جاقىن كۇندەرى (2019. قازان), تاريحشى دوسىم، ر.و... سۇراۋىمەن، الماتىدان كەلگەن، كوپتەگەن جىلدار بويى قازاقستاننىڭ رۋلارى ورنالاسقان ەسكى كارتالاردى جيناقتاۋشى، زەرتتەۋشى ءا.ت... اعامەن بىرگە سوك تورە ابىلايحانوۆتىڭ (تەگىن ازىرگە ورىسشا جازا تۇرالىق) باسىنا بارىپ قايتقان ەدىك. قازاقتىڭ ۇلى حانى ابىلاي ۇرپاقتارى جەتىسۋعا قالاي كەلگەنى، قاشان كەلگەنى تۋرالى ءبىرتالاي تاريحي مالىمەتتەر، ونىڭ ۇستىنە ەل اۋزىنان جەتكەن ءبىراز دەرەكتەر بارشىلىق. ايتكەنمەن، قازاعىمنىڭ وتكەن تاريحتى اڭىزعا اينالدىرىپ جىبەرەتىن ادەتىمەن جانە ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ تولىق تۇسىنبەگەندىكتەرىنەن (مىسالى،  اتكينسوننىڭ قاتەلەسىپ، سوكتى «زۋكا» دەپ جازىپ، تەزەك تورەنىڭ اكەسى، شوقاننىڭ قايىن اتاسى دەگەنى بار) كەي وقيعالار جەلىسى ناقتى دەرەكتەرگە قاراعاندا كوبىنە اڭگىمەگە ۇقساپ تا كەتەدى، بىراق سول ايتىلعانداردىڭ كوبى تاريحي قۇجاتتارمەن راستالىپ تا وتىرادى. ءبىزدىڭ تابيعاتىنان زەرەك حالقىمىز ەش نارسەنى ۇمىتپايدى. بۇل جولى دا ەسكى كارتالاردى زەردەلەي وتىرىپ (ورىسشا «2997 م سەك تيۋرە» بەلگىسى قويىلعان، ورىس كارتوگرافتارىنىڭ ۇقىپتىلىعى كەرەمەت...), وسى ورىن، سوك تورەنىڭ تۋرا جاتقان جەرى ەكەنىنە ناقتى كوز جەتكىزدىك. بۇل كىسى تۋرالى ءبىرتالاي تاريحي قۇجات-دەرەكتەر بار، الايدا، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ ء(وز زامانداستارىنىڭ دا)  ونىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي كوزقاراستارى، ەل باسقارۋداعى قىزمەتى تۋرالى ءتۇرلى تەرىس پىكىرلەر دە (كەي ورىس بيلىگى وكىلدەرىنىڭ مىسقىل-يرونيالىق سوزدەرى، كەيىنگى قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ «ورىسشىل، وتارشىلدىقتى ءوزى قولداعان، كەنەسارىعا قارسى شىقتى...» دەگەن سياقتى...) ايتىلادى.

كەنەسارى حان سەرىكتەرىمەن وپات-شەيىت بولعاننان كەيىنگى، بارلىق جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ تاريحى، اتاقتى تەزەك تورەنىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى ەكەنى بەلگىلى! سوندىقتان، بار قازاققا بەلگىلى وسى تۇلعا تۋرالى ءبىراز دەرەكتەردى قاراعانىمىزعا بايلانىستى، اتالىپ وتىرعان سوك تورە تۋرالى دا ءبىرشاما وقيعالاردى، كەيبىر بەلگىلى سىلتەمەلەردى كورسەتىپ، ىزدەپ جاتپاي-اق، ەسىمىزدە قالعاندارىمەن وقۋشىلارمەن وي بولىسكىم كەلەدى.

بىزگە جەتكەن دەرەكتەرگە سايكەس (اۋىز-ەكى; رۋميانتسەۆ; ءۋاليحانوۆ ت.ب.), ۇلى حان ابىلاي باستاعان قازاق ەلى، اتا جۇرت جەتىسۋدى جوڭعاردان بوساتقان سوڭ، ەل بىرتىندەپ، وسىندا قايتا قونىستانا باستادى (كەيبىر ازداعان رۋ ادامدارىنىڭ شاپقىنشىلىقتا ۇدەرمەي، وسىندا، قالماق قاراماعىندا قالىپ قويعاندارى دا بار). ابىلايحان سول تۇستا ءوز بالالارىن جان-جاقتاعى ەلدەرگە (كوبىنە سول ەلدەردىڭ يگى-جاقسىلارىنىڭ سۇراۋىمەن) جىبەرىپ وتىرۋ ساياساتىن ۇستانعان. حاننىڭ بۇل كورەگەندىگى بار قازاقتى بىرىكتىرۋگە ارنالىپ، سول زامانعا سايكەس، وتە وڭ ناتيجەسىن كورسەتتى. ونداي جەرلەرگە بارعان ۇرپاقتارى ەلمەن تەز ارادا اعايىن-تۋىس، قۇدا-جەگجات بولىپ، بار قازاقتى باسقارۋعا وڭتايلى بولدى. 

