قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ق.ك. توقاەۆتىڭ «سىندارلى قوعامدىق ديالوگ – قازاقستاننىڭ تۇراقتىلىعى مەن وركەندەۋىنىڭ نەگىزى» اتتى العاشقى جولداۋىن قازاقستاندىقتار ۇلكەن ىقىلاسپەن، جاقسى نيەتپەن قابىلدادى. ويتكەنى وندا قوردالانىپ قالعان قۇقىقتىق، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە  ارنالعان، بۇعان دەيىن ايتىلماعان جاڭا يدەيالار مەن تىڭ ويلار بار.

جولداۋدىڭ باستى ماقساتى قازاقستاندى تۇراقتى قوعامعا اينالدىرىپ، ودان ءارى وركەندەۋىنە جول اشىپ سول ءۇشىن باعىت باعداردى انىقتاۋ. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، وقۋ سالاسىنىڭ قىزمەتكەرى رەتىندە ءبىزدى ءبىلىم بەرۋ مەن مادەنيەت سالاسىنا قاتىستى ماسەلەلەر تولعاندىردى.

پرەزيدەنت ق.ك. توقاەۆتىڭ ءىV. الەۋمەتتىك جاڭعىرۋدىڭ جاڭا كەزەڭى اتتى بولىمدە اسا ءمان بەرىلەتىن سالالاردىڭ ەڭ باسىندا ءبىلىم بەرۋ ساپاسىن جاقسارتۋ ماسەلەسى تۇرعانى زاڭدى. ولاي دەيتىنىمىز ءبىلم، دەنساۋلىق، مادەنەيەت بۇل كەز كەلگەن قوعامنىڭ ستراتەگيالىق سالالارى بولىپ سانالادى. ۇلت بولاشاعى وسى سالالارمەن بايلانىستى. ولارسىز قوعام قۇردىمعا كەتەدى. سوندىقتان دا پرەزيدەنتتىڭ وقۋشىلاردىڭ قابىلەتىن ايقىنداپ،  كاسىبي باعىت-باعدار بەرۋ ساياساتىن دا، قالا مەن اۋىل مەكتەپتەرى اراسىنداعى ورتا ءبىلىم ساپاسىن بارىنشا تەڭەستىرۋگە، اۋىلدىڭ دارىندى بالالارىنا قابىلەتىن دامىتۋدىڭ جول كارتاسىن ازىرلەنۋى دە، ءبىلىم سالاسىن قارجىلاندىرۋ ماسەلەلەرى دە، مۇعالىمدەردىڭ ەڭبەك اقىسىنىڭ ءوسۋى دە حالىقتىڭ ۇمىتپەن قاراپ تولىق  قولداپ وتىرعان ساياسات.

وسى ورايدا پرەزيدەنت ق.ك. توقاەۆتىڭ  جوعارى ءبىلىم ساپاسىنا جەكە توقتالۋى دا تەگىن ەمەس. جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرۋشىلەر دۇنيە جۇزىندە سۇرانىسقا يە، باسەكەگە توتەپ بەرە الاتىن ماماندار بولۋى ءتيىس. قازىردىڭ وزىندە-اق قازاقستاندىق مامانداردىڭ شەتەلدەردە عىلىمي جۇمىستا دا، قارجى سالاسىندا دا قىزمەت ەتىپ جۇرگەندەرى قانشاما.

بۇل جەردە ايتايىق دەگەن باستى ماسەلە جاستارىمىزدىڭ ءبىلىمى، داعدىلارى، سانا-سەزىمى تەك ءوزىنىڭ ماماندىعىنىڭ اينالاسىندا عانا شەكتەلىپ قالماسا ەكەن دەيمىز. ويتكەنى قازاقستاننىڭ بولاشاعى تەك تازا «تەحنارلار» مەن قارجىگەرلەردىڭ قولىندا قالماۋى كەرەك. بۇل سالاعا كەز كەلگەن ەلدەن كەز كەلگەن ماماندى الدىرتىپ ىستەتۋگە بولادى.

جوو-نىن ءبىتىرىپ شىعاتىن بولاشاق ماماندار جوعارى مادەنيەتتى، كوكىرەگى وياۋ، ساناسى اشىق، جۇرەگى ۇلت دەپ سوعاتىن ازامات بولىپ شىعۋى ءتيىس.

