Jaqyn kýnderi (2019. Qazan), tarihshy dosym, R.O... súrauymen, Almatydan kelgen, kóptegen jyldar boyy Qazaqstannyng rulary ornalasqan eski kartalardy jinaqtaushy, zertteushi Á.T... aghamen birge Sók Tóre Abylayhanovtyng (tegin әzirge oryssha jaza túralyq) basyna baryp qaytqan edik. Qazaqtyng Úly Hany Abylay úrpaqtary Jetisugha qalay kelgeni, qashan kelgeni turaly birtalay tarihy mәlimetter, onyng ýstine el auzynan jetken biraz derekter barshylyq. Áytkenmen, qazaghymnyng ótken tarihty anyzgha ainaldyryp jiberetin әdetimen jәne orys zertteushilerining tolyq týsinbegendikterinen (mysaly,  Atkinsonnyng qatelesip, Sókti «Zuka» dep jazyp, Tezek Tórening әkesi, Shoqannyng qayyn atasy degeni bar) key oqighalar jelisi naqty derekterge qaraghanda kóbine әngimege úqsap ta ketedi, biraq sol aitylghandardyng kóbi tarihy qújattarmen rastalyp ta otyrady. Bizding tabighatynan zerek halqymyz esh nәrseni úmytpaydy. Búl joly da eski kartalardy zerdeley otyryp (Oryssha «2997 M Sek ture» belgisi qoyylghan, orys kartograftarynyng úqyptylyghy keremet...), osy oryn, Sók Tórening tura jatqan jeri ekenine naqty kóz jetkizdik. Búl kisi turaly birtalay tarihy qújat-derekter bar, alayda, keyingi zertteushilerding (óz zamandastarynyng da)  onyng әleumettik-sayasy kózqarastary, el basqarudaghy qyzmeti turaly týrli teris pikirler de (key Orys biyligi ókilderining mysqyl-ironiyalyq sózderi, keyingi qazaq zertteushilerining «orysshyl, otarshyldyqty ózi qoldaghan, Kenesarygha qarsy shyqty...» degen siyaqty...) aitylady.

Kenesary Han serikterimen opat-sheyit bolghannan keyingi, barlyq Jetisu ónirining tarihy, ataqty Tezek Tórening esimimen baylanysty ekeni belgili! Sondyqtan, bar qazaqqa belgili osy túlgha turaly biraz derekterdi qaraghanymyzgha baylanysty, atalyp otyrghan Sók Tóre turaly da birshama oqighalardy, keybir belgili siltemelerdi kórsetip, izdep jatpay-aq, esimizde qalghandarymen oqushylarmen oy bóliskim keledi.

Bizge jetken derekterge sәikes (auyz-eki; Rumyansev; Uәlihanov t.b.), Úly Han Abylay bastaghan Qazaq eli, ata júrt Jetisudy jonghardan bosatqan son, el birtindep, osynda qayta qonystana bastady (keybir azdaghan ru adamdarynyng shapqynshylyqta ýdermey, osynda, qalmaq qaramaghynda qalyp qoyghandary da bar). Abylayhan sol tústa óz balalaryn jan-jaqtaghy elderge (kóbine sol elderding iygi-jaqsylarynyng súrauymen) jiberip otyru sayasatyn ústanghan. Hannyng búl kóregendigi bar qazaqty biriktiruge arnalyp, sol zamangha sәikes, óte ong nәtiyjesin kórsetti. Onday jerlerge barghan úrpaqtary elmen tez arada aghayyn-tuys, qúda-jegjat bolyp, bar qazaqty basqarugha ontayly boldy. 

Jetisu eline aldymen ýlken úldarynyng biri (Han Uәliymen bir anadan, yaghni, qaraqalpaq begi Saghyndyqtyng qyzy Sayman Hanymnan tughan), Abylay atynan Sin imperiyasyna amanat-elshi bolyp barghan, Tashkentten bastap bar Ýisin, yaghni, Úly Jýz elin basqarghan, talay shayqastargha da qatysqan, qazaq balasy han ataghan – Ádil súltandy jibergen. Búl súltangha Sin imperiyasy da ong qarap, óz taraptarynan ýlken dәrejeli «Gun» ataq-shenin bergen. 