جەتىسۋ ەلىنە الدىمەن ۇلكەن ۇلدارىنىڭ ءبىرى (حان ۋاليمەن ءبىر انادان، ياعني، قاراقالپاق بەگى ساعىندىقتىڭ قىزى سايمان حانىمنان تۋعان), ابىلاي اتىنان تسين يمپەرياسىنا امانات-ەلشى بولىپ بارعان، تاشكەنتتەن باستاپ بار ءۇيسىن، ياعني، ۇلى ءجۇز ەلىن باسقارعان، تالاي شايقاستارعا دا قاتىسقان، قازاق بالاسى حان اتاعان – ءادىل سۇلتاندى جىبەرگەن. بۇل سۇلتانعا تسين يمپەرياسى دا وڭ قاراپ، ءوز تاراپتارىنان ۇلكەن دارەجەلى «گۋن» اتاق-شەنىن بەرگەن. 

ابىلاي حان قايتقان سوڭ، قوقان حاندىعى نىعايىپ، جەرگىلىكتى قازاقتارمەن باقتالاستىق كۇشەيگەن، سونىڭ ارتى كوتەرىلىس-سوعىسقا الىپ كەلىپ، «تاشكەندىكتەر» ءجۇنىس قوجانىڭ باستاۋىمەن قازاقتاردى (دۋلات ت.ب. رۋلار) ىعىستىرىپ شىعاردى. سول كەزدەردەگى قاقتىعىستاردا، ءادىل سۇلتان 1815 جىلى تاشكەنت تۇبىندە وپات بولدى دەگەن ويدامىن. تاعى ءبىر دەرەكتە 1820 جىلى مەركە تۇبىندە دەلىنەدى، الايدا، سول كەزدەگى وقيعالاردى سارالاي كەلە، ءبىرىنشى دەرەك تۋرا دەپ ەسەپتەيمىز (سۇلتاننىڭ جاتقان جەرى بەلگىسىز، ازىرگە، ناقتى بىلەم دەگەندى ەستىمەدىم. تاشكەنت ارحيۆىندە دەرەكتەر بولۋ كەرەك). مىنە سول، حان ءادىلدىڭ ۇلدارى (ورىس دەرەكتەرىندە ون، قىتاي دەرەكتەرىندە ون ەكى، قازاق شەجىرەلەرىندە تاعى ەكى-ۇشەۋىنىڭ ەسىمى قوسىلادى) تاشكەنت تۇبىنەن ىعىسىپ كەلىپ، قازىرگى ءبىراز جامبىل، الماتى وبلىستارىنىڭ جەرىنە يە بولدى. ىلە وزەنىنىڭ سول جاعىنداعى البان ء(بىر بولىگى), دۋلات، ىستى، وشاقتى، شاپىراشتى، سىرگەلى ت.ب. رۋلاردى (كوبىنە ءالي ءادىلۇلى سۇلتان، ورىسشا الي (گالي) ادىلوۆ) باسقارىپ تۇردى (نەسسەلرودەنىڭ راپورتىندا قاراماعىندا 165 مىڭ ەر ادام بار دەلىنگەن). وعان، 1846 جىلعى لەپسى وزەنىنىڭ بويىنداعى ورىس بيلىگىنىڭ قىسىمىمەن وتكەن، ۇلى ءجۇزدىڭ 5 رۋىن (دۋلات، البان، سۋان، شاپىراشتى، جالايىر) يمپەريا قۇرامىنا الۋ جانە كەنەسارىنى قولداماۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدانعان سەزدە، ۇلى ءجۇزدىڭ اعا سۇلتانى جانە مايور شەنى بەرىلدى. وسى قاۋلىدا سوك تورەنىڭ دە قولى، ءمورى بار (رۋميانتسەۆ، اتكينسون). الايدا، بۇل جەردە ورىس بيلىگىنىڭ وزدەرىنىڭ دە مويىندايتىنىنداي، «...ولار كەنەسارىدان تولىق باس تارتىپ كەتكەن جوق، جاسىرىن بولسىن بايلانىستارى بار...» بولعانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك.

ىلە وزەنىنىڭ وڭ جاعىنان تالدىقورعان وڭىرىنە دەيىنگى ارالىقتاعى (البان ء(بىر بولىگى), جالايىر، شاپىراشتى ء(بىر بولىگى), سۋان ء(بىر بولىگى), قاراقالپاق، تۇرىكپەن ت.ب. رۋلارىنا ءادىل ۇلدارى ابىلاي (قۇلان), ەرالى، نۇرالى (تەزەك تورەنىڭ اكەسى), مامىرحان، تولەك، بەگالى، ءتىنالى ت.ب. سۇلتاندار تورەلىك قۇردى (1825 جىلعى زيببەرشتەين جازبالارى مۇنى تولىق راستايدى). ورىس بيلىگىنىڭ ايتۋىنشا «بۇل سۇلتاندار وتە اۋىزبىرلىكتى، ۇلكەندەرى قۇلان سۇلتاندى (جاتقان جەرى، شوقاننىڭ «موگيلا كۋلان حانا» ەڭبەگىندە ايتۋىنشا تالعار وزەنى بويىندا), ءبارى دە تىڭدايدى، ول سۇلتانمەن تسين يمپەرياسى جاقسى قارىم-قاتىناستا، تولىق ساناسادى جانە بارلىق ساۋدا جولدارىن سولار باقىلاۋدا ۇستايدى» دەلىنەدى. ەل ءسوزى دە بۇنى تولىقتاي ماقۇلدايدى. وسى اتالعان ادامداردىڭ ءبىرازىنىڭ ۇرپاقتارىن قازىرگى كۇندە تۇگەلدەي بىلەمىز.