بۇگىن ەلىمزگە ناعىز مەملەكەتشىل ازاماتتار قاجەت! مەملەكەتشىل دەپ مەملەكەت پەن ۇلت مۇددەسىن ءوزىنىڭ قارا باسى مەن «ۇيالاستارىنىڭ» مۇددەسىنەن جوعارى قوياتىنداردى ايتامىز. ءباز بىرەۋلەرگە ونداي ادامداردىڭ تابيعاتتا تابىلمايتىنداي بوپ كورىنۋى مۇمكىن. قاتەلەسەدى!

قۇدايعا شۇكىر، قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن سونداي ازاماتتار تاريحتا بولدى. ول حح عاسىردىڭ باسىندا ەلگە رياسىز قىزمەت ەتكەن الاش زيالىلارى. كەڭەس ءداۋىرى مەن تاۋەلسىزدىك كەزىندە دە ونداي ازاماتتار بولدى. سولاردىڭ ەل ءۇشىن ايانباي ىستەگەن قىزمەتىنىڭ ارقاسىندا ءبىز بۇگىن ۇلت بوپ ۇيىپ، ءوز مەملەكەتتىگىمىزدى، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاپ وتىرمىز.

ال وسى ماسەلەلەردىڭ ءبىلىم ساپاسىنا، ەل تۇراقتىلىعىنا قانشالىقتى قاتىسى بار دەپ ويلايسىز عوي؟

بولاشاق قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ، ەل تۇتقاسىن ۇستايتىن ازاماتتاردىڭ ساناسى مەن دۇنيە تانىمىن قالىپتاستىراتىن ەكى سالا بار. بىرەۋى تاريح بولسا، ەكىنشىسى ادەبيەت. وعان ەشكىمنىڭ داۋى بولماس. سوندىقتان دا وقىعان، كوزى اشىق ازامات دەپ سول تاريح پەن ادەبيەتتى جاقسى بىلگەن ادامدارعا قاراتىپ ايتىلاتىن بولسا كەرەك. بىراق، وكىنىشكە وراي، جەر بەتىندە ءوز تاريحىمەن، تىلىمەن الىسىپ جۇرگەن ءبىر-اق حالىق بار – ول قازاق. بۇل دا ءبىزدىڭ بوداندىق سانادان ءالى دە قۇتىلا الماي جۇرگەنىمىزدىڭ بەلگىسى شىعار.

2016 جىلدان باستاپ جوو-دا قازاقستان تاريحى تولىق باعدارلامامەن ەمەس تەك حح عاسىردىڭ باسىنان باستاپ وقىتىلاتىن بولدى. بۇل باستامانى كوتەرگەن جوعارى ءبىلىم سالاسىندا باسشىلىق قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن جاراتىلىس تانۋ ماماندىقتارىنىڭ وكىلدەرى. ولاردى سول كەزدەگى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى قولداپ، قر ماجىلىسىندە دەپۋتاتتار ءبىر اۋىزدا سول ءۇشىن داۋىس بەرگەن...  ايتا كەتۋ كەرەك، تەك «اق جول» حدپ بۇل شەشىمگە نارازىلىق ءبىلدىرىپ قارسى بولدى.

قازاقستان تاريحىنىڭ وقۋ باعدارلاماسى نەگە قىسقاردى؟

جوو-دا قازاقستان تاريحىن قىسقارتۋ تۋرالى اڭگىمە توقسانىنشى جىلداردىڭ اياعىنان باستالدى.  حيميكتەرگە، فيزيكتەرگە ت.ب. تاريحتىڭ قاجەتى قانشا؟، - دەگەن قاڭقۋ سوزدەر شىقتى. قازاقستان تاريحى مەكتەپتە وقىلادى، سول جەتپەي مە؟ (ەگەر قازاقستان تاريحى مەكتەپ باعدارلاماسىمەن بىتەتىن بولسا وندا بىزدە تاريح جوق دەگەن ءسوز). بىرەۋلەر مىنانداي ءۋاج كەلتىردى: مىسالى اقش-تا جاراتىلىس تانۋ نەمەسە تەحنيكالىق سالا بويىنشا مامان داينداۋ ءۇشىن بار-جوعى 9 ءپان وقيدى ەكەن. ال بىدە 14 ءپان. نەگە؟ سويتسە بۇل 5 ارتىق ءپاننىڭ ءبارى دە گۋمانيتارلىق پاندەر ەكن. تاريح، فيلوسوفيا، ءتىل (ورىس، قازاق، اعىلشىن), ساياساتتانۋ، ءدىن ت.ب. وسى سياقتىلار... بىرىنشىدەن، اقش ەشكىمگە وتار بولعان جوق! اقش ازاماتتارىنىڭ رۋحى مەن ساناسى اسقاق، جاڭعىرتۋدى قاجەت ەتپەيدى. ەكىنشىدەن، تاريح، فيلوسوفيا سياقتى دۇنيەتانىمدىق پاندەردىڭ باستى ماقساتى – وسى جەردىڭ بايىرعى تۇرعىندارى كىم؟ يەسى كىم؟ ت.ب. سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن قاجەت. ەڭ باستىسى رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى تۇگەندەپ ساقتاۋ جانە بولاشاق ۇرپاققا جەتكىزۋ. ال، اقش ستۋدەنتتەرى امەريكاعا بايلانىستى وسىنداي سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە الاما ەكەن؟! امەريكا بايىرعا تۇرعىندارىنىڭ مۇشكىل ءحالى تۋرالى ولار بىلەمە ەكەن؟ مىنە، بىزگە تاريحي جادى اۋاداي سول ءۇشىن كەرەك.