Abylay Han qaytqan son, Qoqan handyghy nyghayyp, jergilikti qazaqtarmen baqtalastyq kýsheygen, sonyng arty kóterilis-soghysqa alyp kelip, «tәshkendikter» Jýnis qojanyng bastauymen qazaqtardy (dulat t.b. rular) yghystyryp shyghardy. Sol kezderdegi qaqtyghystarda, Ádil Súltan 1815 jyly Tashkent týbinde opat boldy degen oidamyn. Taghy bir derekte 1820 jyly Merke týbinde delinedi, alayda, sol kezdegi oqighalardy saralay kele, birinshi derek tura dep esepteymiz (súltannyng jatqan jeri belgisiz, әzirge, naqty bilem degendi estimedim. Tashkent arhiyvinde derekter bolu kerek). Mine sol, Han Ádilding úldary (orys derekterinde on, qytay derekterinde on eki, qazaq shejirelerinde taghy eki-ýsheuining esimi qosylady) Tashkent týbinen yghysyp kelip, qazirgi biraz Jambyl, Almaty oblystarynyng jerine ie boldy. Ile ózenining sol jaghyndaghy Alban (bir bóligi), Dulat, Ysty, Oshaqty, Shapyrashty, Sirgeli t.b. rulardy (kóbine Ály Ádilúly Súltan, oryssha Aly (Gali) Adylov) basqaryp túrdy (Nesselirodening raportynda qaramaghynda 165 myng er adam bar delingen). Oghan, 1846 jylghy Lepsi ózenining boyyndaghy Orys biyligining qysymymen ótken, Úly Jýzding 5 ruyn (Dulat, Alban, Suan, Shapyrashty, Jalayyr) Imperiya qúramyna alu jәne Kenesaryny qoldamau turaly qauly qabyldanghan sezde, Úly Jýzding Agha Súltany jәne mayor sheni berildi. Osy qaulyda Sók Tórening de qoly, móri bar (Rumyansev, Atkinson). Alayda, búl jerde Orys biyligining ózderining de moyyndaytynynday, «...olar Kenesarydan tolyq bas tartyp ketken joq, jasyryn bolsyn baylanystary bar...» bolghanyn aita ketuimiz kerek.

Ile ózenining ong jaghynan Taldyqorghan ónirine deyingi aralyqtaghy (Alban (bir bóligi), Jalayyr, Shapyrashty (bir bóligi), Suan (bir bóligi), Qaraqalpaq, Týrikpen t.b. rularyna Ádil úldary Abylay (Qúlan), Eraly, Núraly (Tezek Tórening әkesi), Mamyrhan, Tólek, Begaly, Tinәli t.b. súltandar tórelik qúrdy (1825 jylghy Zibbershteyn jazbalary múny tolyq rastaydy). Orys biyligining aituynsha «búl súltandar óte auyzbirlikti, ýlkenderi Qúlan súltandy (jatqan jeri, Shoqannyng «Mogila Kulan Hana» enbeginde aituynsha Talghar ózeni boyynda), bәri de tyndaydy, ol súltanmen Sin imperiyasy jaqsy qarym-qatynasta, tolyq sanasady jәne barlyq sauda joldaryn solar baqylauda ústaydy» delinedi. El sózi de búny tolyqtay maqúldaydy. Osy atalghan adamdardyng birazynyng úrpaqtaryn qazirgi kýnde týgeldey bilemiz.