ابىلايحاننىڭ جەتىسۋداعى ۇلدارىنىڭ ءبىرى – رۇستەم تورە. ءيا..، سول كەنەسارى حاننىڭ بالحاش جاعاسىنا (جەتىسۋ جاعىنداعى) كەلۋىنە سەبەپكەر بولعان ادام (دەرەكتەردە ناۋرىزباي الدىن-الا كەلىپ، ول كىسىمەن كەلىسىپ كەتكەن). بۇل جەردە (س. مۇقانوۆ ت.ب. قاتەلەسكەن) «كەنەسارىنى جاۋ قولىنا تاستاپ كەتكەن وسى رۇستەم» دەگەننىڭ جالعان ەكەنىن ايتا كەتەيىك، ويتكەنى، رۇستەم تورە ول كەزدە قارتايعان ادام ەدى، كەنە حانمەن بىرگە الاتاۋ جورىعىنا بارعان جوق (وسى ايتقانىمىز تۋرالى زەرتتەۋشى دوسىم ارمان قياتپەن بىرگە تالاي پىكىر الىسقان ەدىك جانە ول دەرەك-ويلارىن جازىپ شىقتى. سول جازباسىن كەلىتىرىپ، «كەنە حاندى جاۋعا تاستاپ كەتكەن قاي رۇستەم» اتتى، كوپشىلىكتىڭ سانالۋان پىكىرتالاسىن تۋدىرعان ماقالا جازعان ەدىم، ينتەرنەت ارقىلى تابۋعا دا بولادى...).  بۇل سۇلتان تۋرالى اسا دەرەكتەر بىلمەدىم، تانيتىن ۇرپاقتارىنىڭ كەيبىرى جامبىل وبلىسىندا تۇرادى. ول كىسى قايتىس بولعاندا، وكىمەتتىك جەرلەۋ كوميسسياسى قۇرامىندا سوك تورەنىڭ دە بولعانى تۋرالى جازبا ماتەريالدى كورگەنىم بار.

ەندىگى ايتايىن دەپ وتىرعانىمىز ابىلاي حاننىڭ جەتىسۋداعى (تالدىقورعان ءوڭىرى) ءۇش ۇلى تۋرالى ماعلۇماتتار. ەل اۋزىنداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، جالايىر ەلىنىڭ يگى-جاقسىلارى حاننان وزدەرىنە تورەلىككە وسى سوكتى سۇراپ العان ەكەن، حان ولارىن ماقۇل كورىپ، ونىمەن بىرگە ءبىر انادان تۋعان، سىعاي، تاعاي سۇلتانداردى قوسا جىبەرگەن. سىعاي مەن تاعاي كادىمگىدەي ەر جەتىپ قالعان كەزدەرى بولسا، سوك وتە جاس بالا بولعان. الدىڭعى جازبالارىمىزدا ايتقانىمىزداي، قازاق اقساقالدارى وزدەرىنە تورە سايلاعاندا رۋ قاسيەتىن (مەنتاليتەتىن) بويىنا ابدەن ءسىڭىرۋ ءۇشىن جاسىراقتارىن تاڭدايتىن. بۇل ءداستۇردى جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگىندەگى «نايمان» رۋلارىنىڭ دا وزدەرىنە ابىلمامبەت حاننىڭ ء(يا..، سول ابىلمامبەت، حاندىقتى ءوز بالاسىنا بەرمەي، ابىلايعا بەرگەن دانا كىسى) ۇلى ابىلپەيىزدى دە جاس كەزىندە سۇراپ اكەلگەن! قازىرگى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرازىن بىلەمىز ء(ۇشارال ءوڭىرى).

1825 جىلعى زيببەرشتەين جانە كەيىنگى ارحيۆتىك قۇجاتتارعا، وعان قوسا، اۋىزەكى اڭگىمەلەرگە سۇيەنسەك، سىعاي سۇلتان دا (جاتقان جەرى لاباسى تاۋىنىڭ المالى مەكەنىندە) ەل باسقارۋعا بەلسەندى ارالاسقان، ۇرپاقتارى جالايىر ەلىنىڭ ءبىر بولىگىن باسقارعان، كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى حانقوجا، ۇلى ءتاجى سۇلتان، بولىستىقتار قۇرىلعاندا «تاۋ جالايىر بولىسىندا» باسشى بولىپ، ەلدى جيناستىرىپ، «مىرزا-قاراشاپان» رۋلارىنىڭ ءبيى بولعان كىسى. تەزەك تورەمەن تىعىز بايلانىستا بولىپ، ەل ءىسىن بىرلەسە شەشىپ وتىرعان (قىتايعا قارسى سوعىسقا، ءوز قاراجاتىمەن قارۋ جيناپ، تورتجۇزدەن استام جاساقتى باستاپ بارعانى تۋرالى تاريحي قۇجاتتار بار). قازىرگى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرازىن بىلەمىز.