كەلەر جىلى اتالىپ ءوتىلۋى ءتيىس ۇلى عۇلامالارىمىز ءال-ءفارابيدىڭ  1150 جىلدىعى، اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 175 جىلدىعى مەن  التىن وردانىڭ 750 جىلدىق مەرەيتويلارى مەن ءىس-شارالارعا قاتىستى پرەزيدەنت ق.ك. توقاەۆ «ەل ومىرىندەگى وسىنداي ەلەۋلى وقيعالار جاس ۇرپاقتى ناعىز وتانشىلدىققا تاربيەلەۋگە جول اشادى دەپ سەنەمىن»، – دەگەن بولاتىن. وكىنىشكە وراي، ءبىلىم سالاسىندا ورىن العان سولاقاي ساياساتتىڭ سالدارىنان قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار  بۇل تۇلعالار مەن تاريحي وقيعالار جوو-دا وقىلاتىن قازاقستاننىڭ قازىرگى زامانعى تاريحى وقۋ باعدارلاماسىندا ەنبەي  ۇستىرت اتالىپ وتەتىن بولدى. ايتپاقشى، وسى مەرەكەلەردىڭ تىزىمىنە قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قايتا جاڭعىرۋىنىڭ بەلگىسى رەتىندە قازاق اكسر قۇرىلۋىنىڭ 100 جىلدىعىن دا قوسۋعا بولار ەدى.

ماقۇل، تەحنيكالىق جانە جاراتىلىس تانۋ ماماندىعىندا وقيتىن ستۋدەنتتەرگە قازاقستان تاريحىنىڭ ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلىق كەزەڭىنىڭ كەرەگى جوق دەيىك. ال، ەرتەڭ قازاقستاندىق ديپلوماتتار كورپۋسىنا قوسىلاتىن حالىق ارالىق قاتىناستار مەن شىعىستانۋ، ادەبيەت پەن زاڭ ماماندىقتارىندا وقيتىن  ستۋدەنتتەردىڭ جازىعى قانشا؟! قازاقستان تاريحى ولاردىڭ مامان رەتىندە قىزمەتىنىڭ ءبىر نەگىزى ەمەس پە؟! الدە ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلىق قازاقستان تاريحى بۇگىنگى سىرتقى ساياساتپەن، كورشى ەلدەرمەن قارىم قاتىناسىنا  بايلانىسى جوق قاجەتسىز دۇنيە بولىپ قالدى ما؟!

ەڭ وكىنىشتىسى –  تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعى قارساڭىندا ءبىز ءوز تاريحىمىزدان باس تارتىپ، ءوزىمىز وتىرعان بۇتانى ءوزىمىز بالتالاپ وتىرمىز.  كەرەك دەسەڭىز 2013 جىلى ۇلكەن القالى جيىندا، كىلەڭ زيالى قاۋىم وتىرعان ۇجىمنىڭ الدىندا وقۋ سالاسىنىڭ ءبىر باسشىسى «كومۋ نۋجەن كاكوي-تو حان» دەپ ايتقان ءسوزىن ەستىگەندە جاعامىزدى ۇستاعانبىز. سول جىلى قازاقستان تاريحىن قىسقارتۋدان ساقتاپ قالعان مەملەكەتتىك حاتشى م.ءتاجيننىڭ باستاماسىمەن كوتەرىلگەن  «حالىق تاريح تولقىنىندا» باعدارلاماسى بولاتىن. سول باعدارلاما اياقتالىسىمەن قازاقستان تاريحىن وقىتۋ باعدارلاماسى دا قىسقاردى... تاعى ءبىر وكىنىشتىسى قازاقستان تاريحىن وقىتۋ باعدارلاماسى سونىڭ الدىندا عانا قابىلدانعان «مادەني مۇرا»، «ۇلىتاۋ تورىندەگى تولعانىس»، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى، «حالىق تاريح تولقىنىندا» سياقتى ءىس-شارالاردى وتكىزگەننەن سوڭ قىسقارىپ وتىر عوي؟

