«Til polisiyasy» taghy da tekseriske shyqty. Alyp qala Almatynyng kóshelerin  kezip jýrip, kóptegen kerenau qúbylystardyng kuәsi boldyq. Oqyrman! Á degennen Sizdi shoshytyp alghymyz kelmeydi. Ayqyny, jany qazaq, tәni qazaq, jýregi «últym» dep soghatyn әrbir qandasymyzdyng múnday keteui keyin ketip bara jatqan mәselege kelgende, ýrke qaramauy mýmkin emes. Ásirese, ana tilimiz, memlekettik tilimiz - qazaq tilining hal-jayy kýili kóriniske enbey túrghan uaqytta onsyz da shyghayyn dep túrghan kózge  shybynday ýimeleydi  eken múnday mylqau kartinalar.

«Til polisiyasy» taghy da tekseriske shyqty. Alyp qala Almatynyng kóshelerin  kezip jýrip, kóptegen kerenau qúbylystardyng kuәsi boldyq. Oqyrman! Á degennen Sizdi shoshytyp alghymyz kelmeydi. Ayqyny, jany qazaq, tәni qazaq, jýregi «últym» dep soghatyn әrbir qandasymyzdyng múnday keteui keyin ketip bara jatqan mәselege kelgende, ýrke qaramauy mýmkin emes. Ásirese, ana tilimiz, memlekettik tilimiz - qazaq tilining hal-jayy kýili kóriniske enbey túrghan uaqytta onsyz da shyghayyn dep túrghan kózge  shybynday ýimeleydi  eken múnday mylqau kartinalar. Mýiizi qaraghayday qogham qayratkerlerinin, aqyn-jazushylardyn  esim-soyy berilgen kóshe attarynyng (Baytúrsynúly kóshesi, Ryskulov danghyly, Jansúgirov kóshesi, Zein Shashkin kóshesi, Bayzakov kóshesi, Búqar jyrau bulivary, Qonaev kóshesi, t.b.) kórineu kózge kórinerliktey qate jazyluy; attaghan sayyn aldynnan shyghatyn jarnama bilbordtaryndaghy menmúndalaghan qate jazular ( «Júmsaq bola alamyn - Byvai myagkiym» (syragha baylanysty jarnama), «Shynayy jәne sonday balghyn - Nastoyashiy y takoy svejiy» («Buratino» susynyna baylanysty jarnama), «Beeline» úyaly baylanysynyn, sonymen qatar ózge de úyaly baylanys týrlerining jarnamalarynyng ýnemi tolyq qazaqshalanbay berilui; blankiler, mandayshalardyng ( «Extra» kiyim dýkeni,  «beautymania» dýkeni,  «Zest» sәndi әielder kiyimi,  «GARMONIYA Jewellery» sәndi zerger búiymdaryn satatyn dýken,  «LEGO Plus» oiynshyqtar dýkeni,  «Restaurant «Metro» cafe»  restorany, «Bashmachok» ayaq-kiyim salony, t.s.s. ataular)  tól tilimizde emes, shetel tilinde jazyluy kónilge kirbing úyalatady. Tәuelsizdik alghan alghashqy jyldary orystardan irgemizdi aulaq salyp ýlgermegenimizdi syltaurattyq. Al, endi Tilderdi damytudyng 2010-2020 jyldargha arnalghan baghdarlamasy qabyldanghan kezde, Tәuelsizdigimizding 20 jyldyghy qarsanynda  kimge, ne ýshin múnymyzdy shaghamyz?! Til salasyna jyl sayyn bólinip jatqan qarajatty kórgen bir sheteldik bú qazaqtar nemenege kóz jasyn kól qylady der edi. Sol kóz jastyng nalasy ne ýshin, obaly kimge? Keshegi qayran da qayran әz erlerding amanat qiyanaty kimning moynynda? Ásili, әr qazaq júmghan auzyn ashatyn kez keldi. Últ mýddesine, tilge kelgende әr qazaq shyndyqty aituy kerek. Shyndyqty nysanagha alghan bizder jogharyda atalghan olqylyqtargha naqty jauapty adamdy nemese mekemeni, әlde úiymdy izdep jolgha shyqtyq. Jýrgenine jórgesi ilinetin jurnalist - qoghamdyq qúbylystar tuyndatqan jalpyúlttyq aurulardyng diagnozyn anyqtaytyn  adam. Endeshe, mindik atqa,  jiberdik tizgindi!