Abylayhannyng Jetisudaghy úldarynyng biri – Rýstem Tóre. IYә.., sol Kenesary Hannyng Balhash jaghasyna (Jetisu jaghyndaghy) keluine sebepker bolghan adam (derekterde Nauryzbay aldyn-ala kelip, ol kisimen kelisip ketken). Búl jerde (S. Múqanov t.b. qatelesken) «Kenesaryny jau qolyna tastap ketken osy Rýstem» degenning jalghan ekenin aita keteyik, óitkeni, Rýstem Tóre ol kezde qartayghan adam edi, Kene Hanmen birge Alatau joryghyna barghan joq (Osy aitqanymyz turaly zertteushi dosym Arman Qiyatpen birge talay pikir alysqan edik jәne ol derek-oylaryn jazyp shyqty. Sol jazbasyn kelitirip, «Kene Handy jaugha tastap ketken qay Rýstem» atty, kópshilikting sanaluan pikirtalasyn tudyrghan maqala jazghan edim, internet arqyly tabugha da bolady...).  Búl súltan turaly asa derekter bilmedim, tanityn úrpaqtarynyng keybiri Jambyl oblysynda túrady. Ol kisi qaytys bolghanda, Ókimettik jerleu komissiyasy qúramynda Sók Tórening de bolghany turaly jazba materialdy kórgenim bar.

Endigi aitayyn dep otyrghanymyz Abylay Hannyng Jetisudaghy (Taldyqorghan óniri) ýsh úly turaly maghlúmattar. El auzyndaghy derekterge sýiensek, Jalayyr elining iygi-jaqsylary hannan ózderine tórelikke osy Sókti súrap alghan eken, han olaryn maqúl kórip, onymen birge bir anadan tughan, Syghay, Taghay súltandardy qosa jibergen. Syghay men Taghay kәdimgidey er jetip qalghan kezderi bolsa, Sók óte jas bala bolghan. Aldynghy jazbalarymyzda aitqanymyzday, qazaq aqsaqaldary ózderine tóre saylaghanda ru qasiyetin (mentaliytetin) boyyna әbden siniru ýshin jasyraqtaryn tandaytyn. Búl dәstýrdi Jetisudyng soltýstik-shyghys bóligindegi «Nayman» rularynyng da ózderine Ábilmәmbet Hannyng (iyә.., sol Ábilmәmbet, handyqty óz balasyna bermey, Abylaygha bergen dana kisi) úly Ábilpeyizdi de jas kezinde súrap әkelgen! Qazirgi úrpaqtarynyng birazyn bilemiz (Ýsharal óniri).

1825 jylghy Zibbershteyn jәne keyingi arhivtik qújattargha, oghan qosa, auyzeki әngimelerge sýiensek, Syghay súltan da (jatqan jeri Labasy tauynyng Almaly mekeninde) el basqarugha belsendi aralasqan, úrpaqtary Jalayyr elining bir bóligin basqarghan, keyingi úrpaqtarynyng biri Hanqoja, úly Tәji súltan, bolystyqtar qúrylghanda «Tau Jalayyr bolysynda» basshy bolyp, eldi jinastyryp, «Myrza-Qarashapan» rularynyng bii bolghan kisi. Tezek Tóremen tyghyz baylanysta bolyp, el isin birlese sheship otyrghan (Qytaygha qarsy soghysqa, óz qarajatymen qaru jinap, tórtjýzden astam jasaqty bastap barghany turaly tarihy qújattar bar). Qazirgi úrpaqtarynyng birazyn bilemiz.

Al Taghay súltangha kelsek, kóbine inisi Sókting qasynda ómir sýrgen (jatqan jeri Jalghyzaghash-Bighash auylynyng many degen sóz bar, anyghyn bilmedim). Qazirgi keybir úrpaqtaryn bilemiz.  

Sók Tóre (azan shaqyryp qoyghan aty – Sýiik, oryssha dokumentterde Suk Ablayhanov) Abylayhanúly, el aitqanday 52 jyl boyy Jalayyr, Shapyrashty (bir bóligi) rularyna tórelik etti. El auzynda «...Shýiirkelesking kelse Sókke bar... Tentek kópke kónedi, kópke kónbese Sókke kónedi...» degen mәtelderding keyipkeri bolghan, elge Sók atymen tanymal bolghan osy kisi. 

Derekter boyynsha Sók Tóre, Abylayhannyng qaytarynyng aldynda tughan          kenje úly (zertteushiler 1779-1853...55 jyldar degendi kórsetedi), yaghni, tughan jyly eki-ýsh jyl búrynyraq boluy mýmkin (han kózi tirisinde Jalayyr aqsaqaldaryna bergeni ras bolsa) desek, úzaq ómir sýrip, seksen-seksenen asqan shaghynda qaytys bolghan.