ودان باسقا گۋمانيتارلىق پاندەردى شەت ەلدىك ماماندارعا وقىتۋ قاجەت دەگەن ۇسىنىستار ايتىلا باستادى. كەشىرىڭىز، باسقا-باسقا ال تاريح سياقتى دۇنيەتانىمدىق پاندەردى انا تىلىندە تەك ءوز ماماندارىمىز وقۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن. مىسالى، كەشەگى نارحوزدى الىڭىزشى. قازىر ونىڭ باسشىلىعىندا شەت ەلدىك ماماندار وتىر. سولار نە ىستەدى دەيسىز عوي؟! بارلىق گۋمانيتارلىق ساباقتاردى ءبىر پانگە بىرىكتىرىپ تاستادى. تاريح تا سوندا، ءفالسافا دا سوندف، قۇقىق تا سوندا، ءدىن تانۋ دا سوندا... ناعىز ءدۇبارا شىعاراتىن  پانگە اينالدى.

قاي دانىشپان ايتسا دا كەرەمەت ايتىلعان ءسوز: «ءوز تاريحىن بىلمەگەن ەل وزگە حالىقتار مەن مەملەكەتتەردىڭ مادەنيەتىن تىڭايتاتىن قيعا اينالادى!» بۇل اكسيوما! ەگەر بۇعان دەيىنگى تاريحپەن، مادەنيەتپەن، تىلمەن بولعان كەلەڭسىزدىكتەردى «وتپەلى كەزەڭنىڭ كەمشىلىكتەرى دەپ تۇسىندىرسەك، ەندى جاقىن ارادا ازىرلەنىپ قابىلداناتىن «ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋدىڭ 2025 جىلعا دەيىنگى تۇجىرىمداماسىندا» ەلىمىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋى مەن دۇنيەتانىمىن قالپىنا كەلتىرەتىن تاريح، ءتىل، مادەنيەت سياقتى پرينتسيپيالدى ماسەلەلەر ءوز ورنىن توردەن الادى دەپي سەنەمىز.

بۇگىن قازاقستان قوعامدا، اسىرەسە جاستار اراسىندا ءار ءتۇرلى وركەنيەتتەر مەن مادەنيەتتەردىڭ، ءدىني نانىم سەنىمدەردىڭ ىقپالى ايقىن بايقالىپ تۇر. ال قازاقستاننىڭ تۇراقتىلىعى مەن وركەندەۋى قوعامنىڭ تۇتاستىعى مەن ەل بىرلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى ەمەس پە؟! ەندىگى ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەيامىز سول بىرىلىك پەن تۇتاستىقتى ساقتاپ دامىتۋ بولۋى ءتيىس. ال ونى تەك تاريحي سانا  مەن تاريحي جادى عانا بەرە الادى. بۇگىن ەلىمىزدى بىرلىككە، تۇتاستىققا شاقىراتىن ۇلتتىق يدەيا – قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ءوز حالقىمەن تاريحي تاعدىردىڭ ورتاقتىعىن سەزىنۋىندە. كىم بولساڭ ول بول. بىراق قازاق دەگەن حالىقتىڭ وكىلى ەكەنىڭدى ۇمىتپا. قازاق دەگەن حالىق تەك قازاقستاندا جاسالاتىنىن، قازاقتىڭ جەرى ەندى ءبىر سۇيەم وسپەيتىنىن ءبىل. نە كورسەڭ دە ەلىڭمەن بىرگە كورەتىنىڭدى ۇمىتپا!

سوندىقتان دا، جوو-دا قازاقستان تاريحىن قايتادان تولىق باعدارلامامەن وقىتۋدى قولعا الۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن.

ارمان جۇمادىل

ت.ع.ك.، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ وقىتۋشىسى

Abai.kz