Qazir elimizding әleumettik ekonomikalyq damuyndaghy kelensizdikterge jany ashityn bilikti ekonomist mamandarymyz sausaqpen sanarlyq. Olardyng el ekonomikasyna qatysty jasaghan joramaly men saraptamalaryn orys tildi BAQ ýzip-júlyp jariyalaghanymen, qazaq tildi BAQ mýldem sóz etilmeydi. Nege?

El ishinde inflyasiyany auyzdyqtau men qazaq jәne sheteldik mamandar arasyndaghy enbekaqylyq kiykiljin, qarapayym halyqtyng memleket tarapynan әleumettik jaqtan qorghaluy iri sheneunikterimizding alystan orghytyp, ebin taba ainalyp óter taqyrybyna ainaldy. 

Últtyq bankting tóraghasy Erbolat Dosaevtyng jalaqynyng ósui tútynushylardyng tәbetin ashyp, baghanyng kóteriluine әkep soghady degen kóregendigining ar-jaghynda ne jatyr!?

 Baylar bayyp, kedeyler azyp jatqan kezde jalaqy óspek týgil, zeynetaqysyn nәpaqa etken shal-shauqandy qospaghanda, elding nashar qorghalghan әleumettik tensizdiktegi shaghyn toby múghalimder men dәrigerlerge taghy da basqa budjetten nan-shayyn aiyryp otyrghandargha kóz aldaushylyqpen qosylghan azyraq jalaqyny devalivasiya jep qoyyp otyr.

Qogham men formasiya ózgerse de, barlyq tetikti óz qoldarynda ústap qalghan әm halyqtan irgesin ómir boyy aulaqtatyp kelgen sheneuinikter eski daghdylarynan janylmay, әri statistikanyng kilti óz qoldarynda bolghan son, KSRO kezindegidey danghazalyqtyng dara jolynan ainymay, búrynghy «Kemeldengen Sosializmnin» ónin ainaldyryp, «damyghan 50 elding qataryna qosyldyq» dep alaulatu men jalaulatuy júrtty toydyryp boldy. 

Alysqa barmay balagha tólenetin jәrdemaqygha qatysty shudy sóz etetin bolsaq, qúdaydyng jónimen әrbir alash anasy әleumettik mәrtebesine qaramay, tapqan balasy ýshin ómir boyy 21 myng tenge alugha tiyis bolatyn. Osyny kópsingen sheneuinikterge aitarymyz: AQSh armәsining (arnayy maqsattaghy әskerinin) soqtalday 18 jigiti 9 ay boyy shyghu tegi zәngi jәne latyndyq ekiqabat әielding kýnin keshetin, kýn sayyn nәrseste salmaghyn qosa otyryp, tómen etektining barlyq tirligin qaytalaytyn synaqtan ótkizilgen kezde eng songhy sarbaz tek 4 aptagha ghana shydapty. Sәbiyin 9 ay kóteretin altyn qúrsaq analardy qazaq sheneuinikteri osylay qorlap otyrghanda «olar anadan» tumay, ayaqtary kókten salbyrap ómirge kele salghandar ma degen oigha qalasyn!?

Ári bir siyry men 5-6 tauyghy barlargha da «Mәngilik deputattarymyz» tarapynan mәjiliste nege dotasiya tóleu jaghy qarastyrlaydy? Álde búnday tek iri sharuashylyqtargha ghana qatysty mәseleni ýy janyndaghy shaghyn sharuashylyghy barlargha baylanysty qarastyrugha arlana ma degen saual da kónilde kólbendeydi?

Bar pәle resmy statistikanyng ekonomika ministerligine baghynyshty boluynan. Ári statistika óz qojasy Biylikting malayyna ainaldy. Sondyqtan oghan senip, qúdayday tabynudyng esh keregi de joq. Bizding statistika el damuynyng kórsetkishi emes, qayta qolynda biyligi barlardyng qolshoqpary. Sondyqtan biylik tizginin ústaghan sheneuinikter oryntaghyn saqtap qalu ýshin Últtyq statistika komiytetine qay sifrdy jaz dese, sol sifr jazylady da, resmy BAQ alaulatyp, jalaulatudyng sheruin jalghastyrady. 

Qazir jalaqygha, zeynetaqygha qansha qossa da azamattardyng túrmys dengeyi tómendep barady. 

Álemdik qalyptasqan, ózgermeytin tútynushylar naryghynda satyp alushylar inflyasiya mólsheri eskerilip, dollargha baylanbaghan ózining últtyq aqshasymen kýnige ómir sýrui ýshin 1 tengege, 10 tengege, 100 tengege, 1000 tengege, 10000, 100000,  1000000 tengege sauda jasaushylar dep, 7 birdey әleumettik topqa bólinedi. El ýkimeti osynyng 1 tengege, 10 tengege, 100 tengege ghana sauda jasay alatyn tobynyng mýddesin eskermey, bәrin 1000, 10000 tengege sauda jasaushylar tobyna zorlyqpen qosyp otyr. 

Sonda elimizdegi AQSh dollaryn satyp alugha qabileti bar, әri ony tútynudy qúp kóretin az ghana top ýshin barsha jaghday jasalyp, qalghandary toqaldan tughandargha ainalyp shygha kelgeni me?! Bagha ayaq astynan óse salady. Negizinen ózimizde shyghatyn ónimining baghasy men shetelden keletin ónimining baghasy arasyndaghy aiyrym shek joq. Ári tek tól shiykizatty qoldanyp, júrt tútynatyn ónim shygharushylardy eshkim qoldamaydy. Odanda sol aqshagha sheteldik ónimdi satyp ala salghan ynghayly. Qazir «Men kәnigi oppozisionermin» dep keude úrghan, arakidik aqyl-kenesin berip túratyn Ákejan kókemiz «Qazaqqa mal ósirip keregi joq. Bәrin shetelden satyp ala salamyz» degen úlaghatty sózin tәlimin kórgen sheneuinikter shoghyry ýlgi tútyp jýr me?

