhitynda maltyp kele jatqandaymyz. Qay mәseleni de sheshu ýshin onyng qatparyn saraptap bajaylamayynsha, qyimylymyz qarabayyrlanyp, әreketimiz әlemtapyryq kýy keshpek, al nәtiyjesi mandymastan bir orynda tayaq qamshylaghan baladay, ózimizdi ózimiz aldausyratyp uaqyttan júrday bolarymyz haq. Kez kelgen iske qajetti ghylymy kirisimnen ada bolamyz. Kәzirgi til maydanyndaghy halymyz da sonday.

Til men rechi

Til mәselesine boylap, mәselege mәn beru ýshin «til» úghymynyng ózine ýnilip, «tilge» berilgen tanymal anyqtamalargha nazar audarayyq:

til - barlyq sózder men grammatikalyq formalardyng jәne aitylym erekshelikterining jyiyntyghy;

til - virtuәldik (abstraksiya retinde bolatyn), әleuettik qauqar (potensiya);

til - halyqtyng qatynas qúraly, búl - әleumettik qúbylys («Russkiy yazyk y kulitura rechiy», V.Ya.Golidiyn, O.B.Siropotina, M.A.Yagubova, 2003g);

til - adam qauymynda stihiyaly týrde tuyndaghan, qatynas maqsattaryna arnalghan jәne adamnyng әlem turaly bilimderi men úghymdarynyng barlyq jiyntyghyn beynelep jetkizuge qabyletti diskretti (jiktelmeli) dybystyq tanbalardyng damymaly jýiesi (Ýlken kenes ensiklopediyasy - (orys tilindegi sheteldik termindi qazaq tiline iykemdegenimiz - tildi qorlatudan qorghau men oqyrmandy syilaghanymyz).

Bizge keregi de jәne búl úghymgha tiyisti tiyanaqty toqtam da anyqtamalardyng songhy núsqasy dep oilaymyz. Qysqasy, til - adamaralyq qatynastyng belgili bir jýiesi. Búl jaghynan qaraghanda, jýie retinde til ólui de, qayta tirilui de, tipti, jasaluy da әbden mýmkin. Múnyng mysaldary jetkilikti. Mysaly, qayta tirilgen ebrit tili shyn mәninde tildik jýie retinde ólgen emes, onyng zandylyqtary men jýielik syipattary saqtauly bolatyn. Alayda, sol «ólgen» tilding qoldanysqa týsui shyn mәninde tilding qayta tuyluy emes, lingvistikalyq ghylym salasynda «rechke» ainaluy bolatyn. Qarapayym úghymdaghy tilding «ólui» degenimiz - ghylymsha aitqanda, tildin  qoldanystan shyghuy ghana. Eger de әlgi tildik jýiege qajetti jaghday jasalsa, ol qoldanysqa týsip, «rechke» ainalady, yaghny til «tiriledi».

Ókinishke oray, әli kýnge tildik qoldanymnyng termiyni bolyp sanalatyn «rechi» úghymynyng qazaqsha balamasy bolmaghandyqtan, búl termin bizding úghymymyzda qoldanysta bolmay kele jatqany óz aldyna, tildik ghylymnyng tútas bir pәnining damuyna kedergi keltirip keledi. Óitkeni, terminning ózi ghylymy birlik ekeni ras.Birlikting ózi bolmasa, nysannyng damuy da mýmkin emes. Kәzirgi kýni «kulitura rechi» pәni qazaqsha «til mәdeniyeti», «sóz mәdeniyeti» degen tiyanaqsyz sózdermen berilgenimen, pәnning mәni týsiniksiz qaluda. Ghylymda «yazykovaya kulitura», «rechevaya kulitura» degen salalar bar, al búlar qazaq tilinde «til mәdeniyeti» retinde bir ghana salany qamtyy úghynylyp otyr.   Onyng ýstine qazaq tilinde «jazbasha rechi» (pisimennaya rechi), «auyzsha rechi» (ustnaya rechi) mәseleleri de óz dengeyinde ashylmay keledi.

Jogharyda «til» úghymyna toqtaldyq, al «sózdin» leksikalyq birlik ekenin eskersek, ony býtin bir ghylymy pәnning jýgin kóteretindey termin retinde qoldanu ghylymdy da, úghymdy da túiyqqa tireydi. Rechi degenimiz - tilding qoldanym syipaty, al biz ony sóz, sóileu, til sekildi sózderdi jamyratyp, bireuine toqtay almay, qalay ataudy bilmey jýrmiz.

