Ár memleket til sayasatynda:

- últtyq mýddesine ýilesimdi,
- ishki jaghdayyna ontayly,
- halqynyng (býgingi jәne bolashaqtaghy súranysyna) jauap beretin baghyttardy, amal-tәsilderdi tandaydy. Osy tandalghan baghyt pen amal-tәsilder til turaly zannamada tolyq reglamenttelui kerek.

Qazaqstandaghy qazirgi tildik jaghdayatty jәne bolashaqtaghy qogham súranystary, sol siyaqty osylargha ýilesetin halyqaralyq tәjiriybeler saralana kele, Memlekettik til turaly zanda mynalar eskerilui kerek dep sanaymyz.

Birinshiden, kóp elde tildik ahual ózgergen uaqytta onyng zannamalyq bazasy da ózgerip otyrady, sóitip til sayasatynda qogham men zamannyng talaptaryna jauap beretin tetikter janarady. Postkenestik kenistiktegi elderde til sayasatynyng zannamalyq bazasynyng ózgerui qarqyndy týrde jýzege asyryldy. Mәselen, Gruziya, Armeniya, Ázerbayjan, Ózbekstan, Tәjikstan, tipti Resey Federasiyasy da Kenes ókimeti kezinde qabyldanghan zandaryn ózgertti, Baltyq jaghalauy elderi tәuelsizdik alghaly Memlekettik til turaly zandaryna ýsh ret ózgeris engizdi. Al sarapshylardyng pikirinshe, 1997 jyly ózgertuler men tolyqtyrular jasalghan Qazaqstan Respublikasynyng «Til turaly» zany 1989 jylghy Kenes ókimeti kezinde qabyldaghan orys-qazaq qostildiliginin qoldanysyn tolyq saqtaugha qyzmet etip keledi, eldegi әldeqashan ózgergen tildik jaghdayatqa tolyq jauap bermeydi. Demokratiyalyq elderde memlekettik tildi bilu – azamattary ýshin «mindet» bolyp tabylady:

- «Ázerbayjan Respublikasynyng әrbir azamaty әzerbayjan tilin biluge mindetti» (Azerbayjan Respublikasynyng memlekettik til turaly zany. 1-bap, 1.1 tarmaq),

- «Fransuz tilin qoldanu mynalar ýshin mindetti bolyp tabylady:...» («Ispolizovanie fransuzskogo yazyka yavlyaetsya obyazatelinym») dep әr saladaghy qoldanys alandar men jaghdayattar egjey-tegjeyli sanamalap baptar boyynsha kórsetiledi (Fransuz tilining qoldanysy turaly № 94-665 Fransiya zany («Tubon zany»). 2-bap).

- orys tilining Resey Federasiyasynyng memlekettik tili turaly mәrtebesi osy jәne basqa da Federaldy zandarda anyqtalghan salalarda onyng qoldanysynyng mindettiligin bildiredi..., («status russkogo yazyka kak gosudarstvennogo yazyka Rossiyskoy Federasiy predusmatrivaet obyazatelinosti ispolizovaniya russkogo yazyka v sferah, opredelennyh nastoyashim Federalinym zakonom, drugimy federalinymy zakonamiy….»).

Mysaldar tizimin jalghastyra beruge bolady. Qazaqstannyng til turaly zanynda memlekettik tildi «bilu», «qoldanu»  emes, «mengerudin» ózi tek «paryz» dep qana kórsetilgen: «Qazaqstan halqyn toptastyrudyng asa manyzdy faktory bolyp tabylatyn memlekettik tildi mengeru – Qazaqstan Respublikasynyng әrbir azamatynyng paryzy» (Qazaqstan Respublikasyndaghy Til turaly zan. 4-bap). Memlekettik tildi «bilu», «qoldanu»  onyng azamattary ýshin mindet bolghan jaghdayda ghana til sayasatyndaghy (óz kezinde jemisin bergen) liyberaldy (әsirekenshil) qaghidattyng ornyn instrumentaldy (naqty sharalary kórsetilgen) qaghidat basady, yaghny memlekettik tilge degen qajettilikting zannamalyq negizi qalanady.

«Memlekettik til turaly» zandarda Qazaqstannyng tәjiriybege engizui ýshin ýlgi alarlyq eki týrli mәsele bar ekeni anyq: biri – talap pen mindetteu bolsa, ekinshisi – tilge qatysty jauapkershilikting belgilenui.