Zannyng joqtyghy - ózimizge soqqy

Aldymen Almaty qalasy Mәdeniyet basqarmasyna qaraytyn «Almatyjarnama» sharuashylyq jýrgizu qúqyghyndaghy memlekettik kommunaldyq kәsipornyna baghyt týzedik. Óitkeni, jarnamalar men mandayshalar dәl osy mekemede jasalyp, jer-jerge iledi. Kәsiporyn diyrektory Naylya Ahatqyzy  Mulukova bizding qoyghan saualdarymyzgha bylay dep ýn qatty:
Til polisiyasy: Almaty qalasyndaghy bildey Baytúrsynúly kóshesining atalymy badyrayyp  «Baytúrsynúly» dep   qate jazylghan. Sonday-aq, Búqar jyrau kóshesining atalymy  әli «bulivar» kýiinde túr. Búl qaladaghy kóshe attarynyng qate jazyluyna baylanysty bar bolghany eki-aq mysal. Múnday mysaldardy kóptep keltire beruge bolady. Sonda biz qashan jәne qalay tolyq qazaqylanbaqpyz?
Naylya Ahatqyzy: «Almatyjarnama» MKK marshruttyq baghdarlau jýiesine (kóshe attarynyng jol kórsetkishterine) qatysy joq. Búl súraq boyynsha Jol polisiyasy basqarmasyna jәne «SMEU g. Almaty» JShS habarlasuynyz qajet.
Til polisiyasy: Qaladaghy jarnama bilbordtaryndaghy kalika audarmalar әli kýnge kóbeye týspese, azayar emes. Mәselen, «Buratino» susynynyng jarnamasynda «Nastoyashiy y takoy svejiy!» degen  tirkesting audarmasy bylaysha kórinis tapqan: «Shynayy jәne sonday balghyn!» Bir qaraghanda-aq nemese bir-aq ret estigennen búl audarmanyng dúrys emes, búrystyghyn óziniz de angharasyz. Jarymjan jarnamalar: Syra susynyna baylanysty «Byvay myagkiym» tirkesi «Júmsaq bola alamyn» dep audarylyp, bilbordta deneli er adamnyng sureti qystyrylypty. Jalpy, búl jarnamanyng oryssha núsqasy әu basta dúrys jasalmaghan synayly. Sodan keyin úyaly baylanys jarnamalarynda jarymjan audarmalar, tipti,kóp. Mysaly, «Beeline»  úyaly baylanysynyng jarnama bilbordynda «Bezlimitnyy Internet-serfing v tvoem telefone» tirkesi «Limitsiz Internet-serfing sening telefonynda»  dep jarymjan audarylghan. Orysshadan tiyse terekke, tiymese bútaqqa audaryla beretin múnday jarnamalardy kim qadaghalaydy? Árip jәne emle qateleri órip jýr. Sonda sizder qúzyrly mekeme retinde ózindik núsqalarynyzdy  úsynbaysyzdar ma?
Naylya Ahatqyzy: Siz mysalgha keltirgen mәtinder boyynsha aitar bolsaq, iyә, rasynda jarnama bastapqyda kóbinese orys tilinde jasalady, sәlden keyin qazaq tiline audarylady. QR «Jarnama turaly» Zanynyng 6 bap, 2  tarmaghyna sәikes «Jarnama mazmúnynyng bir tilden ekinshi tilge audarmasy onyng negizgi maghynasyn búrmalamaugha tiyis». Búl mysaldarda maghynasy teng audarym jasalghan. Keybir jaghdaylarda biz jarnamagha ózimizding mәtinderimizdi úsynyp, týzetulerdi engizemiz.