Tilimizde  «rechke» balama bolatynday leksikalyq birlik bar, ol - «sói» sózi. Búl, tipti, arhaistik sóz de emes, kәdimgi kәzirgi qoldanystaghy, sonshalyq mәn berilmey kele jatqan biregey leksikalyq material. «Sói» sózi qazaq tilinde tildik qoldanys syipatyn bildiretin birden bir úghym, sol syipatty beretin kóptegen sózderding týbiri jәne ejelgi birbuyndy әmbebap úghymnyng núsqasy: sóileu, sói deu, sóilem t.t. Múnyng aghylshyn tilindegi núsqasy «sәi» (say - búghan qarap qazaq-aghylshyn tilderining ejelgi baylanysyn da angharamyz) týrinde saqtalghan. «Sói» sózi termin bolugha әbden layyq jәne «jazbasha sói» men «auyzsha sói» týrinde tilding aluan qoldanystyq syipatyn bere alady.

Belgili bir tilding qoldanysy, yaghny «tirligi» degenimizding ózi - onyng jazbasha jәne auyzsha qoldanym syipatymen aiqyndalatyn ýderis. Endeshe, til mәselesining úly maydangha ainalu sebebining ózi, onyng jogharyda atalghan  salalardyng tiyanaqty qolgha alynbau kórinisinen tuyndaytyn jayt. Demek, neghúrlym til maydany órshigen sayyn, soghúrlym til mәselesining tiyanaqty da nәtiyjeli kórinisi mardymsyz degen sóz. Naqty әreketting ornyn jelbuaz da shaypau sózuarlyqtyng basqany. Endeshe, tilding sóige ainaluy degenimizding ózi - tilding ómirdegi naqty qoldanysy. Endeshe, memlekettik tildi damytu mәselesin qolgha alghanda, tilding qoldanysyn jazbasha da, auyzsha da sóige ainalu ýderisi dep týsinetin uaqyt jetti.

Isjýrgizim jәne sýiinshi

Jazbasha sóy (pisimennaya rechi) - tilding jazymdyq qoldanysy. Múnyng ózi san aluan saladaghy jýzege asuyna qaray sәikes týrde san salaly bolyp keledi. Sonyng biri - isjýrgizim (deloproizvodstvo). Eldegi memlekettik tildi damytu kórinisi retinde istelip jatqan basty shara bolyp moyyndalghan Isjýrgizim shyn mәninde jazbasha sóy mәselesining bir qyry ghana. Alayda, bizding ony tildi damytudyng basty kórinisi dep kórsetuge tyrysqanymyzben, búl mәselening kóktey qoyar týri joq. Sebebi, jazbasha sóidi auyzsha sóisiz elestetu de, damytu da, qolgha alu da mýmkin emes. Ári beriden song jazbasha sói degenimiz - auyzsha sóiding jazbashalyq núsqasy ekeni ras. Osy zandylyq oryndalmaghandyqtan da, bizding isjýrgizim ainalasyndaghy atqarghan әreketterimizding bәri de audarmalyq aldanyshtan әrige aspauda.

Qysqasy, tilding sóige ainalu qúbylysy bir birine ózara tyghyz baylanysty, onyng jazbasha jәne auyzsha núsqalarynyng qoldanysqa týsuinen tuyndaytyn ýderis qana. Al, ýderis ýshin jelbuaz iydeologiya da, festiybәlder de kerek emes, jaghday men úiymdastyru sharalary jәne tiyisti talap qana bolsa jetkilikti. Bir qyzyghy, memlekettik dәlizderdegi memlekettik tildi damytu mәselesi sóz bolghanda, nege ekeni belgisiz, sol organdardaghy til biletin әleuet qarastyrylmay, sol organ jayghasqan mekenderdegi etnostyq esep-qyisaptyng tilge tiyek bolatyny týsiniksiz. Múnymyz, әbzelding әdemiligi men jaylylyghyn attyng bar-joqtyghyna baylanystyra qarastyrghanday, qyisynsyz sharua ekeni aian.