ال تاعاي سۇلتانعا كەلسەك، كوبىنە ءىنىسى سوكتىڭ قاسىندا ءومىر سۇرگەن (جاتقان جەرى جالعىزاعاش-بيعاش اۋىلىنىڭ ماڭى دەگەن ءسوز بار، انىعىن بىلمەدىم). قازىرگى كەيبىر ۇرپاقتارىن بىلەمىز.  

سوك تورە (ازان شاقىرىپ قويعان اتى – سۇيىك، ورىسشا دوكۋمەنتتەردە سيۋك ابلايحانوۆ) ابىلايحانۇلى، ەل ايتقانداي 52 جىل بويى جالايىر، شاپىراشتى ء(بىر بولىگى) رۋلارىنا تورەلىك ەتتى. ەل اۋزىندا «...شۇيىركەلەسكىڭ كەلسە سوككە بار... تەنتەك كوپكە كونەدى، كوپكە كونبەسە سوككە كونەدى...» دەگەن ماتەلدەردىڭ كەيىپكەرى بولعان، ەلگە سوك اتىمەن تانىمال بولعان وسى كىسى. 

دەرەكتەر بويىنشا سوك تورە، ابىلايحاننىڭ قايتارىنىڭ الدىندا تۋعان          كەنجە ۇلى (زەرتتەۋشىلەر 1779-1853...55 جىلدار دەگەندى كورسەتەدى), ياعني، تۋعان جىلى ەكى-ءۇش جىل بۇرىنىراق بولۋى مۇمكىن (حان كوزى تىرىسىندە جالايىر اقساقالدارىنا بەرگەنى راس بولسا) دەسەك، ۇزاق ءومىر ءسۇرىپ، سەكسەن-سەكسەنەن اسقان شاعىندا قايتىس بولعان.

اتكينسوننىڭ 1850 جىلدارى سالعان سۋرەتىندە دە ول كىسى قارت ادام ەكەنى كورىنىپ تۇردى، كەي زەرتەۋشىلەر، قاسىنداعى ءۇش ايەلدەرى جانە ۇلى دەسەدى (اتكينسوننىڭ سۋرەتى استىنا سوك تورە جانە وتباسى دەپ جازعانى راس، الايدا، بۇل ءۇش ايەل ءوز ايەلدەرى مە، الدە، كەلىن(دەر)ى دە بار ما جانە سۋرەتتەگى ۇلى ما، ول جاعى بەلگىسىز). بۇل جەردە زەرتتەۋشىلەردىڭ سۋرەتتە نەگە 3 ء(ۇش) ايەل دەپ جازعاندارى تۇسىنىكسىز، سۋرەتتى مۇقيات قاراساڭىز، سوك تورەدەن باسقا ەكى ايەل جانە ەكى جىگىت ەكەنى انىق كورىنىپ تۇر! وسىعان بايلانىستى ايتارىمىز، كەي ورىس ءتىلدى قازاق زەرتتەۋشىلەر ءبىزدىڭ كوپتەگەن عۇرىپتاردى ۇقپايتىنىن ەسكەرۋ كەرەك-اۋ، سوندىقتان، بۇل جەردە اقساقالدىڭ ارتىندا وتىرعان (اتاسىنىڭ الدىنا شىقپاي) جاس ايەل كەلىنى بولار دەگەن ويدامىن! 

جالپى، اتكينسوننىڭ ول كىسى تۋرالى كەي ايتقانى، مىسالى «...ول ايەلىڭدى سات دەپ ايتتى» دەگەنى مۇلدە شىندىققا جاناسپايدى، كوپ جەرىندە اباكۋموۆپەن بىرگە قالجىڭداپ-مىسقىلداپ (مىسالى: كارى قاراقشى) ايتقانى كورىنىپ تۇر (قايتەرسىڭ، «وزىق» مادەنيەت وكىلدەرى عوي). 

قاي جەردە ەكەنى ەسىمدە جوق، سوك تورە تۋرالى «الاش» كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ارحيۆىنەن تابىلعان، تاريحشىلارعا بەيمالىم ماعلۇماتتار كەلتىرگەن ارنايى ماقالاسى بار دەگەندى ءبىر جەردەن وقىعان ەدىم.