Atkinsonnyng 1850 jyldary salghan suretinde de ol kisi qart adam ekeni kórinip túrdy, key zerteushiler, qasyndaghy ýsh әielderi jәne úly desedi (Atkinsonnyng sureti astyna Sók Tóre jәne otbasy dep jazghany ras, alayda, búl ýsh әiel óz әielderi me, әlde, kelin(der)i de bar ma jәne surettegi úly ma, ol jaghy belgisiz). Búl jerde zertteushilerding surette nege 3 (ýsh) әiel dep jazghandary týsiniksiz, suretti múqiyat qarasanyz, Sók Tóreden basqa eki әiel jәne eki jigit ekeni anyq kórinip túr! Osyghan baylanysty aitarymyz, key orys tildi qazaq zertteushiler bizding kóptegen ghúryptardy úqpaytynyn eskeru kerek-au, sondyqtan, búl jerde aqsaqaldyng artynda otyrghan (atasynyng aldyna shyqpay) jas әiel kelini bolar degen oidamyn! 

Jalpy, Atkinsonnyng ol kisi turaly key aitqany, mysaly «...ol әielindi sat dep aitty» degeni mýlde shyndyqqa janaspaydy, kóp jerinde Abakumovpen birge qaljyndap-mysqyldap (mysaly: kәri qaraqshy) aitqany kórinip túr (qaytersin, «ozyq» mәdeniyet ókilderi ghoy). 

Qay jerde ekeni esimde joq, Sók Tóre turaly «Alash» kósemi Álihan Bókeyhannyng arhiyvinen tabylghan, tarihshylargha beymәlim maghlúmattar keltirgen arnayy maqalasy bar degendi bir jerden oqyghan edim.

...Sók Tórening zamany Jetisu tarihyndaghy eng bir dramagha toly auyr uaqyt der edik: Shyghystan Sin imperiyasy «búl jerler bizding jer» dep, jylda әsker shygharyp, jergilikti qazaqtardan jaldyq aqy jinap otyrghan (jylyna 60 jylqy); Ilening sol jaq qanaty Qoqan Handyghyna qarap qalghan jәne sodan keyin Sin imperiyasynyng Shyghys Týrkistandaghy músylman kóterilisterine baylanysty әlsiregenin paydalanyp, Ilening ong jaghalauyn da iygermekke úmtylysy; Soltýstikten Resey Imperiyasynyng Ayagózden keyin Ilege deyingi jerlerge «Syrtqy okrug» salyp, óz qaramaghyna almaqshy niyeti t.b. sayasy oqighalar jelisine toly kezen!

Solay bola túra, aldynda aitqan 1800-shi jyldardan Kene Han opat bolghangha deyingi jyldarda Ilening ong jaghalauynan Ayagózge deyingi el-jerler derbesteu (anklavty siyaqty) ómir sýrdi. Áriyne, Semey-Ystyqkól-Búqara-Qúlja baghytyndaghy keruen joldary (olardy aldynda aitqan Abylayúly Han Ádilding úldary baqylady) osy jerlerden ótetin sebepti sol eldermen sauda qatynasy jaqsy damyp, el, mal sharuashylyghymen qosa, ken iygeru, eginshilik, qolóner, anshylyq t.b. kәsipterdi iygerip әleumettik jaghynan tynyshtau ómir sýrip jatqanymen, sayasy ómirde tynyshtyq bolmady. Onyng sebepterin aittyq.