Kәzirde belgili bir oblystyng ne qalanyng isjýrgizimi memlekettik tilge kóshirilgenin aityp, júrttan sýiinshi súraghanday ahual ornap jýrgeni jasyryn emes. Kerek bolsa, sol mindetti atqaryp otyrghan qyzmetshining sharuasy әri ol týstik as sekildi eshbir sheshimsiz kýndelikti tabighy týrde atqarylatyn qajettilik emes pe?! Tipti, memtilge kóshetindey sheshim shygharugha eshbir zandyq negiz joq, konstitusiyalyq qúzyr ghana bar, sony eshbir búltaqsyz atqaru - әrbir memlekettik qyzmetshining de, lauazymdynyng da paryzy men mindeti. Múnday sheshim shygharu - aua jútu ýshin búiryq shygharghanmen birdey jayt, mәselening absurdtyghy da sonda!

Búqaranyng memlekettik kensedegi qaghaz tilinde qanday sharuasy bar?  Úlyqtardyng memlekettik tildi mengergen-mengermegeni qarapayym júrtqa qanshalyqty kerek ekeni týsiniksiz, búl balanyng tili ata-anasynyng tilinde shyqqandyghyna mәz bolghan kórshining qylyghy sekildi qyisynsyz jayt. Onyng ýstine, neghúrlym әlgi «sýiinshi súrau» kóbeygen sayyn, nәtiyje az. Óitkeni, atalmysh is qarsy iydeologiyagha tap bolyp, basqa bireuler memlekettik tilden zardap shegip jatqanday qarsylyq tuyndap jatatyny az emes. Sondyqtan búl ýderisti jalghan nasihattan qútqaratyn kez keldi.

Belgili bir oblystyng ne qalanyng isjýrgizimi degen úghym boluy, keshiriniz, tipten mýmkin emes, naqty úiymnyng ne mekemening isjýrgizimi bolady jәne ol solardaghy qyzmetshilerding tildi iygeru әleuetine tәueldi. Al, bizde әli kýnge tildi iygeru kriyterii anyqtalmaghan jәne isjýrgizim qay mekemede qay úlyqtyng qanday talappen jýzege asyratyny belgisiz, jaghalay abstraksiya men qyial, shynayy monitoringtik syipat kerek! Monitoring degenimiz - әlgi memtilge kóshken ónirding úiymdary men mekemelerindegi úlyqtar men qyzmetshilerding qanshasy qanday dәrejede jazbasha-auyzsha sóidi mengergenin tekserip, jariyalau. Sonda әlgi «sýiinshiler» kimnen ne ýshin «súralatyny»  әbden týsinikti bolar edi.

Sóilik orta

Kez kelgen tilding sóige ainaluyn Qazaqstandaghyday manday tirep otyrghan jappay oqytu jýiesi emes, sóilik (tildik) ortanyng qamtyityny belgili. Búghan talay mysal da, dәiek te keltiruge bolady. Al, tildi oqytu qúrylymdary bar bolghany qoldau qúraly men til bilimin tiyanaqtau tetigi bola alatyny ras. Alayda, onyng tiyimdiligi aldyn ala qarastyrylmasa, milliardtaghan qarjynyng jay ghana jelbuaz shyghyngha ainalatynyn kóz kórip otyr.

Tildik orta degenimiz - sóilik әleuet. Sondyqtan da negizin jeti jýz myndyq ebreymen qúrghan kәzirgi Izrәil memleketi әlgi jeti jýz mynnyng әrqaysysyn ebrit tilining sóilik ortasynyng bólshegine ainaldyra bildi. Al, Qazaqstandaghy keminde bes milliondyq qazaqtildi qazaqtardyng múnday sóilik orta retinde ainalysqa jaratylmauy tildik sayasattyng qanshalyqty týzu ekeni turasynda jýrekti qaq aiyrarday, kýrsinte oilandyrady.