...سوك تورەنىڭ زامانى جەتىسۋ تاريحىنداعى ەڭ ءبىر دراماعا تولى اۋىر ۋاقىت دەر ەدىك: شىعىستان تسين يمپەرياسى «بۇل جەرلەر ءبىزدىڭ جەر» دەپ، جىلدا اسكەر شىعارىپ، جەرگىلىكتى قازاقتاردان جالدىق اقى جيناپ وتىرعان (جىلىنا 60 جىلقى); ىلەنىڭ سول جاق قاناتى قوقان حاندىعىنا قاراپ قالعان جانە سودان كەيىن تسين يمپەرياسىنىڭ شىعىس تۇركىستانداعى مۇسىلمان كوتەرىلىستەرىنە بايلانىستى السىرەگەنىن پايدالانىپ، ىلەنىڭ وڭ جاعالاۋىن دا يگەرمەككە ۇمتىلىسى; سولتۇستىكتەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ اياگوزدەن كەيىن ىلەگە دەيىنگى جەرلەرگە «سىرتقى وكرۋگ» سالىپ، ءوز قاراماعىنا الماقشى نيەتى ت.ب. ساياسي وقيعالار جەلىسىنە تولى كەزەڭ!

سولاي بولا تۇرا، الدىندا ايتقان 1800-ءشى جىلداردان كەنە حان وپات بولعانعا دەيىنگى جىلداردا ىلەنىڭ وڭ جاعالاۋىنان اياگوزگە دەيىنگى ەل-جەرلەر دەربەستەۋ (انكلاۆتى سياقتى) ءومىر ءسۇردى. ارينە، سەمەي-ىستىقكول-بۇقارا-قۇلجا باعىتىنداعى كەرۋەن جولدارى (ولاردى الدىندا ايتقان ابىلايۇلى حان ءادىلدىڭ ۇلدارى باقىلادى) وسى جەرلەردەن وتەتىن سەبەپتى سول ەلدەرمەن ساۋدا قاتىناسى جاقسى دامىپ، ەل، مال شارۋاشىلىعىمەن قوسا، كەن يگەرۋ، ەگىنشىلىك، قولونەر، اڭشىلىق ت.ب. كاسىپتەردى يگەرىپ الەۋمەتتىك جاعىنان تىنىشتاۋ ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمەن، ساياسي ومىردە تىنىشتىق بولمادى. ونىڭ سەبەپتەرىن ايتتىق.

سوك تورەنىڭ دە ءادىل ۇرپاقتارىمەن ء(وز نەمەرە اعايىندارىمەن) باقتالاستىعى وسى كەزدە كورىنىس بەرەدى، وعان قىتاي يمپەرياسىنىڭ (ول تاراپتان سوك تورەگە ەشقانداي شەن-اتاق بەرىلمەگەن) جانە قوقان حاندىعىنىڭ ونى اسا كوزگە ىلمەي، ءادىل بالالارىمەن ءىس جۇرگىزگەنى دە سەبەپ بولسا كەرەك! مۇمكىن، ءوزىن سول كەزدە ابىلايحاننىڭ تىكەلەي مۇراگەرى رەتىندە ەسەپتەۋى دە بولار (ابىلايدان كەيىنگى ءۋالي حان قايتىس بولىپ، ورنىنا عۇبايدوللا حان بولىپ، ونى ورىستار ۇستاپ الىپ كەتىپ، قازاق حاندىعىن، كەنەسارى قايتا قالپىنا كەلتىرگەنشە، جويعان ۋاقىت قوي)! قالاي بولعاندا دا، ورىس يمپەريا بيلىگى وزدەرىنىڭ تىڭشىلارى، تاتار مولدا-ساۋداگەر-ءتىلماشتارى (دەرەكتەردە تاشبولات، سەيفۋلمۋليك دەگەن كىسىلەردىڭ اتى اتالادى) ارقىلى سوك تورەنى وزدەرىنە تارتا بىلگەن. سونىڭ اسەرىنەن 1818 جىلى، سوك تورە ۇلى ءجۇزدى دە، ورتا ءجۇز سياقتى ورىس يمپەرياسى قاراماعىنا الۋدى سۇراعان. ونى پاتشا الەكساندر قولداپ، 1819 جىلدارى كوكسۋ-قاراتال وزەندەرى بويىندا بەكىنىستەر دە سالىنعان. الايدا، قىتاي يمپەرياسىنىڭ نوتالىق قارسىلىقتارىنان كەيىن، 1825 جىلدارى ول بەكىنىستەر، قۇرىلىستار بۇزىلىپ، الىنىپ كەتكەن.