Ekinshiden, memlekettik tildi bilu dengeyin baghalaudyng «QAZTEST» jýiesine aghylshyn tilin mengeru dengeyin baghalau qúraly – Úlybritaniyadaghy IELTS, al AQSh-taghy TOEFL jýielerining tәjiriybesine sýienip, múny normativtendiru kerek. Búl normativter Memlekettik til turaly zanda kórinis tabuy kerek.

Mәselen, Úlybritaniyada belgili bir lauazymda júmys isteui nemese oqu ornynda bilim aluy ýshin kez kelgen túlgha aghylshyn tilin talap etilgen dengeyde biletinin atalghan test baghdarlamalary arqyly rastauy qajet. Osy arqyly qoghamdyq ortada tildi paydalanu súranysy jasalyp otyr. Múnday tәjiriybe Qazaqstan ýshin de tiyimdi, әri syrttan kelgen migranttardyn tildik jәne mәdeny beyimdeluine de qolayly jaghday jasalar edi.

Ýshinshiden, migranttardyng tildik beyimdeluine qatysty Resey Federasiyasynyng tәjiriybesi erekshe. Múnda 2015 jyldan bastap zannamada belgilengen normativter boyynsha elde túrugha rúqsat alu ýshin orys tili men mәdeniyetinen (850 sózden túratyn leksikalyq minimum, Resey Federasiyasynyng tarihy, zannamasy men әkimshilik qúrylysy, t.b.)  bilimi jónindegi sertifikat talap etiledi. Sertifikat alu ýshin enbek migranttaryn oqytu ortalyqtary qúryldy. Orys tilin biletin mamandargha azamattyq alu joldary jenildetildi, kerisinshe, orys tilin bilmegenderge elde enbek etu talaptary qiyndatyldy.

Tórtinshiden, Memlekettik til turaly zanda qazaq tilining memlekettik til jәne últtyq, halyqaralyq jәne etnosaralyq mәrtebelerin nynaytugha, jetildiruge, sonymen birge qazaq irredentalary otyrghan aumaqtaghy  avtohtondy til retindegi qoldanysyn saqtaugha arnalghan normativtik baza da jasaluy kerek. bolu kerek. Búl rette Germaniyanyng tәjiriybesi de útymdy. Germaniyada Gete ortalyghy әlemning 80-ge juyq elderinde ornalasqan.  Gete ortalyghynyn  qyzmeti kóp. Sonyng biri eline kelip, birlesken kәsiporyn, firma ashamyn deushilerge nemis tilin orta dengeyde mengeruin talap etedi, al mengermese, Gete ortalyghynyng sertifikatynsyz qansha paydasy bolsa da, birde-bir birlesken kәsiporyn,  firma ashylmaydy. Shetelderde qazaq mәdeniyeti men tilin dәripteytin ortalyqtar sanyn kóbeytip, keyin olardyng basyn qosyp, osy Gete ortalyghy tәjiriybesindegi myqty jeli jasaugha bolady. Al osy sharalardyng zandyk negizderi Memlekettik til turaly zanda kórsetilui kerek.

Besinshiden, memlekettik tildi biletinderge zannamada belgilengen artyqshylyqtar beru arqyly til ýirenushilerding sanyn da, sapasyn da arttyrugha septigin tiygizuge bolady. Mәselen, Estoniyada enbek naryghynda eston tilin bilui júmys ornyn tabu, óz isin keneytu ýshin basty sebep, eston tilin bilgen túlghagha lauazymyn  jaqsartugha, joghary jalaqy alugha kóp mýmkindik beriledi.

Qazaq tili – etnosaralyq qatynas tili

Lingvistikada «etnosaralyq qatynas tili» degen termin birneshe maghynany bildiredi.

- Bir memleketting territoriyasynda ómir sýrip jatqan últtardyng arasyndaghy qarym-qatynas tili. Múnda osy tilding memlekettik nemese resmy til boluy shart emes. Bir qyzyghy, bir elding territoriyasynda birneshe últtyng qarym-qatynasyna qyzmet etetin ortaq til kóbinese ghylymda, әkimshilik jýiede qoldanylmaytyn til bolatyn jaghdayattar jii kezdesedi eken. Mysaly, Daghystandaghy avar tili.

- lingua franca, pidjin nemese kreol tilder ózara tuys emes eki tilding ókilderi arasynda til tabysu ýshin qalyptasqan til. Ádette búlar qarym-qatynasqa qatysushy jaqtyng eshbirining de ana tili bolyp tabylmaydy, kóbinese bayyrghy tilding fonetikasy, grammatikasy jәne «jaulap alushy» nemese ýstem tilding leksikasy negizinde jasalyp, birneshe úrpaq qoldanghannan keyin jana úrpaqtyng «ana tili» kategoriyasyna ótedi. Mysaly, Yamayka araly túrghyndarynyng tili.

- Memlekettik til mәrtebesinin, onyng ýstemdigining arqasynda memleket territoriyasynda túryp jatqan etnostardyng reglamenttelgen belgili bir kommunikasiya týrleri men alandarynda qoldanylatyn qarym-qatynas tili, mysaly, Resey Federasiyasy qúramyndaghy últtar arasyndaghy qarym-qatynas tili retindegi orys tili;

- Bir memleket territoriyasyna tarihy sebeptermen kóshirilgen basqa últtardyng memleketqúrushy últtyng toleranttylyghyna jauap retinde qalyptasqan últaralyq qarym-qatynas tili. Múnda últaralyq qarym-qatynas tili rólin memleketqúrushy últ tili atqarady, biraq onyng múnday qyzmeti әkimshildik-әmirshildik jolmen, sayasy kýshteumen, ýstemdik qúru sharalarymen emes, tabighi, mәdeny jolmen jýzege asady.

Osylardyng ishindegi 4-anyqtama qazaq tilining últaralyq qatynas tili retindegi sipatyn kórsetedi. Ázirge әlemdik tarihta múnday rólge tek qazaq tili ie bolyp otyr, múnday presentting aldy bolyp otyr. Sebebi qazaq tili Qazaqstan territoriyasyna osydan eki jýz jyldan astam uaqyt búryn kelgen orys «pereselenderimen», stalindik zobalanda deportasiyalanghan qarashay-balqar, sheshen, ingush, nemis, kәris, t.b. últtardyn, sol siyaqty tyng iygeruge kelgen ózge etnostardyng óz ishinde, yaghny bir-birimen jәne olardyng jergilikti halyq – qazaqpen de qarym-qatynasynyng qyzmetine júmsaldy. Búl ýrdis myqty boldy, tek HH ghasyrdyng 70-80-jyldary Kenestik sayasat saldarynan әlsirey bastady. Alayda Qazaqstan tәuelsizdik alghannan keyin qazaq tilining memlekettik mәrtebe aluymen osy ýrdisti kýsheytuge barlyq mýmkindik boldy. Ásirese Qazaqstan halqy assambleyasynyng múndaghy róli erekshe bolghanyn aita ketu kerek. Degenmen mýmkindikterdi tolyq әri tiyimdi paydalanugha sayasi, biznes jәne keybir ziyatkerlik elita ókilderining qúlyqsyzdyghy kedergi keltirip keledi. Sondyqtan qazaq tilining Qazaqstan territoriyasyndaghy últaralyq qatynas tili retindegi qyzmeti stihiyaly týrde әri tek memlekettik til mәrtebesining arqasynda alghan әkimshilik resursynyng kómegimen ghana jýzege asyp otyr. Al qazaq tilining tabighy týrde etnosaralyq qatynas tili bolugha jetip-artylatyn әleueti, tarihiy-mәdeni, psihologiyalyq bazasy tolyq paydalanylmay jatyr. Búl ýshin:

- Qazaqstan territoriyasyndaghy barlyq últtargha qazaq tilinde sóileu «moda», «bedel» bolatyn sharalardy josparlap iske asyru kerek. Múnyng tiyimdi joldarynyng biri – sayasy elitanyng tolyqtay qazaq tilinde sóileui, halyqaralyq arenalarda qazaqstandyq sayasatkerlerding әrdayym tek qazaq tilinde sóileui kerek.

- Qazirgi sayasatta «júmsaq kýsh» (myagkaya sila) prinsiypi ózining artyqshylyghyn dәleldedi. Halyqaralyq alandarda óz mәdeniyeti, óneri, qúndylyghyn dәripteu arqyly ekonomikasyna investisiya tartu sayasaty kýshti. Múny til sayasatyna da qoldanu kerek. Mәselen, Dimash Qúdaybergenúly Qazaqstannyng ghana emes, qazaq tilining de brendi. Qazaq tilinde әlemdik brendter jasaugha ayanbau kerek.

- Qazaq tilining internet kenistiginde sapaly da tartymdy kontentin qalyptastyratyn sharalardy arttyru kerek;

- Qazaqstandaghy ózge últtargha qazaq tilinde biznes ashqany, qazaqsha qyzmet kórsetkeni ýshin marapttau sharalarynyng jýiesin jasau kerek;

- Tek qazaq tilinde bar, basqa tilde joq, biraq әlem júrtyna tartymdy, paydaly ruhany jәne materialdyq dýniyelikter tudyrugha jaghday jasau kerek;

- Qazaq mәdeniyeti, ghylymy, óneri men әdebiyeti tuyndylaryn halyqaralyq tilderge audaru, nasihattau, pash etu kerek. Osy baghytta atqaryp jatqan júmystar bar, olardyng sanyn arttyryp, sapasyn jaqsartu manyzdy.