Sók Tórening de Ádil úrpaqtarymen (óz nemere aghayyndarymen) baqtalastyghy osy kezde kórinis beredi, oghan Qytay imperiyasynyng (ol taraptan Sók Tórege eshqanday shen-ataq berilmegen) jәne Qoqan Handyghynyng ony asa kózge ilmey, Ádil balalarymen is jýrgizgeni de sebep bolsa kerek! Mýmkin, ózin sol kezde Abylayhannyng tikeley múrageri retinde esepteui de bolar (Abylaydan keyingi Uәly Han qaytys bolyp, ornyna Ghúbaydolla Han bolyp, ony orystar ústap alyp ketip, Qazaq Handyghyn, Kenesary qayta qalpyna keltirgenshe, joyghan uaqyt qoy)! Qalay bolghanda da, orys Imperiya biyligi ózderining tynshylary, tatar molda-saudager-tilmashtary (derekterde Tashbolat, Seyfulmulik degen kisilerding aty atalady) arqyly Sók Tóreni ózderine tarta bilgen. Sonyng әserinen 1818 jyly, Sók Tóre Úly Jýzdi de, Orta Jýz siyaqty Orys Imperiyasy qaramaghyna aludy súraghan. Ony patsha Aleksandr qoldap, 1819 jyldary Kóksu-Qaratal ózenderi boyynda bekinister de salynghan. Alayda, Qytay Imperiyasynyng notalyq qarsylyqtarynan keyin, 1825 jyldary ol bekinister, qúrylystar búzylyp, alynyp ketken.

Orys biyligi Sók Tórening bar Úly Jýz atynan sóileuine qúqy joq ekenin angharsa kerek, ony, 1825 jylghy Zibbershteyn jazbalarynan bayqaymyz (onda Sók Tórening bauyrlary Syghay men Taghay súltandardyng balalarymen birlesip jýrgizgen biyligi Jalayyr men Shapyrashtynyng bir bóligine ghana jýrgeni, ózining orysqa kóz qarasy jaqsy ekeni, jalpy eli de, ózi de juas ekendigi aitylady). Qyrghyzdardyng ózderin Orys Imperiyasy qúramyna alu turaly súrauymen shyqqan búl әskery ekspedisiya Semeyden shyghyp, Ystyqkólge deyin baryp, talay nәrseni anyqtaghan, yaghni, Jalayyr men Shapyrashtynyng bir bóligi jәne Alban-Dulat t.b. rular Ádil úldarynyng basqaruynda ekenin naqty kórsetken (mysaly, Ály Ádilúlyna qarasty rular qajet bolsa 60 myng salt atty adam shyghara alatyny aitylady).

Búdan keyingi derekterden Orys Imperiyasy Qytay imperiyasynyng Shyghys Týrkistandaghy músylmandarmen soghysyp, әlsiregenin tiyimdi paydalanyp, Jetisugha óz әserin barynsha jýrgize bastaghanyn jәne Qoqan Handyghyna da Shu ózeninen beri aspauy turaly shart qoyghanyny da belgili. Osydan keyin Kenesary 10 mynday elimen Jetisugha keldi jәne Kóksu-Qaratal ózenderine deyingi aimaqta, Orys biyliginen asa ygha qoymady. Aghasy Kóshek Súltandy jiberip, eger Jalayyr qoldamaytyn bolsa ayamay shabatynyn da eskertti. Búny jaqsy týsingen Orys biyligi eki jaqtan qaruly әsker shygharyp (esaul Nuhalov kóp belsendilik tanytty), oghan Orta Jýzding jasaqtaryn qosa bildi (Bólen, Qaraq atty adamdardyng bastauymen myngha tarta jasaq shyghyp, orys jaghynda bolghan). Úly Jýzding basty adamdaryn «endi Orta Jýzben tatulastyryp, shabystyrmaymyz» degen jeleumen, Lepsi ózeni boyyna shaqyryp, óz qaramaghyna alatyndyqtaryn, jәne Kenesaryny qoldamaudy qatang eskertip, qauly qabyldatty. Búl jerge Sók tóre, Kenesary sarbazdarynan elimdi qorghaymyn degen syltaumen, ózi barmay ornyna Jalayyr Mәnke Biydi jiberdi degen derek bar (Sók Tóremen birge búdan basqa Jalayyr Qarynbay Biyding de esimi kóp atalady).