ورىس بيلىگى سوك تورەنىڭ بار ۇلى ءجۇز اتىنان سويلەۋىنە قۇقى جوق ەكەنىن اڭعارسا كەرەك، ونى، 1825 جىلعى زيببەرشتەين جازبالارىنان بايقايمىز (وندا سوك تورەنىڭ باۋىرلارى سىعاي مەن تاعاي سۇلتانداردىڭ بالالارىمەن بىرلەسىپ جۇرگىزگەن بيلىگى جالايىر مەن شاپىراشتىنىڭ ءبىر بولىگىنە عانا جۇرگەنى، ءوزىنىڭ ورىسقا كوز قاراسى جاقسى ەكەنى، جالپى ەلى دە، ءوزى دە جۋاس ەكەندىگى ايتىلادى). قىرعىزداردىڭ وزدەرىن ورىس يمپەرياسى قۇرامىنا الۋ تۋرالى سۇراۋىمەن شىققان بۇل اسكەري ەكسپەديتسيا سەمەيدەن شىعىپ، ىستىقكولگە دەيىن بارىپ، تالاي نارسەنى انىقتاعان، ياعني، جالايىر مەن شاپىراشتىنىڭ ءبىر بولىگى جانە البان-دۋلات ت.ب. رۋلار ءادىل ۇلدارىنىڭ باسقارۋىندا ەكەنىن ناقتى كورسەتكەن (مىسالى، ءالي ءادىلۇلىنا قاراستى رۋلار قاجەت بولسا 60 مىڭ سالت اتتى ادام شىعارا الاتىنى ايتىلادى).

بۇدان كەيىنگى دەرەكتەردەن ورىس يمپەرياسى قىتاي يمپەرياسىنىڭ شىعىس تۇركىستانداعى مۇسىلماندارمەن سوعىسىپ، السىرەگەنىن ءتيىمدى پايدالانىپ، جەتىسۋعا ءوز اسەرىن بارىنشا جۇرگىزە باستاعانىن جانە قوقان حاندىعىنا دا شۋ وزەنىنەن بەرى اسپاۋى تۋرالى شارت قويعانىنى دا بەلگىلى. وسىدان كەيىن كەنەسارى 10 مىڭداي ەلىمەن جەتىسۋعا كەلدى جانە كوكسۋ-قاراتال وزەندەرىنە دەيىنگى ايماقتا، ورىس بيلىگىنەن اسا ىعا قويمادى. اعاسى كوشەك سۇلتاندى جىبەرىپ، ەگەر جالايىر قولدامايتىن بولسا اياماي شاباتىنىن دا ەسكەرتتى. بۇنى جاقسى تۇسىنگەن ورىس بيلىگى ەكى جاقتان قارۋلى اسكەر شىعارىپ (ەساۋل نيۋحالوۆ كوپ بەلسەندىلىك تانىتتى), وعان ورتا ءجۇزدىڭ جاساقتارىن قوسا ءبىلدى (بولەن، قاراق اتتى ادامداردىڭ باستاۋىمەن مىڭعا تارتا جاساق شىعىپ، ورىس جاعىندا بولعان). ۇلى ءجۇزدىڭ باستى ادامدارىن «ەندى ورتا جۇزبەن تاتۋلاستىرىپ، شابىستىرمايمىز» دەگەن جەلەۋمەن، لەپسى وزەنى بويىنا شاقىرىپ، ءوز قاراماعىنا الاتىندىقتارىن، جانە كەنەسارىنى قولداماۋدى قاتاڭ ەسكەرتىپ، قاۋلى قابىلداتتى. بۇل جەرگە سوك تورە، كەنەسارى ساربازدارىنان ەلىمدى قورعايمىن دەگەن سىلتاۋمەن، ءوزى بارماي ورنىنا جالايىر ماڭكە ءبيدى جىبەردى دەگەن دەرەك بار (سوك تورەمەن بىرگە بۇدان باسقا جالايىر قارىنباي ءبيدىڭ دە ەسىمى كوپ اتالادى).

سولاي بولا تۇرا جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ «كەنەسارىنى قولدامايمىز» دەگەنىنە ورىس بيلىگى تولىق سەنبەيتىندىكتەرىن بىلدىرەدى دەگەندى ايتتىق. اۋىزەكى دەرەكتەردە دە وسىنداي قالىپتا جەتتى. مىسالى، كەيىنىرەك تابىلعان التىنەمەلدەگى كوشەن تورەنىڭ (شوقاننىڭ قايىن اتاسى، ياعني، ايسارانىڭ اكەسى) قىزى سۇلۋشاشتىڭ اكەسىن جوقتاعانداعى ۇزاق جىردا:

... ناۋرىزباي مەنەن قوجىقتان، (ناۋرىزباي – كەنە حاننىڭ ءىنىسى، قوجىق قولباسشى)

ءۇيسىن مەن نايمان سەسكەنىپ.

سىزدەن كەپ اقىل سۇراعان،

جۇرەر دەپ كەنە كەكتەنىپ.

اسكەرلەر جيناپ بەرۋگە،

شىقپاعان ەشكىم بەلسەنىپ.

سوك اتا مەنەن ەكەۋىڭ، (سوك – ابىلاي حاننىڭ كەنجەسى),

ەل-جۇرتقا اقىل بەرگەنىن.

تىنىشتىعىن ءمان حالقىڭنىڭ،

شىنىمەن ماقۇل كورگەنىڭ.

تون مەنەن شەكپەن جيناتىپ،

ات، تۇيە، قويلار بەرگىزدىڭ.

نارلارعا استىق تەڭدەتىپ،

ناۋانعا تاعى بەرگىزدىڭ.