Bizding bidaydy satyp alatyn qyrghyz, ózbek pen tәjikte ún men nan baghasy bizden arzan. Soghystan kóz ashpaghan aughan eli de nan qymbattaydy dep qam jemeydi. Nege? 

Belgili qazaq ekonomiysi, «Qazaqstannyng qarjylyq qyzmet kórsetudi tútynushylar Odaghy» qoghamdyq birlestigining basqarma tóraghasy Aydar Álibaev qazaq jәne sheteldik mamandar arasyndaghy arasyndaghy enbekaqylyq kiykiljinge bastap әkeletin jәne basqada dýniyelerge qatysty: «...Nevajno gde, na Tengiyze, na Jayreme, v Janaozene ily v sentre Karagandinskoy oblasti. Kogda ya zahoju v stranu, to poluchenie razresheniya na razrabotku ya mogu poluchiti toliko pry odnom uslovii, esly smogu nayty obshiy yazyk s mestnymy chinovnikamy ily s bolee vysokimy chinovnikami, kotorye iymeiyt vliyanie na reshenie voprosa po dannomu mestorojdenii. Kogda ya etih ludey naydu, chtoby ony obespechily mne zarubejnomu investoru rejim maksimalinogo blagopriyatstvovaniya y bystro reshaly vse voznikaishie burokraticheskie voprosy, to ya doljen sdelati etih ludey svoimi. A kak ya mogu sdelati ih svoimi? Toliko vzyatkami. Inymy slovami, ya ih pokupai na opredelennyh usloviyah, po kotorym ony na menya rabotayt. No kogda ya kupil etih chinovnikov, inymy slovamy kupil sebe «kryshu», to neglasnym prilojeniyem k etomu voznikshemu dogovoru vzaimootnosheniy yavlyaetsya takoy punkt, chto pry razrabotke dannogo mestorojdeniya, pry stroiytelistve zavoda ily drugih obektov, ya dela tam vse, chto hochu. Y oni, kuplennye ludi, na eto soglashaitsya. Y kogda ya delaY vse, chto hochu, to kazahstanskim rabochim ya dai kopeyki, ony jivut u menya v plastmassovyh vagonchikah, odety ony v bumajnuy robu. Ya na nih nichego ne budu tratiti, a kushati ony budut samuy deshevuy edu y tak dalee. A svoim rabotnikam ya budu platiti pyatikratnui zarplatu, tak kak vse ravno kazahstanskaya storona eto budet gasiti – vse ily opredelennuy dolu. Eto je na zatraty lojitsya po razrabotke mestorojdeniya, a poka ony ne budut pokryty, pribyli ot dobytogo syriya budet idty mne na ih pogasheniye. A samy zatraty ya, estestvenno, uvelichu»,-deydi.

IYә, sheneuinikter ýshin investor bolyp kim kelip jatsa da bәri bir. Olar jemqor-investordyng jemtiktesine ainalyp, óz bauyry qazaqty tespey sorady.

Olar tóleuge tiyis salyq kólemi shómshiyip, Ýkimetting әleumettik saladaghy baghdarlamalary jýzege aspay qala beredi. Qala beredi...

Afrika, Latyn Amerikasy, Ontýstik-Shyghys Aziya elderinde oryn alyp, әlimsaqtan kele jatqan búl kórtamyr keste Qazaqstanda da tamyryn terenge jayyp, qazaq sheneuinigin bayytyp, alashtyng júmysker sorlysynyng qanyn tespey soryp jatyr. Jeti qat jer astynda istep jýrgen tepse temir ýzetin kenshi qazaq jigitteri 10 jyl istep densaulyghynan ada-kýde aiyrylyp, shal-shauqangha ainaluda. Aqyra tendik súrap, manday teri enbegining qúnyn súrasa, biylik pen biznes auyz jalasa 10 payyzgha kóterip, auyzdaryn jabugha tyrysady. Al, mýgedektigi ýshin 37 mýshel jastaghy kembaghaldargha kim ótemaqy tóleydi? Óz biyliginen jylu kórmegen olar kelesi mýshelin otbasymen birge atap óte ala ma? Búl basy ashyq qalyp otyrghan әngime. 

Týiin 

Alash balasyna qazirgi zang ayasynda «Últtyq partiya» qúrghyzbaytyn bolghandyqtan, tek qazaqtyng asyl qúrsaq anasy men enbek jasyndaghy bozymdaryn qorghau ýshin qazaq tildi «Birtútas JalpyAlashtyq Kәsipodaq» qúru ýshin últ bolyp tize qosa kýresuimiz kerek. Áytpese, AQSh, Resey jәne Qytaydyng ekonomikalyq qúldanuynyng zobalanyna úshyraymyz.

Últtyq kәsipodaghy bar elderde sirinke qúny 1 tengege qymbattaghany ýshin týp kóterile kóshege shyghady. Biz nege auzyn bughan ógizdeymiz, Osy??? Biylik qymbattatyp, biz soghan kóne beretin uaqyt qashan toqtalady?

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz