Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Q.K. Toqaevtyng «SYNDARLY QOGhAMDYQ DIALOG – QAZAQSTANNYNG TÚRAQTYLYGhY MEN ÓRKENDEUINING NEGIZI» atty alghashqy joldauyn qazaqstandyqtar ýlken yqylaspen, jaqsy niyetpen qabyldady. Óitkeni onda qordalanyp qalghan qúqyqtyq, әleumettik, ekonomikalyq mәselelerdi sheshuge  arnalghan, búghan deyin aitylmaghan jana iydeyalar men tyng oilar bar.

Joldaudyng basty maqsaty Qazaqstandy túraqty qoghamgha ainaldyryp, odan әri órkendeuine jol ashyp sol ýshin baghyt baghdardy anyqtau. Osy túrghydan kelgende, oqu salasynyng qyzmetkeri retinde bizdi bilim beru men mәdeniyet salasyna qatysty mәseleler tolghandyrdy.

Preziydent Q.K. Toqaevtyng IV. ÁLEUMETTIK JANGhYRUDYNG JANA KEZENI atty bólimde asa mәn beriletin salalardyng eng basynda bilim beru sapasyn jaqsartu mәselesi túrghany zandy. Olay deytinimiz Bilm, densaulyq, mәdeneiyet búl kez kelgen qoghamnyng strategiyalyq salalary bolyp sanalady. Últ bolashaghy osy salalarmen baylanysty. Olarsyz qogham qúrdymgha ketedi. Sondyqtan da Preziydentting oqushylardyn qabiletin aiqyndap,  kәsiby baghyt-baghdar beru sayasatyn da, qala men auyl mektepteri arasyndaghy orta bilim sapasyn barynsha tenestiruge, auyldyng daryndy balalaryna qabiletin damytudyng jol kartasyn әzirlenui de, bilim salasyn qarjylandyru mәseleleri de, múghalimderding enbek aqysynyng ósui de halyqtyng ýmitpen qarap tolyq  qoldap otyrghan sayasat.

Osy orayda Preziydent Q.K. Toqaevtyng  joghary bilim sapasyna jeke toqtaluy da tegin emes. Joghary oqu ornyn bitirushiler dýnie jýzinde súranysqa iye, bәsekege tótep bere alatyn mamandar boluy tiyis. Qazirding ózinde-aq Qazaqstandyq mamandardyng shetelderde ghylymy júmysta da, qarjy salasynda da qyzmet etip jýrgenderi qanshama.

Búl jerde aitayyq degen basty mәsele jastarymyzdyng bilimi, daghdylary, sana-sezimi tek ózining mamandyghynyng ainalasynda ghana shektelip qalmasa eken deymiz. Óitkeni Qazaqstannyng bolashaghy tek taza «tehnarilar» men qarjygerlerding qolynda qalmauy kerek. Búl salagha kez kelgen elden kez kelgen mamandy aldyrtyp istetuge bolady.

JOO-nyn bitirip shyghatyn bolashaq mamandar joghary mәdeniyetti, kókiregi oyau, sanasy ashyq, jýregi últ dep soghatyn azamat bolyp shyghuy tiyis.

Býgin elimzge naghyz memleketshil azamattar qajet! Memleketshil dep memleket pen últ mýddesin ózining qara basy men «úyalastarynyn» mýddesinen joghary qoyatyndardy aitamyz. Bәz bireulerge onday adamdardyng tabighatta tabylmaytynday bop korinui mýmkin. Qatelesedi!

Qúdaygha shýkir, qazaqtyng mandayyna bitken sonday azamattar tarihta boldy. Ol HH ghasyrdyng basynda elge riyasyz qyzmet etken Alash ziyalylary. Kenes dәuiri men tәuelsizdik kezinde de onday azamattar boldy. Solardyng el ýshin ayanbay istegen qyzmetining arqasynda biz býgin últ bop úiyp, óz memlekettigimizdi, últtyq qúndylyqtarymyzdy saqtap otyrmyz.

Al osy mәselelerding bilim sapasyna, el túraqtylyghyna qanshalyqty qatysy bar dep oilaysyz ghoy?