- Ózge tildi mektepterdegi «Qazaq tili» men «Qazaq әdebiyeti» pәnin qosyp jibergen. Qazaqstanda «Qazaq әdebiyeti» derbes pәn retinde oqytyluy kerek, onyng mazmúnyn krativtendiru kerek, yaghny klassiktermen birge zamandas qalamgerlerding de, jeke túlghany damytatyn kórkem emes әdebiyetterding de kontentin oqytudy qosu kerek;

- «Qazaq tilining qoghamdyq bedeli (imidji)» atty jobany iske qosu kerek, oghan әsirese mektep basshylyqtary men ata-analardyng tandeminen qúralghan qoghamdyq belsendilerdi aralastyru kerek. Qaladaghy qazaq mektebining sabaqtan basqa uaqytta oqushylary (múghalimimen qosyp) oryssha sóileytin ýrdisti toqtatu kerek.

- Ghylym, tehnologiya, biznes, basqaru, diplomatiya men aqparat qazaqsha bolmay is onbaydy. Naqty sharalar jospary kerek. Tilderdi damytudyng memlekettik baghdarlamasyna osy salalardaghy qazaq tilin damytugha qatysty sharalar qosylady, biraq baghdarlamany Mәdeniyet jәne sport ministrligi basqa mministrliktermen, әsirese qarjy, ekonomika ministrlikterimen ýilestiru kezinde olardyng barlyghy týgeldey alynyp tastalady, sóitip memlekettik til mәrtebesin kóteruge arnalghan sharalar negizinen tek mәdeniyet salasynyng mekemelerinde jýzege asady.

- Qazaq tili internet kenistiginde jaylamay, ondaghy onyng sapasy artpay jastardy tilge baulu qiyn. Sondyqtan barlyq qazaq mәtinderining «aqyldy virtualdy bazasy» bolyp tabylatyn «Qazaq tilining últtyq korpusy» atty megajobany Últtyq joba retinde birneshe mekeme, memlekettik jәne jekemenshik úiymdar birlesip jýzege asyru kerek;

- Jana mamandyqtar tizbesi әzirlenip jatyr. Osy mamandyqtargha oqytatyn qúraldar qazaq tilinde әzirlenu kerek: Últtyq audarma burosy oqulyqtaryn audarsa, otandyq mamandar últtyq kontentpen oqulyqty tolyqtyru kerek, sebebi audarma-oqulyq jas úrpaq sanasyn últtyq sipatta damyta almaydy;

- Qazaqstan mektepterinde shet tilin oqytu kursynyng mazmúny tolyq Otandyq kontentte órbui kerek. Qazaqstandaghy aghylshyn, orys tili pәn múghalimderi JOO-da mindetti týrde qazaq-aghylshyn, qazaq-orys tilderining salghastyrmaly grammatikasy, salghastyrmaly leksikasy, salghastyrmaly fonetikasy kurstarynan ótui kerek. Osy pәnderdi engizu kerek.

- JOO-da filologiyalyq bilim beruge reforma kerek: lingvist-logoped (qazaqsha til syndyratyn), lingvist-spichrayter, lingvist-kopirayter, lingvist-psiholog, lingvist-irist, lingvist-ekonomist t.b. osy siyaqty tarbeyindi tiltanushylardy bazalyq filologiya dayyndap shyghu kerek, qoghamda qazaq tiline súranys kóp, maman joq, sondyqtan qazaqshanyng bәri tartymsyz audarmagha ainalyp otyr.

- Balalargha arnalghan sapaly ziyatkerlik mәtinder joq. Ol ýshin avtorlar pulyn jasaqtap, balalargha arnalghan ghylymi, ghylymiy-kópshilik, kórkem, publisistikalyq, t.b. mәtinder korpusyn jasau kerek. Eresekterge arnalghan mәtinderdi balalargha adaptasiyalau isin Bilim jәne ghylym ministrligi arnayy baghdarlama arqyly jýzege asyru kerek. Sonda oqulyq avtorlary mәtindi oidan qúramaydy. Oqulyq sapasy da artady.

Anar Fazyljan,

filologiya ghylymdarynyng kandidaty.

Abai.kz