Til polisiyasy: «Extra» kiyim dýkeni,  «beautymania» dýkeni,  «Zest» sәndi әielder kiyimi,  «GARMONIYA Jewellery» sәndi zerger búiymdaryn satatyn dýken,  «LEGO Plus» oiynshyqtar dýkeni,  «Restaurant «Metro» cafe»  restorany, «Bashmachok» ayaq-kiyim salony, t.s.s. ataular nege qazaqsha emes? Búl ataular qashan jәne qalay qazaqshalanbaq?
Naylya Ahatqyzy: QR  «Jarnama turaly» Zanynyng 6 bap, 2 tarmaghyna sәikes «Merzimdi baspasóz basylymdaryn qospaghanda, Qazaqstan Respublikasynyng aumaghyndaghy jarnama memlekettik jәne orys tilderinde, sonday-aq jarnama berushining qalauy boyynsha basqa da tilderde taratylady» delingen. Sondyqtan jarnama berushiler qazaq jәne orys tilderi mәtinderimen qatar sheteldik ataulardy qalaugha qúqyly.
Til polisiyasy: Kóshe attarynyn, jarnamalardyn, dýken ataularynyng qazaqshalanbauy men audaryluyndaghy qatelikterge kim jauap berui tiyis? Sizderding mekemede osy sala boyynsha filolog, lingvist mamandar júmys atqarady ma? Atqarsa, olardyng enbekteri nege jemissiz?
Naylya Ahatqyzy: Rasynda jarnama mәtinderinde qateler kezdesedi. Biraq, búl negizinde zansyz ornalastyrylghan jarnamagha baylanysty. Bizding kәsiporynda tirkeletin jarnamanyng súlbasy men mәtini tekserilip, bekitiledi. Kәsiporynda filologiyalyq bilimi bar redaktor-audarmashy qyzmet atqarady. Bizder kóshening attaryn qadaghalaymyz. Kóshe attaryna Tilderdi damytu basqarmasynyng onomastika bólimi jauap beredi. «MegaAlmaty», «Armada», «Praymplaza» ispetti qoghamdyq oryndar ózge tilde jazylghan. Sebebi, biz Ádilet ministrliginen qalay tirkelip keledi, solay beruge mәjbýrmiz. Óitkeni, ziyatkerlik menshik qúqyghy solay. «Avtorlyq qúqyq» degen jәne bar. Olardyng bәri -  әlemdik brendter. «Koka-kola» kompaniyasy  siyaqty ghoy. Sondyqtan sol qalpy jazylady. Zanda búl jazulargha eshqanday qarsylyq joq. Qazaqstan azamattarynyng kópshiligi aghylshynshagha qúmar. Mәselen, siz nysanagha alghan obektilerding basym kópshiligining iyeleri - ózimizding qazaqtar.
IYә, qazaq desen, ózine tiyedi degen osy eken ghoy. Jeme-jemge kelgende, ózderiniz kórip otyrghanday, shiyding basy sonau Ádilet ministrliginde jatyr. Degenmen, sol qúzyreti kýshti Ádilet ministrliginen qate kelgen jazbalardy «Almatyjarnamada» otyrghan redaktor-audarmashy nege týzetpeydi? Múnday birdi-ekili kónil týkpirinde qalyp qoyghan saualdar syrtqa shyqpay qalyp qoydy. Óitkeni, bәribir ózderine shang juytpaytyn kәsiporyn qyzmetkerlerining berer jauaby belgili edi.

Ádilet ministrligi әlsiz

Biz bet alghan kelesi mekeme - Almaty qalasynyng Tilderdi damytu basqarmasynyng onomastika bólimi. Bólim bastyghy - Orazov Saylau aghamyz. Aghamyzdy kórgen sәtte qolymyzda bar qate jazular men qisayghan qaripterdi kórsete salyp, «Kim kinәli?» deymiz ghoy. Til, til dep jýrip tabanynan tozghan bólim bastyghy ózine tәn sabyrlylyqpen sózining basyn bylay bastady: - Zamannyng asa quatty damuy jarnama salasyndaghy zannamalardy jedel jetildirip, ózgerister men tolyqtyrular engizip otyrudy talap etedi. Búl mәsele, әsirese, respublikamyzdyng asa iri de irgeli shahary - Almatynyng kýndelikti túrmys-tirshiliginen aiqyn kórinis berip otyrady.
Almaty qalasy kórneki aqparattar men jarnama mәselesin retteu men jetildiru barysynda basqalargha ýlgi boluy tiyis. Elimizding tarihi, mәdeni, ruhany jәne ekonomikalyq jetistikterin, otandyq óndiris pen әleumettik-sayasy túraqtylyghyn әsem de kórkem tildi jarnamalarmen nasihattau isin jetildiru men qalyptastyrudy baqylau - bizding basty maqsatymyz.
Keyingi jyldary qalamyzdaghy qarqyndy ekonomikalyq ózgerister saldarynan kóptegen jekemenshik kәsiporyndar, firmalar, sauda ortalyqtary, dýken jýieleri, halyqqa túrmystyq qyzmet kórsetu ortalyqtary men qoghamdyq tamaqtanu oryndary, isker birlestikter kýn sanap kóbeide. Tirkelgen kommersiyalyq nysandardyng ózi tek Almaty qalasynda 50 myngha juyq jәne olardyng sany kýnnen-kýnge artyp keledi. Olardyng әleumettik róli manyzdy ekeni bәrimizge belgili.
Jarnamalar men kórneki aqparattardyng tildik normagha sәikestigin tekserip, memlekettik tildegi mәtinderin zang talaptaryna say jazyluyn qadaghalau ýshin Almaty qalasynyng Tilderdi damytu basqarmasy, «Almatyjarnama» memlekettik kәsiporny, Audan әkimdikterining memlekettik tilge jauapty qyzmetkerlerining qatysuymen birlesken tekseruler toqsan sayyn úiymdastyryluda. Degenmen, búl sharalar әli de týbegeyli nәtiyje bermey otyr. Sebebi «Jarnama turaly», «Zandy túlghalardy tirkeu turaly», «Zat japsyrmalary turaly», t.b. zannamalarda «Qazaqstan Respublikasyndaghy Til turaly» zang baptarymen sәikes kele bermeydi. Mәselen, sheteldik mekemeler men olardyng sauda belgilerin memlekettik tilde rәsimdeuding joldary kórsetilmegen. Ony Ádilet oryndary qalay bekitip berse, jarnama agenttikteri solay jazady. Sonday-aq, memlekettik mekemeler jarnama qatesin eskertpe boyynsha týzeydi, al memlekettik emes úiymdarmen júmys isteu óte qiyn. Óitkeni, olargha әkimshilik-qúqyqtyq shara qoldanu men aiyppúl saludyng tetikteri zanda belgilenbegen. Sol siyaqty qalada jarnamamen ainalysyp otyrghan 130-gha juyq memlekettik emes jarnama agenttikteri bar, olar qazaqsha mәtinning mazmúnyna, orfografiyasyna kónil bóle bermeydi.
Kórneki aqparattar men jarnamalarda ketken qatelikterge toqsan sayyn tekseru jýrgizilip, qateler anyqtalyp, qalalyq prokuraturanyng qarauyna jiberiledi. Osy jarnamalardyng bәrine qúqyqtyq jaghynan shara qoldanu - sol prokuraturanyng qúzyrynda. Tilderdi damytu basqaramasynyn  eskertu jasaugha, tiym salugha eshqanday qúzyry da, qúqy da joq. Olar bizdi manyna da juytpaydy. Zang solay.
Til polisiyasy: Oghan deyin arnayy mamandar júmys istemeydi me sonda?
Ýlkendi-kishili dýkender bolsyn, kompaniya, firmalar jarnama ornatatyn bolsa,  mindetti týrde «Almatyjarnama» mekemesimen kelisiledi. Sodan song «Almatyjarnama» olargha kuәlik beredi. «Almatyjarnamanyn» ózderining audarmashylary bar.
Jana toqtalghanymday, qalada 130-day jekemenshik jarnama agenttikteri júmys isteydi. Kishigirim dýkender sonday agenttikterding kómegine jýginedi. Al jekemenshiktiki tek qana aqsha tabu ghoy. Bizding olargha auyz ashugha  eshqanday qúqymyz joq. Mysaly, bir kәsipker dýken ashady. Áueli ol jarghysyn jasaydy. Jarghysynda dýkenning atyn «Flamingo» dep qoyady. Jarghyny Ádilet basqarmasyna tirketedi. Al basqarmadaghylar Jarghyda qalay jazylsa, solay tirkeydi. Qarpi, tipti, latynsha jazylghan bolsa da.
Búl joly da gәp Ádilet ministrliginde bolyp shyqty. Desek te, mekeme atyn ózderi qoyatyn otandastarymyzgha jol bolsyn! Atauyn baqyraytyp shetelshe qoysaq, tútynushy balgha ýimelegen araday ýiile qalady  deydi-au osy.
«Almatyjarnama» bar mәseleni Onomastika bólimine audarsa, Til basqarmasyndaghylar kerisinshe silteydi. Mәn-jaygha osylay qanyq boldyq. Alayda, Onomastika bólimi kóshedegi jarymjan jarnamalar men shetel tilinde jazylghan mandayshalargha Ádilet ministrligin kinәlaghanymen, kóshe attaryna kelgende júp-juas bola qalatyny qalay?

Biylikting nemkettiligi nesi?!

Qazaq tilining shyn mәnisinde kósegesin kógertuge baryn salyp jýrgen «Almaty» telearnasyndaghy «Til saqshysy» baghdarlamasy birshama olqylyqtyng ornyn toltyrumen keledi. Ilude bireu bolmasa, búl baghdarlamanyng týsiru  tobynyng kózine týsken obektilerding eshqaysysy da arnayy mamandar tarapynan «5» degen bagha alghan emes. Ýnemi, ýshtikter men tórttikterding qatary kóbengde. Esesine, ekilik alghan oqushynyng anasyn renjitpes ýshin barynsha tyrysatynynday, atalghan kәsiporyndar da eskertpe sózderge qúlaq asyp jýr. Átten, bәri birdey emes. Bәri tegis qúlaq asuy ýshin elimizde qoldanysy berik ortaq Zang jetispeude. Múnday zang ýlgilerining týr-týri Ádilet ministrligine jyl sayyn joldanyp jatyr. Kim joldaydy deseniz, aitayyq. Onomastika bólimi qadau-qadau úsynystarymen Astanany ainalshyqtap jýr eken. Biraq, biylik әdettegidey ýnsiz. Sózding toqeteri, biz búl aurudyng diagnozyn - «biylikting nemkettiligi» dep anyqtadyq. Áytpese, Ádilet ministrligine elimiz aumaghynda, tughan jerinde teperish kórip jýrgen tól tildi jetimsiretpese jaraspay ma?! «Almatyjarnama» -kalika ónimderimen qarjyny qaltagha basyp otyrghan kәsiporyn. Qaladaghy negizgi jauapty mekeme Onomastika bólimi kóshedegi qarapayym týrikting «Doner Kebab»-na lәm dep auyz asha almay dal. Nege desek, zanmen qudalanady. Ótken jyly ghana Almaly audanyndaghy bir meyramhananyng atauyna qarsy dau aitqany ýshin Núrmúhan Shaymerdenov degen qyzmetkerinin  14 000 tenge aiyppúl tólegeni bar. Biylikte bekitilgen arnayy Zansyz bizding de basqan qadamymyzdyng tek ekenin úqtyq. Bizge Zang kerek, Zan!

Móldir Kenjebay

http://mtdi.kz/kz/til-policiaciy/materialdar/545