Bolashaq qogham jәne memleket qayratkerlerinin, el tútqasyn ústaytyn azamattardyng sanasy men dýnie tanymyn qalyptastyratyn eki sala bar. Bireui tarih bolsa, ekinshisi әdebiyet. Oghan eshkimning dauy bolmas. Sondyqtan da oqyghan, kózi ashyq azamat dep sol tarih pen әdebiyetti jaqsy bilgen adamdargha qaratyp aitylatyn bolsa kerek. Biraq, ókinishke oray, jer betinde óz tarihymen, tilimen alysyp jýrgen bir-aq halyq bar – ol qazaq. Búl da bizding bodandyq sanadan әli de qútyla almay jýrgenimizding belgisi shyghar.

2016 jyldan bastap JOO-da Qazaqstan tarihy tolyq baghdarlamamen emes tek HH ghasyrdyng basynan bastap oqytylatyn boldy. Búl bastamany kótergen joghary bilim salasynda basshylyq qyzmet atqaryp jýrgen jaratylys tanu mamandyqtarynyng ókilderi. Olardy sol kezdegi Bilim jәne Ghylym Ministri qoldap, QR Mәjilisinde deputattar bir auyzda sol ýshin dauys bergen...  Ayta ketu kerek, tek «Aq jol» HDP búl sheshimge narazylyq bildirip qarsy boldy.

Qazaqstan tarihynyng oqu baghdarlamasy nege qysqardy?

JOO-da Qazaqstan tarihyn qysqartu turaly әngime toqsanynshy jyldardyng ayaghynan bastaldy.  Himikterge, fizikterge t.b. tarihtyng qajeti qansha?, - degen qanqu sózder shyqty. Qazaqstan tarihy mektepte oqylady, sol jetpey me? (Eger qazaqstan tarihy mektep baghdarlamasymen bitetin bolsa onda bizde tarih joq degen sóz). Bireuler mynanday uәj keltirdi: mysaly AQSh-ta jaratylys tanu nemese tehnikalyq sala boyynsha maman dayndau ýshin bar-joghy 9 pәn oqidy eken. Al bide 14 pәn. Nege? Sóitse búl 5 artyq pәnning bәri de gumanitarlyq pәnder ekn. Tariyh, filosofiya, til (orys, qazaq, aghylshyn), sayasattanu, din t.b. osy siyaqtylar... Birinshiden, AQSh eshkimge otar bolghan joq! AQSh azamattarynyng ruhy men sanasy asqaq, janghyrtudy qajet etpeydi. Ekinshiden, tariyh, filosofiya siyaqty dýniyetanymdyq pәnderding basty maqsaty – osy jerding bayyrghy túrghyndary kim? iyesi kim? t.b. súraqtargha jauap beru ýshin qajet. Eng bastysy ruhany qúndylyqtarymyzdy týgendep saqtau jәne bolashaq úrpaqqa jetkizu. Al, AQSh studentteri amerikagha baylanysty osynday súraqtargha jauap bere alama eken?! Amerika bayyrgha túrghyndarynyng mýshkil hali turaly olar bileme eken? Mine, bizge tarihy jady auaday sol ýshin kerek.

Keler jyly atalyp ótilui tiyis úly ghúlamalarymyz Ál-Farabiydin  1150 jyldyghy, Abay Qúnanbayúlynyng 175 jyldyghy men  Altyn Ordanyng 750 jyldyq mereytoylary men is-sharalargha qatysty Preziydent Q.K. Toqaev «El ómirindegi osynday eleuli oqighalar jas úrpaqty naghyz otanshyldyqqa tәrbiyeleuge jol ashady dep senemin», – degen bolatyn. Ókinishke oray, bilim salasynda oryn alghan solaqay sayasattyng saldarynan qazaq halqynyng tarihynda erekshe orny bar  búl túlghalar men tarihy oqighalar JOO-da oqylatyn Qazaqstannyng qazirgi zamanghy tarihy oqu baghdarlamasynda enbey  ýstirt atalyp ótetin boldy. Aytpaqshy, osy merekelerding tizimine qazaq memlekettiligining qayta janghyruynyng belgisi retinde Qazaq AKSR qúryluynyng 100 jyldyghyn da qosugha bolar edi.

Maqúl, tehnikalyq jәne jaratylys tanu mamandyghynda oqityn studentterge Qazaqstan tarihynyng ejelgi jәne orta ghasyrlyq kezenining keregi joq deyik. Al, erteng qazaqstandyq diplomattar korpusyna qosylatyn halyq aralyq qatynastar men shyghystanu, әdebiyet pen zang mamandyqtarynda oqityn  studentterding jazyghy qansha?! Qazaqstan tarihy olardyng maman retinde qyzmetining bir negizi emes pe?! Álde ejelgi jәne ortaghasyrlyq Qazaqstan tarihy býgingi syrtqy sayasatpen, kórshi eldermen qarym qatynasyna  baylanysy joq qajetsiz dýnie bolyp qaldy ma?!