Solay bola túra jergilikti qazaqtardyng «Kenesaryny qoldamaymyz» degenine Orys biyligi tolyq senbeytindikterin bildiredi degendi aittyq. Auyzeki derekterde de osynday qalypta jetti. Mysaly, keyinirek tabylghan Altynemeldegi Kóshen Tórening (Shoqannyng qayyn atasy, yaghni, Aysaranyng әkesi) qyzy Súlushashtyng әkesin joqtaghandaghy úzaq jyrda:

... Nauryzbay menen Qojyqtan, (Nauryzbay – Kene hannyng inisi, Qojyq qolbasshy)

Ýisin men Nayman seskenip.

Sizden kep aqyl súraghan,

Jýrer dep Kene kektenip.

Áskerler jinap beruge,

Shyqpaghan eshkim belsenip.

Sók ata menen ekeuin, (Sók – Abylay hannyng kenjesi),

El-júrtqa aqyl bergenin.

Tynyshtyghyn mәn halqynnyn,

Shynymen maqúl kórgenin.

Ton menen shekpen jinatyp,

At, týie, qoylar bergizdin.

Narlargha astyq tendetip,

Nauangha taghy bergizdin.

«Keler jyl әsker bered» dep,

Nauangha eldi sengizdin.

Araltóbe jer basynda,

Qúrmetin elding kórgizdin.

Nauryzbay men Qojyqty,

Shygharyp saldyng qúrmetpen.

Jalayyr, Nayman, Suandy,

Qútqardyng adal niyetpen.

Kóshen súltan atanyp,

Jayly boldyng halqyna.

Qaldyrmadyng tirlikte,

Jaman ataq artyna.

Hýkim kelse Alladan,

Pende bar ma almaghan.

Nәmrud otqa salghanda, (Nәmrud – patsha),

Ibrahim de janbaghan...

- degen ýzindiden-aq, jergilikti elding Kene hangha kóptegen kómek kórsetkeni kórinip túr. Jalpy Kene Hangha Ayagóz-Ýsharal-Qapal ónirindegi Nayman júrty da kóp jәrdemdeskeni turaly derekter jetkilikti. 

...Kenesary Han opat bolghan son, Qazaqtyng tәuelsizdik armany da jelge úshty! Orys Biyligi endi eshkimmen de sanaspaytynyn bildirip, Syrtqy Okrugter, uezder ashyp, qaruly zenbirekterin sýiretken әskerin qaptatyp, qarashekpenderin әkep, qazaqtyng eng shúrayly jerlerine (ózderin qúmgha, taqyrgha quyp), qonystandyra bastady. Búlaryn osy kýnge deyin miymyzgha qúiyp tastaghanday «qazaqty Qoqannyng ezgisinen qútqardyq» dep aqtady (eng «qyzyghy» osy tәuelsizdik zamanynda, keybireulerimizding sony aitatynyn qaytersin?!). 

Ol jyldardaghy Sók Tórening ómirindegi derekterge kelsek, oghan Atkinsonnyng birneshe ret kelip, suretin salghanyn; Atkinson men әieli Lusiyding Sók Tórening muzykany jaqsy kórgenin, tipti ózimen birge alyp jýretin orkestrining de bolghanyn; Anshylyqty jaqsy kórgenin; Olardyng aituynsha «seksenge kelgen jasyna qaramay, әli de barymtagha barugha dayyn ekenin; Búrynghy bir shayqasta múrnyna balta tiyip qisayyp qalghanyn; Otarshyl Patsha Ókimetining jyldyq 347 rubli kýmis aqsha jalaqy taghayyndaghany t.b. oqighalar jelisi bar. Arhivtik derekterde Sók Tórening óz auylynda malshy, kómekshilerimen 125 ýy ekendigi de aitylady.