«كەلەر جىل اسكەر بەرەد» دەپ،

ناۋانعا ەلدى سەنگىزدىڭ.

ارالتوبە جەر باسىندا،

قۇرمەتىن ەلدىڭ كورگىزدىڭ.

ناۋرىزباي مەن قوجىقتى،

شىعارىپ سالدىڭ قۇرمەتپەن.

جالايىر، نايمان، سۋاندى،

قۇتقاردىڭ ادال نيەتپەن.

كوشەن سۇلتان اتانىپ،

جايلى بولدىڭ حالقىڭا.

قالدىرمادىڭ تىرلىكتە،

جامان اتاق ارتىڭا.

حۇكىم كەلسە اللادان،

پەندە بار ما الماعان.

ءنامرۋد وتقا سالعاندا، ء(نامرۋد – پاتشا),

يبراھيم دە جانباعان...

- دەگەن ۇزىندىدەن-اق، جەرگىلىكتى ەلدىڭ كەنە حانعا كوپتەگەن كومەك كورسەتكەنى كورىنىپ تۇر. جالپى كەنە حانعا اياگوز-ءۇشارال-قاپال وڭىرىندەگى نايمان جۇرتى دا كوپ جاردەمدەسكەنى تۋرالى دەرەكتەر جەتكىلىكتى. 

...كەنەسارى حان وپات بولعان سوڭ، قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىك ارمانى دا جەلگە ۇشتى! ورىس بيلىگى ەندى ەشكىممەن دە ساناسپايتىنىن ءبىلدىرىپ، سىرتقى وكرۋگتەر، ۋەزدەر اشىپ، قارۋلى زەڭبىرەكتەرىن سۇيرەتكەن اسكەرىن قاپتاتىپ، قاراشەكپەندەرىن اكەپ، قازاقتىڭ ەڭ شۇرايلى جەرلەرىنە (وزدەرىن قۇمعا، تاقىرعا قۋىپ), قونىستاندىرا باستادى. بۇلارىن وسى كۇنگە دەيىن ميىمىزعا قۇيىپ تاستاعانداي «قازاقتى قوقاننىڭ ەزگىسىنەن قۇتقاردىق» دەپ اقتادى (ەڭ «قىزىعى» وسى تاۋەلسىزدىك زامانىندا، كەيبىرەۋلەرىمىزدىڭ سونى ايتاتىنىن قايتەرسىڭ؟!). 

ول جىلدارداعى سوك تورەنىڭ ومىرىندەگى دەرەكتەرگە كەلسەك، وعان اتكينسوننىڭ بىرنەشە رەت كەلىپ، سۋرەتىن سالعانىن; اتكينسون مەن ايەلى ءليۋسيدىڭ سوك تورەنىڭ مۋزىكانى جاقسى كورگەنىن، ءتىپتى وزىمەن بىرگە الىپ جۇرەتىن وركەسترىنىڭ دە بولعانىن; اڭشىلىقتى جاقسى كورگەنىن; ولاردىڭ ايتۋىنشا «سەكسەنگە كەلگەن جاسىنا قاراماي، ءالى دە بارىمتاعا بارۋعا دايىن ەكەنىن; بۇرىنعى ءبىر شايقاستا مۇرنىنا بالتا ءتيىپ قيسايىپ قالعانىن; وتارشىل پاتشا وكىمەتىنىڭ جىلدىق 347 رۋبل كۇمىس اقشا جالاقى تاعايىنداعانى ت.ب. وقيعالار جەلىسى بار. ارحيۆتىك دەرەكتەردە سوك تورەنىڭ ءوز اۋىلىندا مالشى، كومەكشىلەرىمەن 125 ءۇي ەكەندىگى دە ايتىلادى.

ال 1858 جىلى شوقاننىڭ سوك ۇلى جانعازىنى (ارحيۆ دەرەكتەرىندە ودان باسقا جوشى، دودان، كەيىنىرەك باراق اتتى ۇلدارى، ال قازاق شەجىرەسىندە تاعى دا بىرەر ۇلدارى اتالادى) كورگەنى تۋرالى (ول تۋرالى تابيعاتىنان كىرپياز شوقان، تۋىس بولعانىنا قاراماي، اسا جاقسى ايتا دا قويمايدى، ساركازمدىق تۇردە كەي قىلىقتارىن مىسقىلداي كەلتىرەدى. الاتاۋ وكرۋگىنىڭ باسشىلارىن دا «بۇنداي ادامدى باسشى ەتىپ سايلاعاندارى اقىلدارى ازدىعىنان بولار» دەپ تۇيرەپ وتەدى) جازعاندا، سوك تورە اتالمايدى، سوعان قاراعاندا سوك تورەنىڭ 1853-55 جىلدارى قايتىس بولعانى تۋرا شىعادى (سولاي دەگەنىمىزبەن، ي. ابراموۆتىڭ مالىمەتىندە، سوك تورە 1863 جىلى قايتىس بولدى جانە 1858 جىلى قاراتال وزەنى بويىنداعى بەكىنىس قارابۇلاققا كوشىرىلىپ، «قارابۇلاق، نەمەسە سوك بەكىنىسى (پيكەت)» اتالىپ، سول جىلى باسىندا ءۇش وتباسى كازاك كوشىپ كەلگەن... دەلىنەدى. ناقتى انىقتاۋعا ۋاقىتىما بايلانىستى تالپىنىس جاسامادىم...). 