Is jýzinde qazaq tili ýshin sóilik ortany qalay jasaqtaugha bolar edi? Árbir memleketti, kommersiyalyq jәne basqa da újymdy qazaqtildi adamsyz elestetu qyiyn, qazaq tilin biletin azamat jetkilikti. Biraq, mәsele әlgi qazaqtildining azamattyq qúqyghy ayaqqa taptalyp, onyng óz tilin memleket isine jaratu mәselesining tuyndap otyrghany óz aldyna, atalghan әleuetti memlekettik tildi damytugha tolyq jaratu mýmkindigi qarastyrylmay kele jatqandyghy jalghan ba? Mysaly, әrbir qazaqtildi mamannyng óz oiyn memlekettik tilde bildiruine mýdde bildirilip, tipti mindettelse, onda әrbir újymda tolyq týrdegi qostildilik ahual qalyptasar edi: qazaqtildi adam qazaq tilinde, orystildi azamat sol tilde resmy qatynas jasay almaq; alayda, elimizde orys tilin týsinbeytin adam joghyn eskersek, al orystildi azamattar memlekettik tildi mengermese de, auyzeki qarapayym  núsqasyn (6 dengeylik til mengeruding eng tómengi bazalyq dengeyin) úghugha mindetti emes pe?! Úqpaghan kýnning ózinde olargha sol talap mindettelui shart. Qostildilik degenimiz de, memlekettik tilding damuyna alghyshart degenimiz de, qoghamdyq jәne etnostyq kelisim de - osy! Áytpese, bizge kәzirgi saltanat qúrghan monotildik (orys tildik) jaghdaydan qútylu mýmkin be?!

Árbir memlekettik újymnyng sóilik ortasy baqylaugha týsui shart, monitoringtik nysangha ainaluy kerek, qysqasy jabaghyday tútasqan ónkey birtildi (orystildi) újym bolmauy kerektigin, eskergen jón. Sóitip, osy kózqaras barynsha memlekettik til paydasyna ýdetilgen sayyn, onyng qoghamnan da, sóilik ortadan da alatyn orny oiyla týsedi. Alayda, bizding elde әzirge naqty isten góri jalpylama jadaghay sózuarlyqpen «til asyrau» oryn alyp otyrghanyn jasyra almaymyz. Búl saladaghy pәrmensizdik pen qúzyrsyzdyq, tasyrlyq pen qasandyq, qúldyq pen úrlyq til taqyrybyn әbden jauyr qylyp, masqaragha (diskreditasiyagha) úshyratty.

Qysqasy, sóilik orta memlekettik tildi damytudaghy basty sayasy tetik retinde qolgha alynsa ghana, ondaghan til ýiretu ortalyqtarynyng tiyimdiligi artady. Olar budjetting milliondaghan qarjysyn nәtiyjesiz ótkizu ortalyghy boludan qalady. Áytpese, kәzir sóilik orta órt shalghan toghaydyng keypinde, barghan sayyn quyrylyp barady, tildik kenis kýn sayyn taryluda, tilding sóli ketip, quara týsude. Til mәdeniyeti de, sóy mәdeniyeti de, mәsele boludan absurdqa ainala bastady.

Bir qyzyghy, orta bilim baghdarlamasyna engizilgen «Qazaq tili» pәnining qanday maqsaty bar ekeni belgisiz, býkil qazaqty filolog, lingivist etuden tuyndap otyr ma? Tilding teoriyasymen balanyng basyn qatyrghannan ne útudamyz, әlde, orys aghayyndardyng «Russkiy yazyk» pәnining ornyna «Russkaya rechiti» kirgizui bizdi oilantpay ma? Biz sabaqta amalsyz qazaqsha sóilep, ýziliste ógey tilge bet búratyn balanyng jigerin osylaysha qúm qylyp jýrgenimizge nege mәn bermeymiz? Ári beriden song qazaq әdebiyetin zorlap oqytqanday tyqpalaghansha, әlgi «Qazaqy sói» atalatyn tilimizding naghyz qoldanysyn pәn etsek, sheshendik te, aitys ta damyp, oqushylarymyz ýziliste aitysyp jýrmes pe edi?! Búl orayda oilanarlyq jayt jetkilikti. Ásirese, memlekettik isti qazaq tilinde jýrgizbek týgili, memlekettik organdar men úiymdarda qazaqsha BAQ arqyly halyqpen qatynasatyn adam qalmauda, isjýrgizimdi bylay qoyghanda, memleketti halyq aldynda sóiletetin qyzmetshini tabu mәselesi tuyndap otyr.

Sóilik ortanyng atalmysh saladaghy basty infraqúrylym ekendiginde sóz joq, mәsele memlekettik sayasatty sonyng paydasyna búruda, tildi qyruar shyghynnyng kózi boludan qútqaruda, sayasatty til maydanynan aryltuda, sayasy erikti daudan arashalap, iske júmyldyruda. Mәsele, paradoksqa ainalghan «memlekettik qyzmetshining tilin shygharu ýshin» aqy tóleude emes, oghan memleketting qúzyry negizinde qyzmetshi retinde tolyq memlekettik talap qoyuda.

«Abay-aqparat»