Al 1858 jyly Shoqannyng Sók úly Janghazyny (arhiv derekterinde odan basqa Joshy, Dodan, keyinirek Baraq atty úldary, al qazaq shejiresinde taghy da birer úldary atalady) kórgeni turaly (ol turaly tabighatynan kirpiyaz Shoqan, tuys bolghanyna qaramay, asa jaqsy aita da qoymaydy, sarkazmdyq týrde key qylyqtaryn mysqylday keltiredi. Alatau Okrugining basshylaryn da «búnday adamdy basshy etip saylaghandary aqyldary azdyghynan bolar» dep týirep ótedi) jazghanda, Sók Tóre atalmaydy, soghan qaraghanda Sók Tórening 1853-55 jyldary qaytys bolghany tura shyghady (Solay degenimizben, I. Abramovtyng mәlimetinde, Sók Tóre 1863 jyly qaytys boldy jәne 1858 jyly Qaratal ózeni boyyndaghy bekinis Qarabúlaqqa kóshirilip, «Qarabúlaq, nemese Sók bekinisi (piyket)» atalyp, sol jyly basynda ýsh otbasy kazak kóship kelgen... delinedi. Naqty anyqtaugha uaqytyma baylanysty talpynys jasamadym...). 

1863 jylghy Qytay-Qazaq-Orys soghysyna Sók, әsirese, Syghay súltannyng úrpaqtary Tezek Tóre bastaghan qolda belsendilik, erlikter kórsetip, Orys Ókimeti tarapynan marapattargha ie bolghany anyq jogharyda aityp óttik).

Keyingi úrpaqtarynyng (Abay auylyndaghy apa, atyn úmyttym) Sók Tórening kýmbezi turaly, aitulary boyynsha «...atamyz qaytar aldynda, ózine arnap belgi qoymaudy tapsyrghan eken! Alayda, úldary, ol ósiyetti tyndamay, Tashkent jaqtan jeti adamdy shaqyryp, ýlken kýmbez soqtyrypty. Sol kýmbez ayaqtalar sәtte, ayaq asty búrq etip qúlap, әlgi jeti bayqústy jәne bir-eki adam bar, basyp qalghan kórinedi. Birge bolghan tórening bir úly әreng aman shyghypty!..»,- delinedi. Ol jerdi birneshe ret baryp kórdim, ýiindi týrinde jatyr (Taldyqorghan aeroportynan soltýstikke qaray 5-6 shaqyrymday jerde, «Dauylbay» tauynyng eteginde, Sarybúlaq ózenshesining boyynda. Kýre jol, Almaty-Óskemen trassasynan kórinip túr). Keyingi kezde (2005-10 bolsa kerek) úrpaqtary atynan әjepteuir qomaqty mәrmar tastan jazuy bar eskertkish qoyylghan (Bir ókinishti jeri jazylghan jazularda, jyldarynda, salynghan tamghada qatelikter ketipti).

Sózimizdi qorytyndylay aitsaq, keybireuler keri aitatynday ol zamannyng adamdarynyng isterin qazirgi kózqaraspen ólsheuge bolmas degen oidamyn. Ol kezdegi bizding halyq әlemdik ómir bәsekesinde artta qalghan bolatynbyz, sony eskerelik. Orys Imperiyasy bolmasa Qytay ma, Aghylshyn ba bәribir bireuine otarlaugha úshyrar edik, ol ghylymiy-tehnikalyq progresten artta qalyp, elimiz anqaulyqqa, qaranghylyqqa úshyraghan zaman bolatyn. Ózimizding barymyzdy jamandasaq, jaqsyny qaydan tabarmyz! Ár nәrsege uaqtyna say bagha berip, týsinistikpen qaraugha tyrysalyq. 

...Osydan 30 jylday búryn bir auylgha (Qoyankóz auyly) barghanymda, búrynnan aghayyn-tanys qúrdas jigit ýiine shaqyryp, seksenderdegi apanyng ýiine kirip qalghanymyz bar, amandasyp, «Apa, isteriniz sәtti bolsyn! Eski kórpeni sógip, qaytadan janalayyn dep otyrsyz ba?», degenimde, әlgi apa sasqalaqtap: «Iә qaraghym, iyә.., eski kórpeni qaqyratyp otyrmyz...» dedi! Onysyna tanyrqaghanyma, әlgi úly men kelini «apamyz Sók Tórege kelin ghoy, atyn ataugha bolmaydy emes pe, sony da bilmeding be...» degen edi! Mine, osynday qazaqy saltty ústanghan, tәrbiyeli ata-babalar men әje-apalardyng aruaqtary imandy bolsyn...    

Azken Altay
Jetisulyq

Abai.kz