1863 جىلعى قىتاي-قازاق-ورىس سوعىسىنا سوك، اسىرەسە، سىعاي سۇلتاننىڭ ۇرپاقتارى تەزەك تورە باستاعان قولدا بەلسەندىلىك، ەرلىكتەر كورسەتىپ، ورىس وكىمەتى تاراپىنان ماراپاتتارعا يە بولعانى انىق جوعارىدا ايتىپ وتتىك).

كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ (اباي اۋىلىنداعى اپا، اتىن ۇمىتتىم) سوك تورەنىڭ كۇمبەزى تۋرالى، ايتۋلارى بويىنشا «...اتامىز قايتار الدىندا، وزىنە ارناپ بەلگى قويماۋدى تاپسىرعان ەكەن! الايدا، ۇلدارى، ول وسيەتتى تىڭداماي، تاشكەنت جاقتان جەتى ادامدى شاقىرىپ، ۇلكەن كۇمبەز سوقتىرىپتى. سول كۇمبەز اياقتالار ساتتە، اياق استى بۇرق ەتىپ قۇلاپ، الگى جەتى بايقۇستى جانە ءبىر-ەكى ادام بار، باسىپ قالعان كورىنەدى. بىرگە بولعان تورەنىڭ ءبىر ۇلى ارەڭ امان شىعىپتى!..»،- دەلىنەدى. ول جەردى بىرنەشە رەت بارىپ كوردىم، ءۇيىندى تۇرىندە جاتىر (تالدىقورعان اەروپورتىنان سولتۇستىككە قاراي 5-6 شاقىرىمداي جەردە، «داۋىلباي» تاۋىنىڭ ەتەگىندە، سارىبۇلاق وزەنشەسىنىڭ بويىندا. كۇرە جول، الماتى-وسكەمەن تراسساسىنان كورىنىپ تۇر). كەيىنگى كەزدە (2005-10 بولسا كەرەك) ۇرپاقتارى اتىنان اجەپتەۋىر قوماقتى ءمارمار تاستان جازۋى بار ەسكەرتكىش قويىلعان ء(بىر وكىنىشتى جەرى جازىلعان جازۋلاردا، جىلدارىندا، سالىنعان تامعادا قاتەلىكتەر كەتىپتى).

ءسوزىمىزدى قورىتىندىلاي ايتساق، كەيبىرەۋلەر كەرى ايتاتىنداي ول زاماننىڭ ادامدارىنىڭ ىستەرىن قازىرگى كوزقاراسپەن ولشەۋگە بولماس دەگەن ويدامىن. ول كەزدەگى ءبىزدىڭ حالىق الەمدىك ءومىر باسەكەسىندە ارتتا قالعان بولاتىنبىز، سونى ەسكەرەلىك. ورىس يمپەرياسى بولماسا قىتاي ما، اعىلشىن با ءبارىبىر بىرەۋىنە وتارلاۋعا ۇشىرار ەدىك، ول عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستەن ارتتا قالىپ، ەلىمىز اڭقاۋلىققا، قاراڭعىلىققا ۇشىراعان زامان بولاتىن. ءوزىمىزدىڭ بارىمىزدى جامانداساق، جاقسىنى قايدان تابارمىز! ءار نارسەگە ۋاقتىنا ساي باعا بەرىپ، تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا تىرىسالىق. 

...وسىدان 30 جىلداي بۇرىن ءبىر اۋىلعا (قويانكوز اۋىلى) بارعانىمدا، بۇرىننان اعايىن-تانىس قۇرداس جىگىت ۇيىنە شاقىرىپ، سەكسەندەردەگى اپانىڭ ۇيىنە كىرىپ قالعانىمىز بار، امانداسىپ، «اپا، ىستەرىڭىز ءساتتى بولسىن! ەسكى كورپەنى سوگىپ، قايتادان جاڭالايىن دەپ وتىرسىز با؟»، دەگەنىمدە، الگى اپا ساسقالاقتاپ: «ءيا قاراعىم، ءيا..، ەسكى كورپەنى قاقىراتىپ وتىرمىز...» دەدى! ونىسىنا تاڭىرقاعانىما، الگى ۇلى مەن كەلىنى «اپامىز سوك تورەگە كەلىن عوي، اتىن اتاۋعا بولمايدى ەمەس پە، سونى دا بىلمەدىڭ بە...» دەگەن ەدى! مىنە، وسىنداي قازاقي سالتتى ۇستانعان، تاربيەلى اتا-بابالار مەن اجە-اپالاردىڭ ارۋاقتارى يماندى بولسىن...    

ازكەن التاي
جەتىسۋلىق

Abai.kz