Eng ókinishtisi –  Tәuelsizdikting 30 jyldyghy qarsanynda biz óz tarihymyzdan bas tartyp, ózimiz otyrghan bútany ózimiz baltalap otyrmyz.  Kerek deseniz 2013 jyly ýlken alqaly jiynda, kileng ziyaly qauym otyrghan újymnyng aldynda oqu salasynyng bir basshysy «komu nujen kakoy-to han» dep aitqan sózin estigende jaghamyzdy ústaghanbyz. Sol jyly Qazaqstan tarihyn qysqartudan saqtap qalghan Memlekettik Hatshy M.Tajinning bastamasymen kóterilgen  «Halyq tarih tolqynynda» baghdarlamasy bolatyn. Sol baghdarlama ayaqtalysymen Qazaqstan tarihyn oqytu baghdarlamasy da qysqardy... Taghy bir ókinishtisi Qazaqstan tarihyn oqytu baghdarlamasy sonyng aldynda ghana qabyldanghan «Mәdeny múra», «Úlytau tórindegi tolghanys», Qazaq handyghynyng 550 jyldyghy, «Halyq tarih tolqynynda» siyaqty is-sharalardy ótkizgennen song qysqaryp otyr ghoy?

Odan basqa gumanitarlyq pәnderdi shet eldik mamandargha oqytu qajet degen úsynystar aityla bastady. Keshiriniz, basqa-basqa al tarih siyaqty dýniyetanymdyq pәnderdi ana tilinde tek óz mamandarymyz oquy tiyis dep oilaymyn. Mysaly, keshegi Narhozdy alynyzshy. Qazir onyng basshylyghynda shet eldik mamandar otyr. Solar ne istedi deysiz ghoy?! Barlyq gumanitarlyq sabaqtardy bir pәnge biriktirip tastady. Tarih ta sonda, fәlsәfa da sondf, qúqyq ta sonda, din tanu da sonda... Naghyz dýbәrә shygharatyn  pәnge ainaldy.

Qay danyshpan aitsa da keremet aitylghan sóz: «Óz tarihyn bilmegen el ózge halyqtar men memleketterding mәdeniyetin tynaytatyn qigha ainalady!» Búl aksioma! Eger býghan deyingi tarihpen, mәdeniyetpen, tilmen bolghan kelensizdikterdi «ótpeli kezenning kemshilikteri dep týsindirsek, endi jaqyn arada әzirlenip qabyldanatyn «Azamattyq qoghamdy damytudyng 2025 jylgha deyingi tújyrymdamasynda» elimizding ruhany janghyruy men dýniyetanymyn qalpyna keltiretin tariyh, til, mәdeniyet siyaqty prinsipialdy mәseleler óz ornyn tórden alady depy senemiz.

Býgin Qazaqstan qoghamda, әsirese jastar arasynda әr týrli órkeniyetter men mәdeniyetterdin, diny nanym senimderding yqpaly aiqyn bayqalyp túr. Al Qazaqstannyng túraqtylyghy men órkendeui qoghamnyng tútastyghy men el birligine tikeley baylanysty emes pe?! Endigi bizding últtyq iydeyamyz sol birilik pen tútastyqty saqtap damytu boluy tiyis. Al ony tek tarihy sana  men tarihy jady ghana bere alady. Býgin elimizdi birlikke, tútastyqqa shaqyratyn ýlttyq iydeya – Qazaqstan azamattarynyng óz halqymen tarihy taghdyrdyng ortaqtyghyn sezinuinde. Kim bolsang ol bol. Biraq qazaq degen halyqtyng ókili ekenindi úmytpa. Qazaq degen halyq tek qazaqstanda jasalatynyn, Qazaqtyng jeri endi bir sýiem óspeytinin bil. Ne kórseng de Elinmen birge kóretinindi úmytpa!

Sondyqtan da, JOO-da Qazaqstan tarihyn qaytadan tolyq baghdarlamamen oqytudy qolgha alu qajet dep esepteymin.

Arman Júmadil

t.gh.k., әl-Faraby atyndaghy QazÚU oqytushysy

Abai.kz